Tez başlığı ilk belirlendiğinde, çift gelirli aileler ile işçi ve memur ailelerde sosyal ve dinî hayat şeklinde geniş kapsamlı konuları içine alan bir durum söz konusuydu. Ama ilgili literatür tarandığında, çalışan kadının yaşadığı iş-aile, aile-iş çatışmalarını, iş yoğunluklarını ve çalışma ortamlarını merkeze alan birçok çalışmanın1 yapıldığı görülünce, daha spesifik bir alan olan, belki de annenin çalışıyor
1 İlgili araştırmalar için bkz: A. Nazlı, Çalışan Evli Kadınlar İçin Normatif Öncelik Sorunu (İzmir Örneği), (Basılmamış Dr.Tezi) İzmir, 1995.- N. Razon, "Çalışan Anne ve Çocuğu", Ana-Baba Okulu, lstanbul 1990, s.215-228; Y. Uzun, Tek Gelirli ve Çift Gelirli Ailelerde Yaşanan İş Aile Çatışmasının İş Stresi ve İşten Ayrılma Niyetiyle Olan İlişkisi: Zonguldak İlindeki Dershaneler Örneği, Zonguldak,2013 – B. Yılmaz, Çift Kariyerli Ailelerde Sosyal Rol Değişimi: Kültürel Bir
olmasının en bariz etkisinin olacağı düşünülen, çocukların dinî sosyalleşmelerine yoğunlaşıldı. Böylesine spesifik bir konuda, motivasyonel anlamda bizi çalışmaya iten, başka bir unsur da: din sosyolojisi alanında, görülen derslerin ve yapılan okumaların somut düzlemdeki yansımalarını ve pratiğini bir nebzede olsun araştırıp, analiz edebilme isteği olmuştur denebilir. Yaşadığımız topluma ayna tutarak, modernleşme ve sekülerleşme süreçlerindeki zihinsel değişimler ve kırılmalar “çalışan anne ve çocukların dinî sosyalleşmeleri” özelinden, elden geldiğince yansıtılmaya çalışıldı. Aile kurumu, toplumun biyolojik yeniden üretimini sağlayan temel bir sosyolojik kurum olması hasebiyle, bu kurumu ayakta tutan, şekillendiren değerlerin oluşumunda dinin etkisi ve dini inançların nesilden nesile aktarılmasında aile kurumunun rolü, din sosyolojisinin önemli konuları arasında yer almıştır (Aktay, 2017: 62).
Araştırma konusunun, din sosyolojisi biliminin yanında, birden fazla bilim dalını da ilgilendiren geniş bir yelpazeye sahip olduğu söylenebilir. “Çalışan anne” kısmıyla kadınların çalışma hayatına girmesi ve toplumsal cinsiyet, ataerkil yapı vb. birçok konuyu bünyesinde bulunduran “sosyoloji” bilim dalının ilgi odağına girerken; “çocukların dini sosyalleşmesi” kısmıyla da sosyalleşme, okul, aile ve çevre ilişkilerine yoğunlaşan “eğitim sosyolojisi” bilim dalının ilgi alanına girmektedir. Yine dini sosyalleşme kavramının, kapsam alanı itibariyle ahlakî ve dini değerlerin aktarımı
Değerlendirme, (Basılmamış YL. Tezi), Ankara, 2009 – Ç. Kırel, Örgütlerde Stres Kaynaklarının Çalışan Kadınlar Üzerindeki Etkileri ve Eskişehir Bölgesinde Bir Uygulama Çalışması, (Basılmamış Dr. Tezi), Eskişehir,1991 – E. Savaş, Çalışan Kadınların Dinî Tutum ve Davranışları(Sivas Örneği), (Basılmamış YL. Tezi), Sivas, 2012 – S. Hıdıroğlu, Sağlık İş kolunda Çalışan Kadınların Çalışma Yaşamı İle İlgili Sorunlarının Değerlendirilmesi, (Basılmamış Dr Tezi), İstanbul, 2006 – A. Alp, Yeni