Bireyler hayatlarını sürdürebilmek için ihtiyaçlarını karşılamaya çalışırlar. Đhtiyaçların karşılanması ise belirli bir gelirin varlığına bağlıdır. Çalışma sonucu elde edilen gelir, verilen karşılığa göre değişmektedir. Sermaye sahibi faiz, müteşebbis kâr, toprak sahibi de rant geliri elde eder. Üretim faktörlerinden en önemlisi olan emeğin geliri ise ücrettir.90
Ücret, emeğin üretime katkısı karşılığında ödenen bedeldir. Bu tanımdaki emek fiziki (bedeni) emek olabileceği gibi, fikri emek de olabilir. Bir başka ifadeyle bireyler üretime bedeni çalışmasını katabileceği gibi, fikri çalışmasını da katabilir. Hatta kimi zaman bu katkı aynı anda fiziki ve fikri olabilmektedir.91
Genel anlamda; "işgörenin bir iktisadi faaliyete katılması karşılığında elde ettiği gelir" olarak bilinen ücret kavramı, ekonomik açıdan emeğin fiyatı; sosyal siyaset açısından ise işgörenin bedeni ve fikri faaliyetlerinin bir karşılığı olarak tanımlanmaktadır. Ücret olarak alınan bedel, parasal olabileceği gibi ayni (mal ya da menfaat) şeklinde olabilmektedir. Ya da hem ayni, hem nakdi ödeme bir arada söz konusu olabilir. Uygulamada karşılaşılan sosyal yardım, prim, yan ödeme, fazla mesai ücreti, kök saat ücreti gibi tam ödemeler bu anlamda ücret olarak değerlendirilmektedir.92
Đşletmelerin minimum maliyetle maksimum kâr elde etme hedefi olduğu gibi, işgörenlerin de işe başlarken kişisel beklentileri vardır. Bu beklentilerin başında yaşam standartlarını karşılayacak yeterli bir ücret beklentisi gelmektedir. Đşgörenlerin bu ücret talebinin gerçekleşmemesi onların iş tatminini, performansını, iş motivasyonunu önemli
90
Fatma Fidan, “Verimliliğe Dayanan Ücret Politikasının Türkiye’de Uygulanabilirliği”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996), s. 19.
91
Abdullah Kahraman, “Genel Olarak Ücret ve Ücretin Tahakkuku”, Kamu-Đş Đş Hukuku ve Đktisat Dergisi, C: 7, S: 2, 2003, (2–17), s. 1.
92
ölçüde etkilemektedir. Bu durumdan öncelikle işgörenin kendisi ve dolayısıyla işletme adına üstlendiği görev etkilenmektedir.93
Đşgörenler çalıştıkları işletmelere bilgi, beceri ve deneyimleri ile katkıda bulunurlar. Bunun karşılığında da işletme tarafından kendilerine belli bir ücret ya da maaş ödemesi yapılır. Her ikisi de aynı anlama gelmekle birlikte aylık esasa göre yapılan ödemeler maaş, haftalık ya da saat hesabına göre yapılan ödemeler ise ücret diye adlandırılır. Đşletmelerin ücret ve maaş politikaları çerçevesinde yapılan bu ödemeler adil, özendirici ve işi esas alan bir sisteme dayandırılmalıdır.94
Hızla değişen talep ve teknolojilere kısa sürede uyum sağlayacak şekilde; yenilik, esneklik, verimlilik ve kaliteyi zorunlu kılan piyasa baskıları karşısında, işletmelerin etkin bir insan kaynakları yönetimi sistemi kurmaları ve ücret yönetimini ciddi olarak ele almaları gerekmektedir.
2.1.2. Ücretle Đlgili Kavramlar
Ücret kavramının ve ücret yapısının daha iyi anlaşılması için ücretle ilgili bazı kavramların açıklanması faydalı olacaktır.
