Ölüm Sonrası

Ölen kişinin ardında kalanların gerçekleştirdiği çeşitli uygulamaların Kutadgu Bilig’deki yansımaları yas tutma, baş sağlığında bulunma ve teselli verme, ölünün arkasından dua etme, ölüm aşı yapma ve hayrını verme, ölen kişinin emanetlerine sahip çıkma ve kabir ziyareti olarak tespit edilmiştir.

Yas

Eserde, Ay Toldı öldükten sonra oğlu Öğdülmiş’in kendisini eve kapatıp üzülmesi, hayırlı işler yaparak acısını hafifletme çabası, hükümdarın sonsuz bir kaygı ve üzüntü içine düşmesi, gözyaşı dökmesi gibi beyitler ile yas tutma halleri ifade edilir.

“Bu ay toldı yasın keçürdi ilig, okıp oglıŋa berdi öt sav erig

Hükümdar, Ay-Toldı'nın yası sona erince, onun oğlunu çağırtarak, ona öğüt ve nasihatte bulundu.” 1548

“Saŋa tegmedi bu sakınç yalŋuzun, maŋa tegdi kadgu sakınçlar uzun

Bu keder yalnız sana dokunmadı; bu benim için de sonsuz kaygı ve üzüntü oldu.” 1550 “Sözin kesti ilig közi yaş saça, turup çıktı andın sakınçıg kuça

Hükümdar sözünü kesti, gözünden yaşlar akıttı; Öğdülmiş keder iyinde, oradan kalkıp, çıktı.” 1562

“Eviŋe kelip kirdi köŋli tüşük, kapug yaptı kaç kün sakınçın tügük (ö)

Gönlü sıkıntı içinde, gelip evine girdi; bir kaç gün her kese kapısını kapalı tutup, kederi ile baş-başa kaldı.” 1563

“Keçürdi yeme ök ata kadgusın, yakın kıldı özke kişi edgüsin (ö)

Babasının matemini böyle hayırlı işler yaparak geçirdi; iyi insanları kendisine ahbap edindi.” 1565

Odgurmış, ölümünden sonra yas süresinin nasıl geçirilmesi gerektiğine dair akrabası olan Öğdülmiş’e tavsiyelerde bulunur. Ölümün Allah’ın emri olması algısıyla yas tutma eyleminin abartılmaması gerektiğine vurgu yapar. Yas tutma şekli ve süresine dair detaylar da eserin bu sahnelerinde ortaya çıkar.

54

“Yana ok ayur ay bagırsak kadaş, meniŋ kadguma sen köŋül kılma baş

Odgurmış devamla : — Ey merhametli kardeşim, benim kaygımla sen gönlünü yaralama— dedi” 6180

“Ulıma köŋül bertme mende basa, köŋül bas duâ kıl katıglan usa

Benden sonra feryad etme ve gönlünü üzme; mümkün mertebe kendine hâkim olmağa çalış ve bana duâ et.” 6181

“Sıgıt kılma artuk tıda tut özüŋ, bu işni bayat ıdtı kesgil sözüg

Fazla ağlama, buna mâni olmağa gayret et; bu Tanrının emridir, işte bu kadar.” 6182 “Ünün sıgtadı eştip ögdülmiş e, urundı tokındı akıttı yaş a

Bunu duyan Öğdülmiş feryâd ederek, döğündü ve göz yaşı döktü.” 6292 “Sakınç kıldı kaç kün bu ögdülmişe, keçürdi bu kadgu yazıldı kaşa

Öğdülmiş bir kaç gün yas tuttu; matem günleri geçince, nihayet bir az kendine geldi.” 6340

Baş sağlığı- teselli

Eserde ölümden sonra gerçekleştirilen uygulamalardan biri de baş sağlığında bulunma, taziye verme ve bu esnada teselli yoluyla karşıdaki kişiyi rahatlatma olarak görülür.