Çalışma Biçimleri ve Değişen Aile Yapısı Bağlamında Çalışan Kadınlar, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2007 – N. A. Irkılata, İş-Aile Çatışmasının, Aile İçi İlişkiler ve Sosyal Hayat Üzerindeki Etkileri: Özel Kurumlarda Çalışan Öğretmenler Üzerinde Bir Uygulama (Antalya),(Basılmamış YL. Tezi) Kütahya – 2010 – B. Açıkgöz, Çalışan Annelerde Başa Çıkma Stratejilerinin İş-Aile Çatışması Üzerindeki Etkileri: Zonguldak Örneği, (Basılmamış Dr. Tezi), Zonguldak 2014 – C. Aksoy, İstanbul Teşvikiye Mahallesi’ndeki Çalışan Kadınların ve Ev Kadınlarının Aile Yaşantılarının Karşılaştırmalı Olarak Sosyal Antropolojik Açıdan İncelenmesi (Basılmamış YL. Tezi), Ankara-2006 - H. B. Ertemli, İş Aile ve Aile İş Çatışmaları ile İşe Cezbolma Üzerindeki Etkisine Yönelik Bir Uygulama, İstanbul, 2011 – N. Önel, İş-Aile Çatışmasının Çalışan Kadının Aile İçi İlişkileri Üzerine Etkileri, (Basılmamış YL. Tezi), 2006 – Ö. Yurtseven, İş – Aile Çatışması, İş Tatmini Ve İşten Ayrılma Niyeti İlişkisi, Turizm İşletmesinde Bir Uygulama (Basılmamış YL. Tezi) Antalya, 2008
söz konusu olduğu için de “din eğitimi” bilim dalının ilgi alanına girmektedir. Bundan başka “anne tutum ve davranışları” kısmıyla da “psikoloji, sosyal psikoloji ve din psikolojisi” gibi bilim dallarının da ilgi alanına girmektedir.2
Din, toplumdaki ağırlığına göre sosyalleşme sürecinde insanlar üzerinde etkili olurken sosyalleşme de sosyalleşme araç ve unsurlarının etki ağırlığına göre insanların dinlerini öğrenme, algılama ve yaşamalarında etkili olur. Anlaşıldığı üzere din- sosyalleşme etkileşimi ve dinsel sosyalleşme konusu; gerek sosyalleşme, gerek din, gerekse dinin sosyalleşme boyutu ve de sosyalleşmenin din boyutu hesaba katıldığında, din sosyolojisinin konuları arasında oldukça önemli bir konu olarak kabul edilebilir (Okumuş, 2014: 434). Dinî sosyalleşme konusu, müstakil olarak yazılmış din sosyolojisi kitaplarında ayrı bir başlık olarak yer alacak şekilde gündeme gelmeye başlamış; eğitim ve aile konulu çalışmalarda dini sosyalleşme ve sosyalleşmedeki etki ajanları, ailenin, annenin ve babanın bu süreçlerdeki etkileri üzerinde hassasiyetle durulmuştur.3 Din sosyolojisi alanında “dini sosyalleşme” üzerine genel anlamda birçok makale ve bildiri yazılmıştır. Genel hatlarıyla bu makalelerde dini sosyalleşme sembolleri, etki ve ajanları ile konunun din sosyoloji disiplinindeki yeri ve önemine dikkat çekilmiştir. Türkiye’de ilklerden sayılabilecek bir çalışma olarak Ünver Günay,
2 Bu konuda ilgili araştırmalar için bkz. M. Ergun, Eğitim Sosyolojisine Giriş, Ocak Yayınları, (1994), Ankara. B. Solmaz, “Eğitim ve Din”, Din Sosyolojisi El Kitabı, Ed. Niyazi Akyüz, İhsan Çapçıoğlu, Grafiker Yayınları, 2012, Ankara, ss. 401-422. M. Bayyiğit, Üniversite Gençliğinin Dini İnanç, Tutum ve Davranışları Üzerine Bir Araştırma, (Basılmamış Dr. Tezi) 1989, Bursa. M. F.
