Örgütsel vatandaşlık davranışı literatürde farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Yapılan davranışların hedefleri, davranış şekilleri ve davranışların yönü bu sınıflandırmada esas teşkil etmektedir.
1.6.1 Hedeflerine Göre Örgütsel Vatandaşlık Davranışları
Örgütsel vatandaşlık davranışı kavramı McNeeley ve Meglino tarafından, davranışların yöneldiği hedeflere göre iki kategoride incelenmiştir. Bunlar ise örgüt hedefli davranışlar ve çalışan hedefli davranışlardır (McNeeley ve Meglino, 1994:841).
1.6.1.1 Örgüt Hedefli Davranışlar
Örgüt çalışanları, çalıştıkları örgütlere duygusal bağlılık hissetmekte ve örgütün sonsuza kadar yaşaması için gerekli gördükleri her türlü fedakârlığı göstermektedirler. Bunun için gönüllü olarak örgütün faydasına olan her türlü faaliyete katılmakta, küçük problemleri büyütmeyerek ve huzurlu bir iş ortamı sağlayarak verimliliğin artmasına katkı sağlamakta, zamana uymakta, örgütün geleceğini şekillendirecek konularda hiç çekinmeden sorumluluk almaktadır.
Brief ve Motowidlo’ya göre; örgütsel vatandaşlık davranışı örgüte yönelik olarak gerçekleştirilen prososyal davranışlarla ilgilidir. Diğer bir deyişle, prososyal organizasyonel davranışlar, örgütsel vatandaşlık davranışında görülen ekstra rol davranışının kapsamı içerisindedir (Spector ve Fox,2002:272). Organ’ın beş vatandaşlık davranışı boyutundan üçü, vicdanlılık, sivil erdem ve gönüllülük örgüt hedefli davranışları kapsamaktadır.
1.6.1.2 Çalışan Hedefli Davranışlar
Örgütsel vatandaşlık davranışlarının bir kısmı da çalışan odaklı davranışlardır. Çalışanların birbirlerine işle ilgili konularda hiçbir karşılık gözetmeksizin yardımcı olmaları, işe gelmeyen arkadaşlarının sorumluluklarını gönüllü olarak yüklenmeleri ve başkalarını etkileyen konularda faaliyet başlamadan önce birbirlerini haberdar etmeleri bu kapsama girmektedir. Organ’ın örgütsel vatandaşlık davranışı boyutlarından özgecilik ve nezaket tabanlı bilgilendirme davranışları, çalışanların birbirlerine karşı gösterdikleri vatandaşlık davranışlarını içermektedir.
1.6.2 Davranış Tarzına Göre Örgütsel Vatandaşlık Davranışları
Informel organizasyon tanımları ile benzerlik gösteren ve çalışanların gönüllülüğüne dayanan örgütsel vatandaşlık davranışı iki farklı tarzda ortaya çıkmaktadır (Mrkoczy ve Xin, 2002:45). Bunlar olumlu aktif davranışlar ve olumlu sakınma davranışlarıdır.
1.6.2.1 Olumlu Aktif Davranışlar
Çalışanların örgütün faydasına olan faaliyetler konusunda gönüllü davranışlar göstermeleri ve rol fazlası işleri gönüllü olarak yapmaları olumlu aktif davranışlardır. Bu davranış türünde çalışanlar hiçbir baskı altında kalmadan, örgütün faydasına
olacağını değerlendirdikleri davranışları sergilemektedirler. Çalışanlar örgüt için toplantılara katılarak, daha verimli çalışarak, zamana uyarak ve çalışanlarla daha uyumlu bir ortam sağlamaya çalışarak örgütün faydasına olan davranışları sergilemektedirler. Bu davranışlar tüm çalışanlar ve örgüt yönetimi tarafından benimsenen davranışlardır. (Bingöl, 2003:494)
1.6.2.2 Olumlu Sakınma Davranışları
Örgütte ortaya çıkan problemleri büyütmeyerek veya görmezden gelerek uyumlu bir iş ortamı sağlamak, kendisine teslim edilen her türlü malzemeyi israf etmeyerek verimliliğe katkı sağlamak sakınma davranışlarıdır. Bu davranışların uygulanmaması, yani sakınılması yöneticiler ve çalışanlar tarafından istenen bir durumdur (Özdevecioğlu, 2003:119). Kısacası olumlu sakınma davranışları, çalışanların örgütlerinin aleyhine olan davranışlardan çekilmeleri ve bu davranışları yapmaktan sakınmalarıdır.
