Örgütsel ö¤renme

Örgütsel ö¤renme teorisi insanlar›n eylemlerini kendi kiflisel zihinsel haritalar›n›n belirledi¤ini iddia eder. Daha önceki bölümlerde de de¤indi¤imiz gibi zihinsel haritalar haf›zadaki bilgilerin ne biçimde örgütlenerek depoland›¤›na ba¤l› olarak kifliye özel bir nitelik tafl›rlar ve kiflilerin yaflad›klar›, gözlemledikleri olaylara, kar- fl›lar›na ç›kan kavram ve teorilere iliflkin alg›lar›n› belirleyen temel çerçeveyi olufltururlar. Argyris ve Schön (1974) alg›lar›n kurgulanan ve gerçekleflen eylemler aras›ndaki sapmalar› aç›klayabilece¤i varsay›m›ndan hareketle insan davran›fllar›n› iki gruba ay›rm›fllard›r. ‹lk grubu kiflilerin kurgulad›klar› eylemler aras›nda ha- yata geçirdikleri oluflturur ve bu tür eylemler birer örtük bilgidir. Di¤er grup ise insanlar›n yapt›¤›m›z› dü- flünmelerini istedi¤imiz davran›fllardan oluflur. ‹nsanlara belirli bir konuda nas›l davrand›klar› soruldu¤unda genelde cevap olarak bu tür do¤ru olarak benimsenen eylemlerin yap›ld›¤› söylenir; oysaki gerçek davran›fl benimsenen de¤il örtük olarak tercih edilen eylemdir.

‹nsanlar›n kurgulad›klar› davran›fllar aras›ndan gerçeklefltireceklerini nas›l belirlediklerini anlayabilmek için insanlar›n davran›fllar›na iliflkin üç öge üzerinde durmam›z gerekir. ‹lk öge insanlar›n belli kabul edilebilir s›- n›rlar içinde tutmaya çal›flt›klar› belirleyici de¤iflkenlerdir. Yapt›¤›m›z her davran›fl bu de¤iflkenlerden birini veya birkaç›n› etkiler. ‹nsanlar›n hareket ve planlar›ndan oluflan eylem stratejileri belirleyici de¤iflkenleri is- tenilen s›n›rlar içerisinde tutabilmek için kullan›l›r. Son öge de davran›fllar›n yaratt›¤› sonuçlard›r. Bu sonuç- lar bafllang›çta planlanm›fl veya planlanmam›fl sonuçlar olabilir. Her eylem sonucunda var›lan noktada bafl- lang›çta planlanan ile gerçekleflen aras›nda bir farkl›l›k olacakt›r. Argyris ve Schön bu farkl›l›klar›n iki fark- l› ö¤renme biçimi ile aç›klanabilece¤ini savunmufllard›r: Tek döngüde ö¤renme ve çift döngüde ö¤renme.

Çizim 4.3. ‹nsan davran›fllar›n›n üç ögesi

Belirleyici

Tek döngüde ö¤renme uygulama evresinde yap›lan hatalar›n fark edilmesi ve düzeltilmesi sayesinde ger- çekleflir. Genellikle ifller ters gitti¤inde ilk akla gelen belirleyici de¤iflkenleri istenilen s›n›rlar içinde tutacak yeni bir strateji bulmakt›r. Tek döngüde ö¤renmede bafllang›çtaki amaç ve hedeflerin, yaklafl›m›n do¤rulu- ¤u sorgulanmaz, sadece gerçeklefltirilmesi için kullan›lan yöntemlerde de¤ifliklik yap›l›r.

Di¤er yandan baz› hatalar insanlar› bafllang›çtaki amaç ve hedefler ile dikkat gösterilen de¤iflkenlerin do¤- rulu¤unu sorgulamaya yönlendirebilir. Çift-döngü ile ö¤renme olarak tan›mlanan bu süreçte de¤iflen sade- ce stratejiler ve taktikler de¤il, bu stratejiler ve taktikleri çerçeveleyen düflünsel zemindir.

