XIX. YÜZYILDAN XX YÜZYILIN BAġLARINA KADAR ANTALYA
2.2. Ġdarî Yapı
XV. yüzyılın ortalarına kadar “Ģehzade sancağı” olarak adlandırılan ve Anadolu Eyaleti dahilinde bulunan Antalya Sancağı, XIX. yüzyıla kadar Anadolu Eyaletiʼne bağlı kalmıĢ fakat 1841 yılında gerçekleĢtirilen idarî düzenlemede Karaman Eyaleti dahilinde Konya Vilayetiʼne bağlı bir livâ (sancak) haline getirilmiĢtir. Antalya, 1847 yılında çıkmaya
237 Erten, 1940: 101-102; Erten, 1955: 29-34. 238 Dinç, 2005: 17. 239 Erten, 1940: 102; Dinç, 2005: 17. 240 Erten, 1940: 102; TaĢbaĢ, 2007: 21. 241
Özdemir, 1994: 1387-1390; Moğol, 1997a: 35-40; Akbal, 1951: 620. 242
baĢlayan devlet salnamelerinin (Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye) ilkinde (1846-1847) Karaman Eyaletiʼne bağlı olarak Teke Sancağı merkez kazası konumunu korumuĢtur.243
1831 yılında yapılan ilk nüfus sayımına göre o dönem Anadolu Eyaletiʼne bağlı olan Teke Sancağıʼnın idari birimleri Ģöyledir: Nefs-i Antalya, Ġstanos Nahiyesi; Elmalı, KaĢ, Kalkan, Finike, Ġğdir maʻa Kardic, Bucak maʻa Germiye, Kızılkonak ve Serik maʻa BeĢkonak kazaları.244
1834 senesine kadar mutasarrıflar veya mütesellimler tarafından idare olunan Antalya Sancağıʼnda kısa bir dönem muhassıllar, sonraki süreçte ise kaymakamlar idareci olmuĢlardır.245
XIX. yüzyıl baĢlarında Antalya merkez kazasıyla birlikte toplam 10 kaza, 3 nahiye ve 307 köyden oluĢan246
Teke Sancağı, Vilâyet Nizamnâmesi (1864) uyarınca değiĢen idari taksimat yapısına göre Konya Vilayeti‟ne bağlanmıĢ, sancak statüsüne son verilen Alanya da Teke Sancağıʼna bağlı bir kaza haline getirilmiĢtir.247
Tablo 2.1. Konya Vilayet Salnamesiʼne Göre Teke Sancağıʼnın Ġdarî Durumu (1869)248
Yer Adı Köy Sayısı
Antalya Kazası
Maa İstanos Antalya Kasabası 105
Murtuna Nahiyesi 4
Elmalu Kazası
Maa Abdal ve Tahtaciyan Elmalu 65
Finike Nahiyesi 20
Kaş Nahiyesi 46
Kalkan Nahiyesi 14
Maa İğdir Kardic Nahiyesi 15
Kızılkaya Kazası
Maa Bilcümle Aşair-i Kızılkaya Kazası 10
Millü Nahiyesi 9 Karaöz Nahiyesi 24 Serik Nahiyesi 17 Beşkonak Nahiyesi 8 Sarıkeçilü Aşireti 2 243 Dinç, 2005: 19; Güçlü, 1997: 28. 244 Güçlü, 1997: 27-28. 245 Moğol, 1997b: 19. 246 Dinç ve Bakırcılar, 2012: 18. 247 Ak, 2015: 4. 248 Güçlü, 1997: 29-30.