1.6.3 Diğer Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Türleri
Örgüt hedefli ve çalışan hedefli örgütsel vatandaşlık davranışları dışında çalışanların sergiledikleri farklı vatandaşlık davranışları da bulunmaktadır. Bunlar sahte vatandaşlık davranışları, karşı vatandaşlık davranışları ve olumsuz yardımlaşma davranışlarıdır.
1.6.3.1 Sahte Vatandaşlık Davranışları
Çalışanların belirli amaçlarla işverenlerine yakın davranmaları, sadece işverenlerin görebileceği zaman ve durumlarda ilave işler yapmaları, işverenlerinin özel işleri ile ilgilenmeleri, örgütlerde çok sık rastlanan durumlardır. Bu davranışlar izleme davranışları olarak nitelendirilmektedir (Lee, 2000:19). Đzleme davranışının Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ile ayırt edilmesinde yöneticilerin çalışanlarını tanıması ve yöneticilik becerilerinin büyük önemi bulunmaktadır.
Tecrübesiz ve yöneticilerden uzak olan yöneticiler bu kişilerin davranışlarını örgütsel vatandaşlık davranışı olarak algılayabilmekte ve değerlendirmeye alabilmektedir. Fakat tecrübeli ve çalışanlarla sürekli ilgilenen yöneticiler bu davranışları ayırt etmekte zorluk çekmemektedirler. Bu tip davranışlar örgüt yönetiminin farkında olduğu ve bir adaletsizliğe neden olmadığı sürece örgüt için
faydalı davranışlardır. Sebebi ne olursa olsun örgüt için ilave katkılar bulunmaktadır. Fakat yöneticiler tarafından fark edilmez veya ödüllendirmede adaletsizliğe sebep olursa, örgüt için olumsuz sonuçlara sebep olabilmektedir.
1.6.3.2 Karşı Vatandaşlık Davranışları
Örgütlerde çalışanlar bazen örgüt için olumsuz sonuçlar doğurabilecek davranışlarda da gönüllü davranabilmektedir. Bu davranışlar, örgütün etkinliğini olumsuz etkilemektedir. Fisher ve Locke bu konuda çalışmalar yapmış ve örgütün etkinliğini olumsuz etkileyen karşı vatandaşlık davranışlarını tespit etmişlerdir. Bu davranışlar (Podsakoff ve MacKenzie, 1997:146);
• Meydan okuma, otoriteye karşı koyma (bilinçli olarak yönetim tarafından uygulamaya geçirilen kuralları çiğnemek, amirlere sert karşılıklar vermek, başkalarının işlerini sabote etmek),
• Đntikam/ misilleme ( rakiplere şirketle ilgili bilgileri satmak, medyaya işletmeyi zor duruma düşürecek bilgileri sızdırmak, şirkete ait malzemeleri satmak),
• Đşten kaçma (mümkün olduğu kadar az iş yapmak ve çok iş yapıyor görüntüsü vermek, iş zamanında özel işleri ile ilgilenmek)
Örgütsel Vatandaşlık Davranışı konusunda birçok araştırma yapılmasına rağmen, karşı vatandaşlık davranışlarının örgüt performansına etkileri konusunda yeterli çalışma yapılmamıştır (Podsakoff ve MacKenzie, 1997:146).
1.6.3.3 Olumsuz Yardımlaşma Davranışları
Örgütsel Vatandaşlık Davranışları içerisinde tartışmasız kabul edilen yardımlaşma davranışlarından örgütün yararına olanlar, örgütsel vatandaşlık davranışı olarak kabul edilmektedir. Fakat çalışanlar, örgüt ile çatışma halinde oldukları konularda, örgüte karşı birbirleri ile dayanışma içerisine girebilmektedirler. Bu yardımlaşma faaliyetleri örgütün yararına değil zararına olan davranışlardır. Maaşlarına zam almak için çalışanların bir araya gelmeleri ve üretimi aksatmaları kendi aralarındaki dayanışmanın bir ürünüdür. Ancak işletmenin gereksiz maliyetlere katlanması, taahhüt ettiği siparişleri yetiştirememesi, pazar payını kaybetmesi ve hatta makinelerinin elden çıkması gibi önemli zararlara sebep olmaktadır.
Çalışanların müşteri odaklı davranışları da bazen vatandaşlık davranışları sınırlarını aşmaktadır. Bazı tezgâhtarların, yetkileri olmadığı halde sadece müşterileri memnun etmek adına fiyat indirimi yapmaları, kullanılmış bir malı değiştirmeleri iyi niyetli davranışlardır. Fakat işletmeyi ekonomik olarak sıkıntıya sokmaktadır.