Çizim 4.4

Tek döngüde ö¤renme özellikle amaçlar, de¤erler ve düflünsel çerçeveler ile bir ölçüye kadar da olsa stra- tejilerin de¤iflmez oldu¤unun düflünüldü¤ü durumlar için geçerlidir. Tek döngüde ö¤renmenin amac› yap›lan iflin giderek daha etkin hale getirilmesidir. Bunun aksine çift döngü var olan ve eylemleri çerçeveleyen tüm yarg›lar›n sorgulanabilmesini içerir. Bu nedenle çift döngüde ö¤renme tek döngüye oranla daha yarat›c›d›r, daha fazla ak›l yürütme ve s›nama gerektirir. Örgütler aç›s›ndan önemli olan özellikle de¤iflen çevresel ko- flullar içinde çift döngüde ö¤renme becerisinin gelifltirilmesidir.

Yap›lan araflt›rmalar özellikle örgütlerde çal›flan kiflilerin yerleflmifl düflünce ve davran›fl kal›plar›n›n çift döngüde ö¤renmeyi zorlaflt›rd›¤›n› göstermektedir. Çift döngüde ö¤renmeyi k›s›tlayacak ve destekleyecek davran›fllar flu biçimde özetlenebilir:

Bellek Kutusu II incelendi¤inde örgütsel ö¤renmeye iliflkin yaz›nda temelde örgütler içindeki ö¤renmeyi t›ka- yan toplumsal psikolojik nedenler üzerinde duruldu¤u görülmektedir. Bu t›kan›kl›klara yol açan insanlar›n sa- vunmac› davran›fllar›d›r; bu davran›fllar insanlar›n kendilerini rahats›z veya tehdit eden durumlardan ve ko- nulardan kaçmalar›na neden olur. Bu kaç›fl›n do¤al sonucu olarak rahats›zl›¤› veya tehdidi yaratan sorunun as›l sebepleri asla tart›fl›lmaz, böylece bu sebepleri ortadan kald›racak çözümler üretilmez (Smith, 2001b).

Belirleyici

de¤iflkenler stratejisiEylem Sonuçlar

Tek döngü Çift döngü

Tüm bunlara ek olarak örgütsel ö¤renmeyi etkileyecek bir tak›m ilave etkenlere de de¤inmek yararl› olacakt›r:

Ö¤renmenin s›kl›¤›: Bireyler ve örgütler içinde yaflad›klar› çevrede de¤iflen koflullara iliflkin bilgilerini de¤i-

flen s›kl›klarla güncellerler. Çevre koflullar›nda yaflanan de¤iflim ne kadar h›zl› ve önemliyse, bu koflullar›n analizine yönelik çabalar da o kadar s›klaflacakt›r. Ö¤renmenin s›kl›¤›n› etkileyen bir etken de, bu tür uygu- lamalar› belirleyen örgütsel yap›/hiyerarfli ve kültürdür. Örgütsel yap› çevre koflullar›ndaki de¤iflimin örgüt taraf›ndan fark edilmesini etkiler. Üçgen biçimindeki örgütlenmelerde tabanda fark edilen de¤iflikliklere ilifl- kin enformasyonun tepeye ulaflmas› zaman alabilir; örgütün yap›s› enformasyonun dolafl›m›n› ve sonuçta da bilgiye dönüfltürülmesini etkiler.

Ö¤renmenin yönü: Bireyler gibi örgütler de ö¤rendikleri konusunda seçicidirler; dikkat genellikle belli baz›

noktalarda odaklan›r. Özellikle odaklan›lan bu noktalar uzmanl›¤›n da geliflti¤i alanlar oldu¤undan, hem bi- reyler hem örgütler için bu ayn› zamanda rahatlat›c› bir seçenektir. Bu nedenle karfl›m›za ç›kan genellikle belli bir alanda derinlemesine bilgiye sahip, ancak bu bilgiyi sistem içinde de¤erlendirme becerisi geliflme- mifl kifli ve kurumlard›r. Bu nedenle ö¤renme kadar ö¤renmenin yönü de örgütler aç›s›ndan büyük öneme sahiptir. Bu konuyla ilgili bir tart›flmay› Bellek Kutusu III’te bulabilirsiniz.