“Eşitti ilig keldi evdin turup, aŋar taziyet kıldı köŋlin urup

Hükümdar bunu haber alınca, saraydan kalkıp, Öğdülmiş'in yanına geldi; ona gönülden baş-sağlığı diledi.” 6304

“İlig aydı öglen ay ögdülmiş e, duâ birle itgil aŋar sen iş e

Hükümdar : — Ey Öğdülmiş, mâkûl ol; sen duâ ile ona yardım etmeğe çalış — dedi” 6305

“Bu kadgu üçün bersü teŋri muyan, bayattın sevinç bul tamudın emân

Tanrı sana bu felâketin ecrini versin; Tanrı senden razı olsun ve cehennemden korusun.” 6307

55

“Seniŋdin yaramaz bu yaŋlıg kılık, ukuşlug yorımaz bu yolça yorık

Böyle bir hareket sana yakışmaz; akıllı insan böyle bir yolu ihtiyar etmez.” 6309 “Negüke ulır sen negü bu sıgıt, bu kılk edgü ermez munı sen agıt

Neye ağlayıp, feryad ediyorsun; bu şekilde hareket etmek iyi değildir; sen böyle yapma.” 6312

Ölünün arkasından dua

Eserde, ölen kişinin ardından ahirette faydası dokunur düşüncesi ile dualar edildiği görülür. Dünyada alınamayan hakların Tanrı tarafından ahirette mükâfat olarak verilmesi, Tanrı’nın ahirette ölen kişiyi memnun etmesi, günahlarını affedilmesi gibi dualar ölen kişinin ahiretini kolaylaştırmak üzere ölüm sonrasında edilen dualar arasında görülür.

“Hakıŋnı öteyümedim men seniŋ, bayat ok ötesün seniŋ haklarıŋ

Ben senin hakkını ödeyemedim; senin hakkını bizzat Tanrı ödesin.” 1560 “Neteg kim sevinçlig men sendin bu kün, bayat bersüni miŋ sevinçiŋ kutun Sen beni bugün nasıl memnun ettin ise, Tanrı da seni öyle memnun etsin.” 1561 “Bayat yarlıkasu ol odgurmışıg, keçürsü anıŋdın yazuk kılmışıg

Odgurmış'a Tanrı rahmet eylesin ve onun bütün günahlarını affetsin.” 6306

Ölüm aşı (taziye yemeği)

Ölümden sonra ölen kişiye faydası bulunur düşüncesiyle yapılan uygulamalardan biri de taziyede yemek dağıtmak ve hayrını vermektir. Eserde Ay-Toldı’nın oğlu Öğdülmiş ölüm aşı yani taziye yemeği yaparak dağıtır. Bununla beraber yine fakirlere gümüş ve ipek kumaşlar dağıtmak suretiyle hayrını verir. Eserde görüldüğü üzere bu uygulama ölünün en yakını olan oğlu tarafından üstenilir.

“Bu ay toldınıŋ kıldı oglı yogı, çıgayka üledi kümüş hem agı

56 Ölen kişinin emanetlerine sahiplik

Ölüm sonrası gerçekleştirilen uygulamalardan biri de emanete sahip çıkma şeklinde görülür. Ölen kişinin geride bıraktığı ve değerli gördüğü kişi ya da eşyalar geride kalan emanetleri oluşturur. Ay Toldı ölmeden önce hükümdara yazmış olduğu vasiyetnamede küçük yaşta öksüz ve yetim kalan oğlunu önce Allah’a sonra hükümdara emanet eder. Hükümdar Öğdülmiş’e yani kendisine bırakılan emanete sahip çıkarak Ay Toldı’nın hakkını öder. Ölen kişinin emanetlerine sahip çıkma ile alakalı davranış ve uygulamanın beyitlere yansıması bu şekilde gerçekleşir.