Karahacılu ve Sair Bilcümle Aşair 44
Akseki Kazası 57
Seker maa Düşenbe Nahiyesi 54
İbradı Nahiyesi 16
Alaiye Kazası 112
Manavgat Nahiyesi 45
Tablo 2.2. Konya Vilayet Salnamesiʼne Göre Teke Sancağıʼnın Ġdarî Durumu (1874-1875)249
Yer Adı Köy Sayısı
Teke Kasabası Merkez Kaza 32
İstanos Nahiyesi 46 Murtuna Nahiyesi - Elmalu Kazası 39 İğdir Nahiyesi 11 Finike Nahiyesi 20 Kaş Nahiyesi 46 Kalkan Nahiyesi 14 Kardic Nahiyesi 4 Kızılkaya Kazası 10 Bucak Nahiyesi 3 Hacı Nahiyesi 3
Maa Karaöz Millü Nahiyesi 2
Serik Nahiyesi 13
Beşkonak Nahiyesi 8
Kızılkaya Aşairi 15
Akseki Kazası 47
Seker maa Düşenbe Nahiyesi 53
İbradı Nahiyesi 14
Alaiye Kazası 75
Manavgat Nahiyesi 44
1876 yılında yayımlanan Nevâhi Nizamnamesiʼne göre Antalya kazasına Mamort, Ġstanos, Kızılkaya, Bucak maʻa Hısnı, Serik, Millü ve BeĢkonak250
nahiyeleri bağlanmıĢtır. Böylece Teke Sancağı dahilinde merkez Antalya Kazası, Manavgat ve DüĢenbe nahiyelerinin
249
Güçlü, 1997: 30. 250
bağlı olduğu Alaiye Kazası, Ġbradı nahiyesinin bağlı olduğu Akseki Kazası, Finike Nahiyesi‟nin bağlı olduğu Elmalu Kazası ve KaĢ Kazası bulunmaktadır. Bu dönemde Teke Sancağıʼnda 163ʼü Antalya Kazası dahilinde olan toplam 549 köy bulunmaktadır.251
Antalya Sancağı, II. MeĢrutiyet döneminde mustakil mutasarrıflık, Cumhuriyetʼin ilk yıllarında ise vilayet haline getirilmiĢtir.252
Tablo 2.3. Devlet Salnamesiʼne Göre Antalya Merkez’inin Ġdarî Durumu (1899-1900)253
Yer Adı Köy Sayısı
Antalya Kazası 34
İstanos Nahiyesi 44
Serik Nahiyesi 36
Kızılkaya Nahiyesi 24
Millü Nahiyesi 25
Tablo 2.4. Konya Vilayet ve Devlet Salnamesiʼne Göre Teke Sancağı (1906)254
Yer Adı Köy Sayısı (Vilayet Salnamesi) Köy Sayısı (Devlet Salnamesi)
Antalya Kazası 42 34 İstanos Nahiyesi 43 44 Serik Nahiyesi 58 36 Bucak Nahiyesi 9 - Kızılkaya Nahiyesi 11 24 Millü Nahiyesi 23 35 Beşkonak Nahiyesi 12 - İğdir-Kardic Nahiyesi 17 16 Elmalu Kazası 40 40 Finike Nahiyesi 20 19 Akseki Kazası 57 46 İbradı Nahiyesi 17 14 Alaiye Kazası 90 89 Manavgat Nahiyesi 48 46 Düşenbe Nahiyesi 52 51 KaĢ Kazası 62 66 251 Güçlü, 1997: 31. 252 Emecen, 1991: 236. 253
Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye, 1317 (1899-1900): 470. 254
Tablo 2.5. Devlet Salnamesiʼne Göre Antalya Merkeziʼnin Ġdari Durumu (1907-1908)255
Yer Adı Köy Sayısı
Antalya Kazası 65 İstanos Nahiyesi 43 Serik Nahiyesi 42 Bucak Nahiyesi 9 Kızılkaya Nahiyesi 11 Millü Nahiyesi 23 Beşkonak Nahiyesi 13
Salnamelere göre farklı yıl ve dönemlerde Antalyaʼdaki idari yapı, nüfus ve teĢkilatlanma farklılık göstermektedir. Örneklem olması açısından XX. yüzyılın baĢlarına bakıldığında 1899 yılına ait Konya Vilayet Salnamesiʼne göre Antalyaʼda Ahmed Sabit PaĢa mutasarrıf, Rıza Bey ise belediye baĢkanıdır.