BELLEK KUTUSU II

Çift döngüde ö¤renmeyi s›n›rlayan Çift döngüde ö¤renmeyi destekleyen

davran›fllar davran›fllar

De¤erler: De¤erler:

• Tan›mlanm›fl amaçlar›n sorgulanmamas› • Do¤ru enformasyon

• Kazanmak ve asla kaybetmemek • Özgür ve bilgiye dayanan seçim • Olumsuz duygular›n bast›r›lmas›

• Rasyonelli¤in vurgulanmas›

Stratejiler: Stratejiler:

• Çevrenin kontrolü ve tek tarafl› eylemler • Kontrolün paylafl›m›

• Kendini ve di¤erlerini koruma • Eylemlerin tasarlanmas› ve uygulanmas›na kat›l›m

Belirleyici Davran›fllar: Belirleyici Davran›fllar:

• Dolayl› imalar • Do¤rudan gözlemlenebilir verilere dayal› • Geçmiflteki deneyimlerin sorgulanmamas› de¤erlendirmeler

• Kiflinin kendi fikirlerinin do¤rulu¤undan • Çat›flmal› görüfllerin aç›kça ifade edilmesi flüphe duymamas› • Sonuçlar›n test edilmesinin özendirilmesi • Yüzeysel de¤erlendirmeler

• Özellikle s›k›nt› verici konular› konuflmaktan kaç›nmak gibi görünüflü kurtarmaya

yönelik hareketler

Sonuçlar›: Sonuçlar›:

• Savunmaya dayal› iliflkiler • ‹liflkilerde savunmac› davran›fllar›n azalmas› • Tercih özgürlü¤ünün k›s›tlanmas› • Tercih özgürlü¤ünün artmas›

• Geçerli enformasyona ulafl›lamamas› • Fikirlerin hep birlikte test edilememesi

Ö¤renmenin derinli¤i: Bireylerin kendi zihinsel faaliyetleri çok çeflitli olaylar› ve olgular› birbirine ba¤layan

çok farkl› mant›k yürütme sistemlerinin bir arada kullan›lmas›na elverifllidir. Ancak örgütler içinde bu tür- den çabalar rutinleflir ve belli kal›plarda karar k›l›n›r. Örgütlerin ö¤renmesinin önündeki en önemli etken bu tür tek tip mant›k yürütme kal›plar›n›n k›r›lmas›ndan geçer. Ö¤renmenin derinli¤ini art›racak en önemli et- ken, özellikle önerilen bir tak›m yöntem ve tekniklerin kesinlikle örgütün kendi koflullar› içerisinde uyarla- narak kullan›lmas›d›r. Böylece en az›ndan d›flsal kal›plar›n egemenli¤i bir parça olsun azalt›labilir ve örgüt- ler teorik bilgi ile kendi bilgilerini harmanlayarak, kendilerine özel ve daha uygun rutinler gelifltirebilirler.

Ö¤renmenin ölçe¤i: Bireyler ayn› anda hem çok küçük, hem de çok büyük geliflmelerden haberdar olma

flans›na sahiptirler. Oysaki örgütler genellikle bireylerinkine oranla çok daha büyük geliflmeleri fark edebi- lirler. Büyük de¤iflimlerin ve geliflmelerin en önemli özelli¤i hem anlafl›lmas›n› zorlaflt›ran karmafl›k iliflkile- ri, hem de büyük miktarda risk ve belirsizli¤i içinde bar›nd›rmas›d›r. Sonuç olarak örgütler daha fazla çeflit- lilik gösteren olaylar› yönetebilmek zorundad›r ve bunu baflarabilmek için hem yatay hem de dikey olarak olabildi¤ince bilgi üretmelidirler. Bu nedenle örgütler farkl› ölçeklerden gelen bilgiyi harmanlamaya ve ilifl- kilendirmeye çal›flmal›d›rlar.

Ö¤renmeye aç›kl›k: Ö¤renme ile ilgili önemli baflka bir etken de ö¤renmenin bugüne de¤il gelece¤e iliflkin

bir süreç olmas›d›r. Bu ö¤renmenin kendisini de belirsizli¤in bir parças› haline getirir; ö¤renmeyi belirleyen etkenler de zaman içerisinde de¤iflim geçirebilirler. Bu nedenle ö¤renme planlanabilen ve sonucu kesin bir