Ana-Kök Ücret: Esas ücret ya da temel ücret olarak da bilinen ana-kök ücret, bir üretim başına ya da bir zaman birimi başına ödenmesi gereken ya da kararlaştırılan ücret miktarıdır. Zaman esasına dayanan ücret sistemlerinde bu tutar, saat başına ücret, gündelik ücret, haftalık ücret, aylık ücret şeklinde olabilir. Üretime dayanan ücretler ise, parça başına, metre başına, ton başına belirlenen ücret tutarıdır.95
Gayrisafi (Brüt) Ücret: Brüt ücret, işverenin çalıştırdığı bir işgören için yapmış olduğu tüm ödemelerdir. Diğer ifadeyle işgörenin işverene olan maliyetidir. Đşgörene yapılan ödemelerin içine esas ücretten başka sosyal yardımlar, yasal kesintiler ve
93
Đsmail Bakan ve Diğerleri, Aile Đşletmelerinde Çalışanların Ücret Konusunda Düşünceleri ve
Beklentileri, Đstanbul Kültür Üniversitesi Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi Aile Đşletmeleri ve
Girişimcilik Araştırma Merkezi, Đstanbul, 2004, ss. 461–462. 94
Gülruh Özışık Gürbüz, Đşletmelerde Ücretlendirmenin Đlkeleri, Literatür Yayınları, Đstanbul, 2002, s. 1.
95
Serap Benligiray, Ücret Yönetimi, Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 1462; Đktisadi Đdari Bilimler Fakültesi Yayınları No: 178, Eskişehir, 2003, s. 4.
ödemelerde girmektedir. Aynı zamanda işgörenin ücretinden gelir vergisi, sosyal sigortalar primi, zorunlu tasarruf, işsizlik sigortası gibi kesintiler de yapılmaktadır.
Safi (Net) Ücret: Đşletme tarafından belirli bir devre için (mesela haftalık, aylık) hesap edilen ücret gelirinden vergi, sosyal sigorta primleri, sendika aidatı vs. kesintiler yapıldıktan sonra işçinin üzerinde tasarruf edebileceği ücret gelir yekûnu, safi(net) ücrettir. Net ücret işçinin cebine giren para tutarıdır.96
Nominal Ücret ve Reel (Gerçek) Ücret: Đşverenlerce yapılan ve maliyetlere intikal eden ödemeler tutarına parasal (nominal) ücret denir. Üretim faaliyetine katılan emek faktörünün, oluşturduğu maldan aldığı nakit para miktarıdır. Reel ücret ise, nominal ücretin satın alma gücüdür. Ücretlileri ilgilendiren ücret, reel ücrettir. Çünkü birey için önemli olan gelirin piyasadaki satın alma gücüdür.97 Reel ücretler yaşam düzeyindeki gelişmenin araştırılmasında ve uluslararası kıyaslamalarda göz önüne alınmaktadır.98
Ücret Geliri: Gündelik, haftalık gibi ifadelerle ele alınan ücret geliri, iş süresi ile ücret haddinin çarpılmasından elde edilen miktardır.99
Maaş: Ücret ile maaş kavramı genellikle birlikte kullanılmaktadır. Teorik olarak maaş da bir ücrettir. Her ikisi de bağımlı çalışanların emeklerinin karşılığında elde ettikleri geliri adlandırmak için kullanılmakta ve aralarında bir fark bulunmamaktadır. Sadece maaş adı altında elde edilen gelir, daha uzun bir süreyi kapsar. Maaşı, bedeni çabaya karşın zihinsel çabanın daha fazla söz konusu olduğu işlerde çalışanlara bir aylık süre için ödenen ücret olarak tanımlamak mümkündür.100
Ücret Düzeyi: Bir işletmede çalışanlara ödenen ücretlerin oluşturduğu genel ortalamadır. Ücret düzeyinin yüksek ya da düşük olduğunun anlaşılması için kullanılır. Ücret düzeyinin saptanmasında en önemli konu, ücret adaletidir. Adil sayılabilecek bir
96
Kasım Keleş, “Yerel Yönetimlerde Ücret Yapısı ve Đş Değerlemeye Bağlı Olarak Yeni Ücret Sisteminin Kurulması”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gebze Đleri Teknoloji Enstitüsü Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 12.
97
Tarkan Zengin, Ücret Adaletsizliğinin Adams’ın Hakkaniyet Kuramı Çerçevesinde Analizi, 2. Baskı, Türk Harb-Đş Sendikası Eğitim Yayınları, Anakara, 2005, s. 40.
98
Bülent Kobu, Üretim Yönetimi, Avcıol Basım Yayım, Đstanbul, 2003, s. 629. 99
Aldemir, a.g.e., s. 325. 100
ücret düzeyi, uygulandığı zamanın sosyal yapısına bağlıdır.101
Ücret Yapısı: Ücret yapısı, işletme içinde bir işe, diğer işe göre ne kadar ücret ödeneceğini ortaya koyar. Ücret yapısının oluşturulması, "eşit işe eşit ücret ödenmesini" mümkün kılar.102 Ücret yapısının oluşturulması için iş değerlendirilmesinin yapılması ve işletme dışı ücret uygulamalarının incelenmesi gereklidir. Ücret yapısının oluşturulmasında; ücret araştırmaları, enflasyon oranları, hayat pahalılığı ve üretkenlik gibi önemli ölçekler kullanılır.103
Ücret Yönetimi: Ücret yönetimi; iş değerlemesi, ücret yapısının geliştirilmesi ve korunması, ücret araştırmaları, teşvik edici ücret sistemleri, ücret değişiklikleri ve ayarlamaları, destekleyici ödemeler, kârın paylaşılması, ödeme maliyetlerinin denetimi ve ücretle ilgili diğer konuları içermektedir.104
Ücret Sistemleri: Ücret sistemleri ücretlerin hesaplanma ve ödenme biçimidir. Günümüzde büyük değişikliklere uğrayan geleneksel ücret sistemleri ve bunun yanında geliştirilmiş yeni, a1ternatif ücret sistemlerinden bahsedebiliriz. Bu değişimlerin ve gelişmelerin temelinde işverenlerin yönetim yaklaşımlarındaki değişmeler, işgörenlerin ücrete ilişkin ihtiyaçlarında ve düşüncelerinde gerçekleşen değişimler ve sendikaların düşüncelerindeki değişimler yer almaktadır.105
Ücret Haddi: Ücret haddi, emeğin belirli bir zaman birimi içinde gerçekleştirdiği ve üretim birimi başına elde ettiği para miktarıdır. Örneğin, işgörenin bir saat içinde kazandığı para ücret haddidir. Đşin sürekli olup olmaması, tatil ve izin günlerinde yapılan ödemeler ve fazla mesai ücreti ücret haddini etkilemez.106
101
Aldemir, a.g.e., s. 326. 102
Serkan Bayraktaroğlu, Đnsan Kaynakları Yönetimi, 1. Baskı, Sakarya Kitabevi, Sakarya, 2003, s. l55.
103
Şevki Ulama, “Ücret Sistemleri ve Nevşehir’deki Konaklama Đşletmelerinde Özendirici Ücret Sistemlerinin Uygulanmasına Yönelik Bir Araştırma”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın, 2002), s. 57.
104
Aldemir, a.g.e., s. 325. 105
Benligiray, a.g.e., s. 6. 106
Nusret Göksu, “Đşgören ve Đşverenlerin Ücret Algılamalarının Đşletme Performansına Etkisi: Kahramanmaraş Hazır Giyim Sektörüne Yönelik Bir Araştırma”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2003, s. 15.
Emek: Emek, bireylerin gereksinimlerini giderme yani verim yoluyla gelir sağlamayı amaç edinen zihinsel ve bedensel çalışmalar olarak tanımlanır.107
Asgari Ücret: Asgari ücret, işçiye insana yaraşır asgari bir yaşama seviyesi sağlamaya elverişli bir nitelikte olması gereken, aynı zamanda işverenleri daha düşük ücret ödemekten men eden mecburi karaktere sahip bir ücrettir.108 Asgari ücret yönetmeliğinin 1. maddesinde ise şu şekilde tanımlanmıştır; “Đşçilere normal bir çalışma günü karşılığı olarak ödenen ve işçinin gıda, konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlarını günün fiyatları üzerinden asgari düzeyde karşılamaya yetecek ücrettir.”109
Ücret Hakkı: Tarafların serbest iradesiyle meydana getirdikleri iş sözlesmesinden doğan ücrete ilişkin haklar olup bileşenleri arasında fazla çalışma, hafta ve yıllık genel tatil izin ücretleri sayılabilmektedir.110