Yine salnameye göre Meclis Ġdaresi, Bidâyet Mahkemesi, Mahkeme-i ġeriyye Kalemi, Tahrîrât Kalemi, Muhâsebe-i Liva Kalemi ve Dâire-i Belediye kadroları bulunmaktadır. Ayrıca Maârif Komisyonu, maʻa Tahrîr-i Vergi Dâiresi, Defter-i Hâkânî Kalemi, Zirâat Bank ġubesi, Zirâat ve Ticaret Odası, Nâfia Komisyonu, Mahkeme-i Ticaret, Zâbıta Dâiresi, Mekteb-i Ġdâdi, Birinci Mekteb-i Ġbtidâî, Ġkinci Mekteb-i Ġbtidâî, Polis Dâiresi, Ġnâs Mektebi, Reji Ġdâresi, Osmanlı Bank ġubesi, Konsolosluklar (Ġngiltere, Fransa, Yunanistan), Rüsûmât Ġdaresi, Düyûn-ı Umûmiye, Telgraf ve Posta Ġdâresi, Nüfûs Ġdâresi, Liman Ġdâresi, Orman Ġdâresi, Evkâf Dâiresi ve Redif TeĢkilatı yer almaktadır.256
Bu kadro ve isimlere kondüktör ve mühendis gibi memurlar da eklenebilir.
Öte yandan modern belediyecilik anlamında Antalyaʼda da teĢkilatlanmaya gidilmiĢ, 1868 yılında Antalya Belediyesi kurulmuĢtur. Bu tarihten 1922 yılına kadar 10 kiĢi belediye baĢkanlığı yapmıĢtır.257
Teke-ili (Antalya Sancağı, Teke Sancağı) coğrafî konumu günümüzde yaklaĢık olarak Antalya il sınırlarına denk gelmektedir.258
255 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye, 1325 (1907-1908): 784.
256 Baykara, 2007: 12-13; Salnâme-i Vilayet-i Konya, 1317 (1899): 182-190. 257
Dinç ve Bakırcılar, 2012: 19. 258
2.3. Nüfus
Osmanlı Devletiʼnde modern anlamda ilk nüfus sayımı 1828/1829-1831 yılı zarfında yapılmıĢtır.259
Bu sayıma göre Osmanlı Devletiʼnin toplam erkek nüfusu 3.722.738 olarak tespit edilmiĢtir.260
XVIII. ve XIX. yüzyıllarda nüfus bakımından fazla bir geliĢme gösteremeyen Antalya Ģehrinin nüfusu (nefs-i Antalya) 1831 yılında yapılan ve sadece erkekleri ihtiva eden ilk sayımda 2.879; Antalyaʼya bağlı 26 köyde 1.963, Teke Sancağı genelinde ise toplam 35.839 olarak tespit edilmiĢtir.261
XIX. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, Antalya Ģehrinin tahmini nüfusunun 13.000 civarında olduğu düĢünülmektedir.262
Ayrıca Ģehirde, XVIII-XIX. yüzyılları arasında, tamamı Kaleiçiʼnde ikamet eden 1500 civarında gayrimüslim nüfusun bulunduğu tahmin edilmektedir.263
1872/1873 yılına ait Konya Vilayet Salnamesiʼne göre vergiye tabi olan Ģehir merkezinde 4.962, köylerde 2.906 erkek nüfus vardır. 1877/1878 yılına ait Osmanlı nüfus istatistiklerinde ise Teke Sancağıʼnda 80.391 erkek nüfus bulunmaktadır. Kadınların ilk kez sayıma tabi tutulduğu264
1881/1882 tarihli nüfus sayımında ise 92.071ʼi kadın, 92.061ʼi erkek olmak üzere sancağın toplam nüfusu 184.132 kiĢiye ulaĢmıĢtır.265
Ayrıca bu dönemde göç hareketliliği yaĢanmıĢ; 1882-1883 yılları zarfında Moralılar, 1897ʼde Giritliler ve Çerkesler Antalyaʼya göç ederek nüfus sayısını bir ölçüde artırmıĢlardır.266
1888/1889 yılında ise Antalya Sancağıʼnda 156.168ʼi Müslüman olmak üzere toplam nüfus 172.854 kiĢiden oluĢmaktadır. 1889/1890 tarihinde bu rakam 190.062ʼsi Müslüman, 6.647ʼsi gayrimüslim olmak üzere toplam 196.709ʼa ulaĢmıĢtır.267 Merkez kazada ise 37.574ʼü Ġslam, 4270ʼi Rum, 235ʼi Yahudi, 51ʼi Ermeni, 278ʼi yabancı olmak üzere toplam 42.130 kiĢinin yaĢadığı tespit edilmiĢtir.268