BELLEK KUTUSU III

Strateji gelifltirmede en s›kl›kla kullan›lan araçlardan bir tanesi daha önceki bölümde aç›klad›¤›m›z SWOT analizidir. Bu kadar popüler olmas›na ra¤men, SWOT asl›nda karmafl›k ve hatta bazen para- dokslarla dolu olan koflullara cevap vermekte oldukça yetersizdir. Örne¤in SWOT analizinde bir mad- deyi örgütünüzün güçlü yanlar› alt›na koydu¤unuzda, ayn› maddenin di¤er bir kategoride yer almas›na imkân yoktur. Kategoriler aras›ndaki olas› iliflkiler dikkate al›nd›¤›nda, bunun nas›l bir sorun yarataca- ¤› rahatça anlafl›l›r. Bir örgütün en güçlü yan›, onun ayn› zamanda en zay›f yan› ve hatta potansiyel en büyük tehlikesi olabilir. Örne¤in bir örgüt savunuculuk faaliyetlerinde çok baflar›l› olabilir, ancak bunun sonucunda koflullardaki de¤iflimi fark edemezse bu asl›nda bir zafiyet haline de gelebilir. Güçlü yanla- r›n›z sadece etraf›n›zdaki koflullar ayn› kald›¤›nda veya siz kendinizi bu koflullara adapte edebildi¤iniz- de, güçlü bir yan olarak kalmaya devam edebilir. Baz› durumlarda ise koflullar hiç fark etmeden ve bu güçlü yanlar hiç sorgulanmadan de¤iflebilir. Bu yüzden, SWOT analizinin dört kategorisini oluflturan güçlü yanlar, zay›f yanlar, f›rsatlar ve tehditler asl›nda birbirleriyle yak›ndan iliflkilidir.

Güçlü yanlar›n tafl›d›klar› bu potansiyel zay›fl›k ‹karus Paradoksu olarak bilinmektedir. Paradoksa ad›- n› veren Yunan mitolojisi kahraman› ‹karus kendi yapt›¤› kanatlar›ndan o kadar mutludur ki, uçabildi¤i kadar yukar› uçar –böylece hen güveni hem de becerisi artar- ve en sonunda günefle yaklafl›r, kanat- lar› erir ve dünyaya düfler. Hikayenin vermek istedi¤i mesaj fludur: Birbiriyle yak›ndan ba¤lant›l› bir grup beceriye sahip olmak size güven verir, ancak sadece bir grup fleyi iyi yapabiliyorsan›z genelde dü- flünmeyi ve yapt›¤›n›z›n do¤rulu¤unu sorgulamay› b›rak›rs›n›z. Örne¤in belli stratejik davran›fllar bir ör- güt taraf›ndan sürekli tekrar edildi¤inde, insanlar giderek buna adapte olur ve giderek ayn› stratejik davran›fl›n kullan›laca¤› olas›l›klar görmeye veya bulmaya bafllarlar. Seçilen stratejik davran›fllar baz› koflullar alt›nda anlams›z veya ifllevsiz kalsalar da, örgütler daha etkin seçeneklere yönelmek yerine, ayn› eylemleri yapmaya devam ederler. Bu nedenle örgütlerin s›kl›kla kurumsallaflm›fl çerçevelerini ve gelenekselleflmifl faaliyetlerini sorgulamalar›na ihtiyaç vard›r. Baflka bir deyiflle örgütlerin dünya de- ¤ifltkçe kendilerini yeni bafltan keflfetmeye ihtiyaçlar› vard›r.

faaliyet olarak görülmemelidir. Önemli olan örgütün kendisinin yeni bak›fl aç›lar›na ve kefliflere aç›k olmay› sürdürmesidir.

Ö¤renmenin biricikli¤i: Bireylerin zihinsel mekanizmalar›n›n nas›l farkl›laflt›¤› ve kifliye özel hale geldi¤i

konusuna kitap içerisinde s›k s›k de¤indik. Ancak örgütlerin ö¤renmesine yönelik literatür, özellikle de slo- gan ve basit tekniklerden oluflan tart›flmalar, örgütlerin kendi yap›sal farkl›l›klar› üzerinde çok fazla durma- maktad›r. Örgütlerde bireyler kadar bir çeflitlilik belki söz konusu de¤ildir; ancak örgütün yap›lan›fl›, farkl› birimlerin iç iliflkileri, örgüt içindeki resmî ve gayr›-resmî iletiflim kanallar›, örgütün kendi kültür ve de¤er- leri, içinde yaflan›lan toplumun kültür ve de¤erleri vb. birçok etken örgütleri de birbirinden farkl› k›lar (Da- vies, 1998). Bu noktay› ileride STK’larda ö¤renme konusunu tart›fl›rken daha ayr›nt›l› olarak ele alaca¤›z.