AİHS’in normatif kısmında klasik haklar düzenlenmiş olup, bunlar kişi hakları ve siyasi haklardır774. Bu temel haklar sözleşmenin ilk on iki maddesinde düzenlenmiştir. Takip eden 13-18. Maddeler arası maddeler ise yardımcı niteliktedir. Örnek vermek gerekirse; ayrımcılık yasağı getiren 14. Madde bu niteliktedir. Yeni gelişmeler ve ihtiyaçlar sonucu ek protokoller ile düzenlenen haklar da bulunmaktadır775. Sözleşme kapsamındaki haklar ayrıntılı ve somut karakterler taşımaktadır776. Bu çalışmanın konusunu oluşturan aile hayatına saygı hakkı da bu normatif bölüm içinde, bağlantılı diğer kimi haklarla birlikte 8. madde olarak düzenlenmiştir.
Yukarıda da zikredildiği üzere, Sözleşme ek protokoller ile genişletilip geliştirilmiş ve gerektiğinde değişiklikler yapılmıştır777. Kısacası ek protokoller ile sözleşme kapsamına yeni haklar alınmıştır778. Gerek yeni haklarla Sözleşme’nin güçlendirilmesi, gerekse de AİHM içtihatları, Sözleşme’yi diğer uluslararası belgelerden farklı olarak yaşayan sözleşme haline getirmektedir779. Hiç şüphesiz edilmektedir. Bkz. RIETIKER, Daniel: “The European Court of Human Rights from a Comparative Law Viewpoint: A Logical Example of a ‘Mixed Jurisdiction’ Court”, Cyprus Human Rights Law Review, Vol. 2, Issue 1, 2013, s. 37.
773
TEZCAN, Durmuş/ERDEM, Mustafa Ruhan/SANCAKDAR, Oğuz:Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, Seçkin yay., Ankara 2002, s. 53. 774
Haklarla ilgili olark bkz.DEMBOUR, Marie Benedicte:Who Believes in Human Rights: Reflections on the European Convention, Cambridge University Press, New York 2006, s. 20; DÖNER, Ayhan: İnsan Haklarının Uluslararası Alanda Korunması ve Avrupa Sistemi, Seçkin yay., Ankara 2003, s. 82; BUERGENTAHAL, Thomas/SHELTON, Dinah/STEWART, David, International Human Rights in a Nutshell, Third Edition, West Group (A Thomson Company), St. Paul (MN, US) 2002, s. 137; Konuyla ilgili olararak ayrıca bkz. MATLARY,s. 65.
775
SMITH, Rhona K.M.:Textbook on International Human Rights, 3rd Edition, Oxford University Press, Oxford 2007, s. 90-91; Ayrıca bkz. DAVIS, s. 24; TOMKINS, s. 6; DEMBOUR, s. 20-21; BUERGENTAHAL/SHELTON/STEWART, s. 137.
776
DÖNER, s. 82. 777
Şu ana kadar toplam 14 Ek Protokol kabul edilmiştir. Ek protokoller konusunda bkz. ÇAĞIRAN, Mehmet Emin:Uluslararası Alanda İnsan Hakları, Platin yay., Ankara 2006, s. 191-193; DÖNER, s. 82; DAVIS, s. 24; TOMKINS, s. 6; WALTER, s. 4.
778
DAĞI, İhsan/POLAT, Necati:Demokrasi ve İnsan Hakları El Kitabı, Türk Demokrasi Vakfı (TDV) yay., Ankara 1999, s. 133.
779
ANTHONY, Gordon: UK Public Law and European Law, Hart Publishing, Portland (Oregon, US) 2002, s. 66.
Sözleşmenin taraf devletler nezdinde özel konumu, hukukun üstünlüğü ilkesini işletme konusundaki yeterliğidir780. Bütün bu yönleri ile uluslararası alanda kabul edilmiş, çok istisnai ve hedeflerine ulaşma konusunda oldukça başarılı olan bir sözleşmedir781. Zaman içerisinde bir taraftan sözleşmedeki haklar rejimi genişlerken, bir taraftan da üye sayısı artmıştır782.
Avrupa Konseyi ilkelerinin üye devletler üzerindeki etkisi göz önüne alındığında, büyük oranda bu ilkelerin üye devletleri etkilediği, bunun da temel insan haklarının korunmasında önemli rol oynadığını belirtmek gerekir. Sözleşmeye taraf ülkelerin yargı organlarının da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarından ilham alarak karar verdikleri düşündüğünde, sözleşmenin ne kadar önemli olduğu anlaşılacaktır783.
II. SÖZLEŞMENİN 8. MADDESİNDEKİ HAK KATALOGU
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde784 aile hayatı ayrı bir madde halinde düzenlenmemiştir. Diğer birçok uluslararası sözleşmede ve belgelerde olduğu gibi785, bu sözleşmede de aile hayatı özel hayata ilişkin madde içinde düzenlenmiştir786.
780
MATALARY, s. 66. 781
WARBRICK, Colin: “The European Convention on Human Rights and the Human Rights Act: The View from the Outside”, in: Judicial Reasoning under the UK Human Rıghts Act, (Ed. by Helen Fenwick/Gavin Philipson and Roger Masterman), Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 26; Hatta Sözleşme insan haklarının korunmasında en etkili sözleşmedir denilebilir. Bkz. HELFER, Lawrence R.:“Consensus, Coherence and the European Convention on Human Rights”, Cornell International Law Journal, Vol. 26, 1993, s. 133.