1892 Konya Vilayet Salnamesiʼne göre Antalya merkez kazasında 32 mahalle, 34 köy, 4.664 hane bulunmakta, 9.056ʼsı kadın olmak üzere toplam müslüman nüfusun 18.042ʼye ulaĢtığı görülmektedir. Ayrıca, 22ʼsi kadın, 25ʼi erkek toplam 47 Ermeni; 1.604ʼü kadın
259 Karpat, 2010: 62. 260 Karpat, 2010: 70. 261 Karal, 1943: 122. 262 Dinç, 2007: 351. 263 Emecen, 1991: 236. 264 Karpat, 2010: 315. 265 Dinç, 2007: 351. 266 Akıncıoğlu, 1998: 16. 267 Dinç, 2007: 352. 268
1652ʼsi erkek toplam 3.256 Rum nüfus bulunmaktadır. Böylelikle Antalya merkez kazasının toplam nüfusunun 21.345 olduğu görülmektedir.269
1905/1906 yılında yapılan Osmanlı Devletiʼnin son nüfus sayımında gayrimüslimler de dahil olmak üzere Antalya Sancağıʼnın toplam nüfusu 236.754 olarak tespit edilmiĢtir.270 1906/1907 yılına ait Konya Vilayet Salnamesiʼnde kazalar ayrı ayrı değerlendirilmiĢ, buna göre Antalya merkez kazasının nüfusu 90.134ʼü Müslüman (44.243ʼü kadın, 45.891ʼi erkek) ve 6.955ʼi gayrimüslim olmak üzere toplam 97.089 olarak tespit edilmiĢtir.271
2.4. Eğitim
Osmanlı Devletiʼnin klasik eğitim sistemi 1730 yılına kadar üç temel kurum üzerinde ĢekillenmiĢtir: sıbyan mektebleri, medreseler, enderun. YenileĢme hamlelerinin bir gereği olarak eğitim alanında da birtakım reformlar yapılmıĢ, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında askeri- teknik okulların açılması ve II. Mahmud döneminde Tıbbiye ve Harbiye Mektepleriʼnin kurulması sivil mesleki eğitimin temelini oluĢturmuĢtur. Fakat kalemlerde iĢ hacminin artması ve liyakat sahibi memurların istihdam edilebilmesi için modern bir eğitimin verilmesi gerekli görülmüĢ ve maârif alanında çalıĢmalar baĢlamıĢtır. Bu bağlamda 1839 yılında modern anlamda açılan ilk orta dereceli eğitim kurumu olan Mekteb-i Maârif-i Adliye kurulmuĢtur.272
Tanzimatʼın ilanının ardından, yenileĢme hamlelerini gerçekleĢtirecek kadroları oluĢturmak amacıyla bazı reformlar yapılmıĢ, muhafazakâr kesiminin tutumundan çekinildiği için 1845 yılına kadar bu reformlar sınırlı kalmıĢtır. Sonraki yıllarda devlet hem iç hem de uluslararası meseleleri bir Ģekilde rayına oturtunca eğitim ile ilgili önemli geliĢmeler yaĢanmaya baĢlamıĢtır.273
Eğitimin devleti felakete gidiĢten kurtaracak bir yol olarak görüldüğü bu dönemde,274
modernleĢme hareketlerini hızlandırmak amacıyla 1851 yılında Encümen-i DâniĢ, 1857 yılında ise bugünkü Milli Eğitim Bakanlığıʼnın temeli olan Maârif-i Umumiye Nezâreti kurulmuĢtur.275
Ayrıca Ġstanbulʼda 5 rüĢtiye (1848), Darül-Maârif (1850), Darül-Muallimîn (1848), Mekteb-i Mülkiye (1859), Kız RüĢtiyesi (1859) ve vilayetlerde 25 rüĢtiye açılmıĢtır.276 Mekteb-i Maârif-i Adliyeʼnin eğitimi yetersiz kalmaya baĢlaması, eski ağdalı metinler ve elkab yerine yeni bir resmi tarz (usul-ı kalem) öğretmek üzere 1862 yılında Mekteb-i Maârif-i
269 Yurt Ansiklopedisi, 1982: 784. 270 Dinç, 2007: 352. 271 Dinç, 2007: 353. 272 Terzi, 2015: 223-224. 273 Kodaman, 1999: 8-9. 274 Akyüz, 2007: 157. 275 Akyüz, 2007: 192. 276 Kodaman, 1999: 14-16.
Aklâm (Mahrec-i Aklâm) kurulmuĢtur. Fakat 1877 yılında Mekteb-i Mülkiyeʼnin geniĢletilmesiyle birlikte Mekteb-i Maârif-i Aklam kapatılmıĢtır.277
1821 yılında yabancı dil bilen memur açığının giderilmesi için kurulan Tercüme Odasıʼnın yetersizliğine binaen 1866 yılında Lisan Mektebi kurulmuĢtur.278
Ayrıca 1867 yılında Fransız hükûmetinin eğitim alanındaki reform talebinin de etkisiyle 1868 yılında Galatasaray Sultanîsi açılmıĢtır.279
Bir yıl sonra ise Maârif-i Umumiye Nizamnâmesi (1869) kabul edilmiĢ, eğitimde merkez ve taĢra teĢkilatlanmasının yanısıra okulların derecelendirmesi ve eğitim süreleri belirlenmiĢtir.280
1869-1876 yılları arasında Darülmuallimât (1870), Darülfünûn (1871-1872), idadiler, rüĢtiyeler,281 ibtidailer ve DarüĢĢafaka (1873) açılmıĢtır.282
II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde ise Tanzimat Dönemiʼnde yarım kalan eğitim hamleleri tamamlanmaya çalıĢılmıĢ, merkezdeki faaliyetler taĢraya taĢınmıĢtır.283
Bu dönemde uzman memur yetiĢtirilmesi için yüksek okullar açılmıĢtır. Mekteb-i Mülkiye, Mekteb-i Hukûk, Sanâyi-i Nefîse Mektebi, Hendese-i Mülkiye, Darülmuallimîn-i Âliye, Maliye Mektebi, Ticaret Mektebi, Halkalı Ziraat Mekteb-i Âlîsi, Deniz Ticareti, Orman ve Maâdin, Lisan, Dilsiz ve Âmâ mektepleri, Darülmuallimat ve Kız Sanayi mekteplerinin yanısıra fen ve edebiyat fakültelerinden oluĢan Darülfünûn bu dönemde açılmıĢ olan okullardır.284
Fakat II. Abdülhamidʼin en çok önem verdiği kurum olan Mülkiye Mektebiʼne ayrı bir önem verilmiĢtir.285
33 yıllık dönemin sonunda rüĢtiyelerin sayısı 250ʼden 600ʼe, idadilerin sayısı 5ʼten 104ʼe286, Darülmuallimînlerin sayısı ise 4ʼten 32ʼye çıkmıĢtır.287 Özellikle nitelik olarak eleĢtirilen ilköğretim seviyesindeki okullara bakıldığında, Anadolu‟da 1876 yılında sayıları 200 olan ibtidai okullarının sayısı yaklaĢık 14.000ʼe ulaĢmıĢtır.288
Abdülhamid döneminde gayrimüslimlerin eğitimiyle ilgili olarak da bazı geliĢmeler yaĢanmıĢtır. Bilindiği üzere 1858 Maarif Kanunu gereğince gayrimüslim okullarına, Maarif Nezareti‟nin kurallarına uyulması halinde izin verilmiĢ, 1869 Maarif Kanunu‟nda bu okulların
277 Terzi, 2015: 226-227.
278 Terzi, 2015: 228-229. 279 Akyüz, 2007: 167. 280 Kodaman, 1999: 22-24.
281 Sayıları 87ʼden 386ʼya yükselmiĢtir. 282 Kodaman, 1999: 27. 283 Kodaman, 1999: 37-38. 284 Küçük, 1988: 221. 285 Findley, 2014: 320. 286 Özdemir, 2011: 171. 287 Kodaman, 1999: 164. 288 Kodaman, 1999: 85.