“Munu men barır-men ay ilig kutı, turu kaldı oglum bu bagrım otı

Ey devletli hükümdar, işte ben gidiyorum; oğlum, bu ciğer-pârem, burada kalıyor.” 1482 “Bayatka tutuzdum munı yalvara, tilese küdezgey küyer ot ara

Onu yalvararak, Tanrıya emânet ettim; o isterse, yanar âteş içinde de olsa, onu korur.” 1483

“Saŋa hâcetim bu körü ber munı, süre ıdma bolgay yavalar sanı

Senden dileğim şudur: ona nezâret et, kendinden uzaklaştırma; yoksa, o yabanî bir diken gibi olur.” 1484

“Ataŋ öldi erse ata men saŋa, atalık kılayın ogul bol maŋa

Baban öldü ise, ben de sana bir babayım; ben sana babalık edeyim, sen de bana oğul ol.” 1552

Mezar ziyareti

Ölen kişinin mezarının zaman zaman ziyaret edilmesi ve mezar başında dualar edilmesi ölüm sonrası gelenek ve uygulamalar arasında yer alır. Eserde ölen Odgurmış’ın mezarının ziyaret edilmesine yönelik vurgu mürid Kumaru tarafından gerçekleşir. Kumaru Ögdülmiş’e kabir ziyaretinde bulunması noktasında telkinde bulunur. Kabir ziyaretinde mezar başında ölen kişiye seslenerek konuşma, ağlama, hasret belirten cümleler kurma, beraber geçirilen günleri hatırlama gibi davranışlar dikkat çeker.

“Ayur tur kadaşıŋ gûrin körgile, ziyâret kılıp sen yana yangıla

57

“Turup bardı kördi kadaşı gûrin, kuçup yıgladı yaşı saçtı barın

Kalkıp gitti ve kardeşinin mezarını gördü; onu kucaklayıp, ağladı ve göz yaşlarını döktü.” 6299

“Ayur ay kadaşım maŋa bak turup, üdiklerim uçsun yüzüŋni körüp

Ey kardeşim, kalkıp bana bir bak, yüzünü göreyim de hasretim dinsin — dedi” 6300 “Küsep keldim erdi seni körgeli, nelük kizlediŋ yüz maŋa kelgeli

Buraya seni görmek arzusu ile gelmiştim; benden neden yüzünü gizledin.” 6301 “Ay köŋlüm talusı sevüg cânka cân, seniŋsiz negü teg tirilsü revân

Ey gönlümün tacı, sevgili cana can; sensiz bu fâni can nasıl yaşasın.” 6302 “Tüşümdemü kördüm seni men yatıp, körürde yitürdüm yıradıŋ batıp

Seninle geçen hayatımız bir rüyamı idi: görürken kaybettim; sen gözlerimden silinip, benden uzaklaştın.” 6303

3.3.4. İbretlik Durum Olarak Ölüm

Kutadgu Bilig’de dikkat çeken bir diğer husus da ölümün geride kalanlar için ibret olması gerektiğidir. Bu bahis kimi zaman kahramanların dilinden kimi zaman da okura bilgiler vermek için sunulan ifadelerde belirtilir. Bu dünyanın geçiciliği bunu idrak edip gafletten uyanılması gerektiği sık sık öne çıkarılan konulardır. Daha önce yaşamış olan peygamberler, dünya beyleri, mal mülk sahibi zengin kimselerin, aile fertlerinin ibret alınması gerektiğinin altı ısrarla çizilir. Ölümden kaçış olmadığı, hayatta iken ahiret için hazırlıklar yapılması ve ibadetler edilmesi gerektiği aksi takdirde yaşayanları pişmanlığın beklediği anlatılır.

“Yana aydı ay toldı kör ay ogul, ne hâlin barır-men meni kör odul

Ay-Toldı sözüne devam etti ve: — Ey oğul — dedi — ben ne hâlde gidiyorum, beni gör ve uyan.” 1215

“Seninde ozakı ajun begleri, ajun kodtı bardı yatur kör gûri

58

“Ölügli tirigke berür pend tilin, eşitgil anı sen köŋülke alın

Ölmekte olan insan yaşayanlara nasihat eder, sen onu dinle ve gönlüne yerleştir.” 1448 Benzer beyitler:

1466/5158/5159/6174/6314/6315/6316/6317/6318/6328/6329/6432/6437/6438/6439/ 6440/6442/6443/6444