Bayraktar, “Ailenin Eğitim Görevi” Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, ss.117-142. -A. Şahin,
“Yetiştirme Yurtlarındaki Gençlerin Dini Duygu, Düşünce Tutum Ve Davranışları Üzerine Bir Araştırma, (Basılmamış YL.tezi) 1993, Konya.” A. Şahin, İlahiyat, Tıp ve Mühendislik Fakültelerinde Okuyan Öğrencilerde Dini Hayatın Boyutları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma (Basılmamış Dr..tezi),1999, İzmir. N. Kula, Ergenlerde Kimlik Bunalımı ve Din Eğitiminin Etkisi, (Basılmamış YL. tezi) 1986, Bursa. N. Kula, Kimlik ve Din: Ergenler Üzerine Bir Araştırma, (Basılmamış Dr. Tezi)1993,Bursa. N. Kımter, Benlik Saygısı ve Dindarlık İlişkisi, 2008, Bursa. N. Kımter, “İlgili– Seven Anne-Baba Tutumları İle Din ve Dindarlık Arasındaki İlişki Üzerine” Dini Araştırmalar, 2015.
A. Köse, Ahlak-ı Alai'nin İkinci Kitabı İlmü Tedbiri'l-Menzil'de Eğitim, (Basılmamış YL. tezi) 1988,
İstanbul. A. Ayten, Prososyal Davranışlarda Dindarlık ve Empatinin Rolü, (Basılmamış Dr. tezi) 2009, İstanbul. A. Ayten, Kendini Gerçekleştirme ve Dindarlık İlişkisi, (Basılmamış YL.tezi) 2004, İstanbul. 3 İlgili araştırmalar için bkz: Ü. Günay, "Türkiye' de Dini Sosyalleşme," Türkiye'de 1. Din Eğitimi Semineri, İlahiyat Vakfı Yay., Ankara, ss. 192-199. İ. Altıkardeş, Din Sosyalleşme ve Hoşgörü, Rağbet Yay.,2003, İstanbul. A. Kurt, Din Sosyolojisi, Sentez Yay., 2012, Bursa. M. H. Akın, Toplumsallaşma Sözlüğü, Çizgi Yay., 2015, Konya.
1981 yılındaki sempozyum bildirisinde konunun önemine dikkat çekmiş ve bu alanda mikro çalışmalar yapılmasının elzem olduğunu vurgulamıştır (Günay, 1981: 192-199). Dini sosyalleşme konusunda çocukların kazanımlarını ve ebeveyn etkilerini alanda inceleyen çalışmalar olarak: Talip Atalay, Mustafa Arslan, Özcan Güngör, Vejdi Bilgin, ve Mehmet Birekul’un makaleleri örnek verilebilir.4 Özellikle T. Atalay’ın yapmış olduğu “İlköğretim ve Liselerde Dindarlık” adlı araştırmasında “hem ilköğretim hem de lise gruplarında dini duyguların kazandırılmasında ailenin dindarlığının inanç boyutuna göre çok daha belirleyici bir etkiye sahip olduğunu” (Atalay, 2005: 227) göstermesi, çocukların dini sosyalleşmesi ile annelerin “dindar tutumları” arasında ilişki kurabilmemiz açısından sürükleyici olmuştur diyebiliriz. Birekul’un (2014) “ Aile ve Dinî Sosyalleşme” adlı makalesinde çocukların dini sosyalleşme kazanımları ve bu kazanımlarda ailenin etki ve önemi üzerinde durması, Bilgin’in (2008) “Dinî sosyalleşme ve Dinî Bilinçlenmede Caminin Rolü” adlı bildirisinde dini sosyalleşme mekân ve sembolleri hakkında verdiği bilgiler, çocuklara ve annelere uygulanacak olan anket sorularının hazırlanmasında önemli katkılar sunmuştur.