782
WARBRICK, s. 27. 783
GÜLSOY, Mehmet Tevfik:Özgürlüklerin Korunmasında Anayasa Yargısının Yeri ve Meşruluğu, Yetkin yay, Ankara2007, s. 155.
784
Türkiye’nin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni imzalamasının tarihi eskidir. Sözleşme’yi Türkiye 1954 yılında onaylamıştır. Bilindiği üzere bireysel başvuru hakkının tanınması ise oldukça geç bir tarihte, yani 1987 yılında gerçekleşmiştir.Bkz. CENGİZ, Orhan Kemal: “Bir Koruma Mekanizması Olarak AİHS ve AİHM”, Uluslararası İnsan Hakları Sempozyumu, 11–12 Aralık 2004, Bursa Büyükşehir Belediyesi yay, Bursa 2005, s. 139.
785
Sözgelimi, Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı’nda; “Herkesin özel, aile yaşamına, ikametine ve haberleşmesine saygı gösterilmesi hakkı vardır” ifadesi yer almıştır(m. 7).
786
AİHS ‘nin 8. maddesinin ilk hali, İnsan Hakaları Evrensel Beyannamesi’nin 12. maddesine benzer bir düzenleme içeriyordu: “Hiç kimsenin, özel hayatı, ailesi, meskeni ve haberleşmesi keyfi müdahalelere; saygınlığı ile şöhreti de saldırılara konu olamaz. Herkesin, bu tür müdahale ve saldırılara karşı kanun kanun tarafından korunmaya hakkı vardır.” Dikkat edildiğinde maddenin ilk halindeki ifadeler genel ifadeler şeklindeydi ve çok açık değildi. Değişiklik ile ifadeler daha açık ve kesin niteliklere kavuşturulurken “saygınlık ile şöhret” bağlamındaki içerik madde metninden tamamen çıkarılmıştır. Bkz. YILDIRIM, Gülşen: “ Özel Hayat, Aile Hayatı, Haberleşme ve Mesken: İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin 8. Maddesinin Genişlemiş
Maddede ayrıca haberleşme ve konut hakları da benzer şekilde aynı madde içinde yer almıştır787. Maddedeki katalog haklar bazı yönleriyle birbiri ile bağlantılı bir dizi haktır788.
Bu katalog haklar zaman zaman sözleşmenin diğer maddeleri ya da ek protokol hükümleri ile de irtibatlandırılmaktadır. Bunlar; evlenme hakkı (m.12), eşler arası eşitlik (Ek 7 Nolu Protokol m.5), evlilik dışı çocuklar bakımından miras gibi konularda eşitlik ilkesi ya da ayrımcılık yasağı (m. 14) gibi konulardır789. Bu irtibat, yabancıların sınırdışı edilmesi gibi hususları düzenleyen ek protokol hükümleri dâhil daha birçok konu ile artırılabilir.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 8. maddesinde düzenlenen özel hayat, aile hayatı, konut ve haberleşmeye saygı haklarının ne anlama geldiği konusunda sözleşmede bir açıklama yer almamaktadır. Maddedeki katalog hakların anlamları, sözleşme organlarının ve özellikle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin yorumlamaları ile somutlaşmıştır/somutlaşmaktadır790.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde “aile hayatına saygı hakkı”nın ailenin sosyal hak boyutunu içermediğini söylemek gerekir. Bilinen özelliği ile AİHS, klasik temel hak ve özgürlükleri koruma amacı güden bir sözleşmedir791.Kuşkusuz, Sözleşme’nin klasik insan haklarının devlete karşı korunma amacı olduğunu, sosyal hakların kurulmaları için farklı sistemlere ihtiyaç duyulduğu, bu nedenle de Sözleşme’den ayrı olarak değerlendirilmesi gerekmiştir792. Ancak, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin temel hak ve özgürlüklerin devlete karşı korunması Yorumu ile Sağlanan Koruma”,İnsan Hakaları Avrupa Sözleşmesi ve Adli Yargı, Sempozyum (26-27 Eylül 2003), TBB yay., Ankara 2004, s. 385-386.
787
CLEMENTS, Luke/MOLE, Nuala/SIMMONS, Alan, European Human Rights: Taking A Case uder the Convention, Second Edition, Published by Sweet&Maxwell Limited, London 1999, s. 776.
788
DİNÇ, Güney: Sorularla Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, TBB Yay., Ankara 2006, s. 381. 789
GOMIEN, Donna:Short Guide to the European Convention on Human Rights, 3rd Edition, Counsil of Europe Publishing, Strasbourg 2005, s. 79; Bu konuda ayrıca bkz. YILDIRIM,
Sözleşmesi’nin 8. Maddesinin Genişlemiş Yorumu, s. 425. 790
ÖZDEK, s. 223. 791
TOMKINS, s. 6-7; ÖZDEK, s. 31; ÇAĞIRAN, s. 193. 792
Sosyal haklar ayrı bir sözleşme olarak “Avrupa Sosyal Şartı” olarak kabul edilmiştir. Sözleşme klasik insan haklarını koruyan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nden daha sonra, 18.10.1961 tarihinde kabul edilmiştir. Onaylanması ise daha sonra 16 Haziran 1989 da olumuştur. Bkz. MATLARY, s. 66; KAPANİ, s. 65-67.
kapsamında, bu hakların sosyal yönlerini ihmal ettiği söylenemez793. Nitekim ailenin korunması, yani hakkın sosyal boyutu“Avrupa Sosyal Şartı” çerçevesinde kabul edilmiştir794.