teftiĢ edilmesi yer almıĢtır. 1880‟de gayrimüslim okulları üzerinde merkezi denetim daha da geniĢletilmiĢ, 1894‟te ise Türkçe öğretimi zorunlu hale gelmiĢtir. Ayrıca maaĢları hükümet tarafından ödenen Türk öğretmenler atanmaya baĢlamıĢtır.289
Bu dönemde özel okulların sayısında da artıĢ yaĢanmıĢ,290 fakat asıl büyük geliĢme mesleki ve teknik eğitim alanında gerçekleĢmiĢtir.291
Ayrıca mekteplerin dıĢında ülkenin kültür seviyesinin artması için Müze-i Hümâyûn, Askeri Müze, Bayezid Kütüphane-i Umûmisi, Yıldız ArĢivi ve Kütüphanesi gibi müesseseler kurulmuĢtur.292
Antalya özelinde bakıldığında ise, 1875 yılında Antalya merkez kazası ve köylerinde 20 sıbyan mektebinde 640ʼı kız olmak üzere toplam 1850 öğrenci; bir rüĢtiye mektebinde 40 öğrenci eğitim görmüĢtür. Nahiyelerde ise 25 sıbyan mektebinde 1706 öğrenci eğitim görmüĢtür.293
XIX. yüzyılın sonlarında Ģehirde 16, kaza dahilinde toplam 128 Ġslam Mektebiʼnin yanısıra 5 Rum ve 1 Ermeni mektebi bulunmaktadır.294
Cuinetʼe göre XIX. yüzyılın son çeyreğinde Antalyaʼda 2000 öğrenci eğitim görmekte, bir rüĢtiye, bir idadi, bir kız mektebi ve 37 ilkokul bulunmaktadır.295
XX. yüzyılın baĢlarında Ģehirde Ġdadi Mektebiʼnde 125 öğrenci, Darülmuallimînʼde 80 öğrenci eğitim almaktadır.296
1906-1907 yılında Antalya Sancağı genelinde 5 Erkek RüĢtiye Mektebi ile bir Darülmuallimînʼde eğitim verildiği görülmektedir.297
1889/1900 yılına ait Konya Vilayeti Salnamesiʼne göre Antalya merkez kazasında 31 mektep vardır. Usul-i Cedîde üzere eğitim veren 5 mektepte 524 erkek, 108 kız öğrenci bulunmaktadır. Usul-i Atika üzere eğitim veren 84 mektebe ise 1376 erkek, 1690 kız öğrenci eğitim görmektedir. Ayrıca gayrimüslimlere ait 5 ibtidai mektepte 204 erkek, 218 kız öğrenci; rüĢdi derecesinde 2 mektepte ise 65 erkek, 65 kız öğrenci bulunmaktadır. Yine bu salnamedeki verilere göre 43 medreseye 43 müderris, 1218 öğrenci devam etmiĢtir.298
XX. yüzyılın baĢlarında Teke Sancağı‟nda bulunan medreseler Ģunlardır: Hacı Naim, Hatuniye, Osman Efendi, Ahi Kuzu, Murad PaĢa, Müsellim, Kır Sakallı Mehmed Efendi, Susam, Çömlekçi, KarakaĢ, ġeyh Sinan, Kesik Minare, Değirmen Önü, Meydan, Sürmeli, Ak,
289 Deringil, 2002: 118-120. 290 Akyüz, 2007: 240. 291 Akyüz, 2007: 225. 292 Küçük, 1988: 221. 293 Güçlü, 1997: 83; Yurt Ansiklopedisi, 1982: 782. 294 Güçlü, 1997: 83. 295 Emecen, 1991: 236. 296 Güçlü, 1997: 83. 297 Kodaman, 1999: 104, 153; Güçlü, 1997: 83. 298
Salnâme-i Vilayet-i Konya, 1317 (1889-1900): 199-200; Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye, 1319 (1901-1902): 868.
Çukur, Cantelek, ÂĢık Doğan, ġeyh Ali Efendi, Koca FiruĢ, Çayırlı, Sarucan Oğlu, Ayan Ağa, Oyun Yeri, TaĢ Yeri, Hacı Ahmed Efendi, KaĢlı Ali Efendi, Yusuf Efendi, Hasan Efendi, Hacı Abdi Efendi, Ġnbehan Efendi, Örkenli, Mustafa Efendi, Avdan, Sülekler, Ali Fahreddin, Candar, Belkıs, Kehkili, Kara Kavık, Ġsmail Efendi.299