Bu sayılan çalışmaların yanında çocukların dini sosyalleşme kazanımlarını, bizzat alana inip ölçme ve annelerinin bu süreçlerdeki spesifik etkilerini inceleme ve
4 İlgili çalışmalar için bkz: F. Arabacı, “Türkiye' de Dinî Sosyalleşmenin Temel Etkenleri” Dini Araştırmalar, 2003, Mayıs-Ağustos, C. 6, ss. 39-54. T. Atalay, İlköğretim ve Liselerde Dindarlık Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma (Diyarbakır Örneği), Dem Yay.,2005, İstanbul. E. Okumuş, “Din ve Sosyalleşme” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/11 Fall, p. 429-454, 2014, Ankara-Turkey. V. Bilgin, “Dinî sosyalleşme ve Dinî Bilinçlenmede Caminin Rolü”, Sosyal ve Ferdi İşlevleri Açısından Namaz Ve Cami, Tartışmalı ilmi Toplantı,18 - 19 Ekim 2008, Üsküdar Belediyesi, Altunizade Kültür Merkezi, İstanbul. M. Birekul, “ Aile ve Dinî Sosyalleşme” Aile Sosyolojisi Yazıları, Ed. Mustafa AYDIN, Açılım Kitap, 2014, İstanbul, ss.141-155, M. Arslan, “Dinî Toplumsallaşma ve Temel Etkenleri: Türk Geç Ergenleri Arasında Uygulamalı Bir Araştırma”, Akademik Araştırmalar Dergisi ,Yıl: 8, Sayı: 31 Kasım 2006 - Ocak 2007, Ö. Güngör, “1.5 ve 2. Nesil Türk Gençlerinin Ailede Dinî Sosyalleşmeleri: New Jersey, USA Örneği” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53:2, 2012, ss.85-119. Y. Çoştu, Toplumsallaşma Sürecinde Dindarlığı Etkileyen Faktörler, (Basılmamış Dr. Tezi) 2009, Samsun. K.
Kaya, Kadın Dindarlığı ve Sosyalleşme (Yeni Süksün Kasabası Örneği), (Basılmamış YL. Tezi),2011,
karşılaştırma anlamında yapılan bu çalışmanın ilklerden olması da heyecanlandırıcı bir teşvik unsuru olmaktadır.
Batı’da yapılan sosyolojik çalışmalarda modern dönemlere geçişle birlikte ailede yaşanan değişim ve dönüşümler, yapılan mikro çalışmalarla masaya yatırılmış; yeni çalışma düzenlerinin geleneklerinde ve dini değerlerinde meydana getirdiği radikal değişikliklere dikkat çekilmiştir.5 1995 yılında “Work, Famiy and Religion in
Contemporary Society” adıyla çıkarılan editoryal çalışmada, yakın zamana kadar kadının evinde kalıp çocuklarıyla ilgilendiği, geleneksel Amerikan ailesine alışmış olan kilise ve sinagog gibi dinî kurumların, çift kariyerli evliliklerin bulunduğu, yüksek seviyede boşanmaların olduğu, dinler arası evliliklerin yapıldığı ve geleneksel evliliklere benzemeyen beraberliklerin yaşandığı çağdaş Amerikan ailesinin yeni görünümlerine adaptasyon süreçlerini konu edinen birçok araştırma, bu çalışmada bir araya getirilmiştir (Ammerman& Roof, 1995). Araştırmanın konusu, din sosyolojisi disiplini içindeki önemi ve diğer bilim dallarıyla olan ilişkisine kısaca değindikten sonra ele alınacak olan temel ve alt problemleri şu şekilde sıralanabilir: