Aile Sistem Teorisi Modeli (İki Daire Modeli)

Bazı bilim adamları genel sistem teorisinden yola çıkarak aile işletmelerini iki alt sistemden oluşan bir sistem olarak düşünmüşlerdir. Burdan yola çıkarak iki daire modelini geliştirmişlerdir (Kepner 1983; Ibrahim ve Ellis 1988; Hollander ve Elman 1988; McCollow 1990; Whiteside ve Herz-Brown 1991; Stafford, vd., 1999). Modele göre, aile ve işletme sistemleri birbirine taban tabana zıt iki karmaşık sosyal alt sistemler olup, bu sistemlerin birbirleriyle örtüşme derecelerine göre aile işletmeleri diğer işletmelerden farklı olmaktadır (Habbershon, vd, 2003: 455). Her sistem kendine özgü yapıya, kurallara ve özelliklere sahiptir. Sistemler kendi gereksinimlerini karşılama çabasındadırlar (Lansberg, 1983: 44).

Aile sistemi duygusal boyutta, işletme sistemi ise maddi boyutta çalışmaktadır. (Günel, 2005: 36). Aile toplumun yapı taşıdır. İşletme ise, insanlara mal ya da hizmet sağlamak amacı güden kurumdur. Aile ve işletme arasında belirli farklar vardır. Bu farklılıklar Tablo 1.7.’de görülmektedir.

Tablo 1. 7. Aile-İşletme Sistem Değerlerinin Karşılaştırılması

Aile Sistemi İşletme Sistemi

Çocuk yetiştirme Kar elde etme

Gözeten insanların varlığı Üreten insanların varlığı

Koşulsuz kabullenme Performans beklentisi

Geniş otorite Rollere bağlı otorite

Duygusal bağlar Gerçekçi bağlar

Sonsuza dek sürecek kan bağı Geçici ilişkiler Biçimsel olmayan ilişkiler Biçimsel ilişkiler Geniş zaman çevresi Sınırlı zaman çevresi

Kaynak: Jaffe Dennis T., Working With The Ones You Love: Conflict Resolution and Problem Solving Strategies for a Successful Family Business, Conari Press, Berkeley, 1990, CA, pp. 27.

Aile sisteminde bulunan özellikler; duygusal kararlar, ailenin kendi içine dönük olması, değişime kapalı-muhafazakâr yapı, üyelerin koşulsuz kabulüdür (doğduğu ya da aileye girdiği andan itibaren). Aile sisteminin ana görevleri; bireyleri büyütmek, eğitmek, kendine güveni geliştirmektir (Alacaklıoğlu, 2009: 20). Bu teoriye göre, her ailenin kalıplaşmış bir etkileşim düzeni, ilişki kurma şekli ve aile içinde her bireyin

kalıplaşmış rolleri vardır. Sözlü ve sözsüz kuralları ile aile belli bir amaç için çalışmaktadır. Aile üyelerinin bütünün içinde nasıl rol oynadığını gösterir. Aile üyelerinin açık ya da kapalı bir şekilde ailesi ile ya da aile dışından kişilerle ilişki içine girmeleri kaçınılmazdır (Kavgacı, 2011). Aile işletmesinde çalışmayan aile üyelerinin rolleri, kuralları ve ilişki kurma biçimleri farklılık göstermektedir (Günver, 2002: 17). McCollow ailenin kişisel ilişkilerinin işletmeye olumlu etkisini ve işlevselliğini vurgularken; Hollander ve Elman (1988: 148), aksini savunmuşlardır.

Aile sistemine karşılık işletme sisteminin özellikleri: gerçekçi kararlar, dışa dönüklük, değişime açıklık, tamamen yetkinlik ve performansa dayalı kabul görmedir. İşletme sisteminin görevleri: rakipler arasında öne çıkmak, çalışanların üretkenlik düzeyini artırmak, istikrarlı ya da artan bir pazar payıdır. Bu uyumsuz sistemlerin birbiri ile olan kaçınılmaz etkileşimi sürekli bir gerginlik yaratmaktadır. Her iki sistemin de birbiri ile çelişki yaratan ihtiyaç ve beklentileri vardır. Değişim aile sistemi için rahatsız edici, stres yaratıcı bir unsur olabilir. Buna karşılık işletme sistemi evrim geçirmeye, devamlı değişime ayak uydurmaya ihtiyaç duyar (Alacaklıoğlu, 2009: 21). Aile sistemi işletme sisteminin yapısını ve performansını kısıtlamaktadır (Stafford vd., 1999; Whiteside ve Brown, 1991: 385).

Aile ve işletme sistem değerlerinin farklılaştığı en önemli alanların başında, sisteme üyelik gelmektedir. Aile sistemine üyelik; doğuştan gelen, bireylerin isteğine bağlı olmayan ve ayrılmanın mümkün olmadığı bir nitelik gösterir. Buna karşılık işletme, sonradan üye olunan, bireylerin isteği ile girip çıkabildikleri bir sistemdir. Her sistemde üyelere yönelik davranışlar farklı temellere oturduğu için, iki sistemin bir araya gelmesinden oluşan aile işletmeleri, bu yönleriyle diğer işletmelerden ayrılmaktadır. Hem aile değerleri, hem de işletme değerleri eleman istihdamı konusunda farklı arayış ve öncelikleri öne çıkarmaktadır. İki sistemin eleman alımı, performans değerlendirme, eleman yetiştirme ve ücretlendirmeye yaklaşımları her sistemin temel değerlerine göre şekillenmektedir (Erdoğmuş, 2007: 72). Bu konudaki aile ve işletme değerleri Şekil 1.2.’de sunulmuştur.

Bu modelde iki alt sistem arasındaki ilişkinin zor ve istikrarsız olması nedeniyle, iki farklı sistemin sınırlarının çok açık tanımlanması gerekmektedir. Aile üyeleri, hem işletmede, hem de ailede aynı tarzı benimserlerse sorun çıkmaktadır. Bir ortamda doğru olan davranış, diğer ortamda uygunsuz olabilmektedir. Burada en önemli sorunlardan birisi de, birbirleriyle iç içe geçmiş olan bu iki sistemde kimin hangi sistemde olduğunu ayırt etmektir. Aile işletmesinin genel müdürünün ailenin de genel müdürü gibi davranması, bir sistemdeki rolünü diğer sisteme taşıması doğru olmaz. Bu ayırımı yapmanın bir yolu kavramsal olarak ailenin bireylerine iki sistemin farklı olduğunu anlatmakla olur. Bu iki sistemi ayırmanın diğer bir yolu ise, işletme içinde çalışan aile üyelerini fiziki mekân ve işlevsel olarak ayırmaktır. Böylece, örgütsel düzenleme ile aile üyeleri farklı fonksiyonlara göre görev alarak, iki sistemin birbiri içine geçmesini engellemiş olur (Günver, 2002: 17-18; Ateş, 2003: 21).

Şekil 1. 2. Aile ve İşletme Sistemlerinde İnsan Kaynakları İle İlgili Değerler

Kaynak: Lansberg Ivan S, “Managing Human Resources in Family Firms: The Problem of Institutional Overlap”, Organizational Dynamics, American Management Associations, Summer 1983, pp. 44.

Bazı aile işletmelerinde bu iki sistemin kesin ayırımına gerek olmamaktadır. Ancak, bu iki sistemin örtüştüğü durumlarda her bir sistemin diğerinin etkisi ile zarar görebileceğini unutmamak gerekmektedir. Kriz dönemlerinde, çatışmada ya da ani değişimlerde iki sistem birbirlerine daha da bağlanırlar. Örneğin, aile işletmesinde çalışan erkek evladı daha az sorumluluğu olan bir pozisyona getirmek, iş için doğru da olsa, ailenin diğer üyeleri tarafından istenmiyorsa yapılamamaktadır. Hâlbuki aile ve işletme sistemlerinin ayırımının yapıldığı bir aile işletmesinde her iki sistemdeki değişiklik kolay olur (Rosenblatt, 1985: 204).

Etkili bir aile işletmesinin amacı ailenin sağladığı olumlu etkilerin korunması ve buna karşılık ailenin işletme üzerindeki olumsuz etkilerin sınırlandırılmasıdır. Kurumsallaşma düzeyini yükseltmek isteyen işletmelerin, ekonomik kriterlere göre ve toplumsal bir sistem olarak fonksiyonlarını sağlıklı bir şekilde gerçekleştirebilmeleri için işletme ve aile sistemlerini dengede tutmaları gerekmektedir (İbicioğlu ve İşler, 2005: 446). Uygulamada bu ayırım çoğu zaman yapılamadığı için verimli çalışan birçok işletme sahip olduğu değerleri hızlı bir şekilde kaybetmektedir. Bu bağlamda etkili bir aile işletmesinin amacı, şirketin aile işletmesi olmasından dolayı sağlanan avantajların devam ettirilmesi ve aynı zamanda ailenin işletme üzerinde oluşturduğu olumsuz etkileri azaltmak olarak ifade edilir (Ateş, 2003: 23).