Hekimlerin profesyonelleşme anlayışı

T. C.

SAKARYA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ

HEKĐMLERĐN PROFESYONELLEŞME ANLAYIŞI

DOKTORA TEZĐ

Mehmet Nurullah KURUTKAN

Enstitü Anabilim Dalı: Çalışma Ekonomisi ve Endüstri Đlişkileri

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Engin YILDIRIM

ŞUBAT 2010

T. C.

SAKARYA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ

HEKĐMLERĐN PROFESYONELLEŞME ANLAYIŞI

DOKTORA TEZĐ

Mehmet Nurullah KURUTKAN

Enstitü Anabilim Dalı: Çalışma Ekonomisi ve Endüstri Đlişkileri

Bu tez 16 / 02 / 2010 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Engin YILDIRIMProf. Dr. Cihangir AKIN Prof. Dr. Mehmet BARCA

Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi

□

□

□

□

□

□

□

□

□

Doç. Dr. Zeki PARLAK Prof. Dr. Yılmaz ÖZKAN

Jüri Üyesi Jüri Üyesi

□

□

□

□

□

□

BEBEYYAANN

Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim.

Mehmet Nurullah KURUTKAN 15/02/2010

ÖÖNNSSÖÖZZ

Max Weber’e göre profesyonel mesleklerin prototipi olarak adlandırılan bir mesleği teze konu edinmek meslek sosyolojisi açısından oldukça ilginç bir deneyim oluşturmaktadır. Gündelik hayatın içinde olan hekimlerin mesleki pratiklerini nasıl şekillendirdikleri ve mesleki icranın ideolojisini nasıl kurguladıkları sorularına odaklanan bu çalışmaya rehberlik eden başta danışman hocam Sayın Prof. Dr. Engin Yıldırım olmak üzere doktora tez dönemi çalışma arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim.

Okuma döneminde ve tezi yazmış olduğum dönemlerde bana çalışma ortamı sunan sevgili eşim Ayşe’ye ve neşesiyle hayatıma renk katan oğlum Murat Mert’e tezi ithaf ediyorum.

Mehmet Nurullah KURUTKAN 15 Şubat 2010

i

ĐÇĐNDEKĐLER

KISALTMALAR ... iv

TABLO LĐSTESĐ ... v

ŞEKĐL LĐSTESĐ ... vi

ÖZET ... vii

SUMMARY ... ..viii

GĐGĐRRĐĐŞŞ ........................................................................................................................................................................................................................................................ 11 1.1.BBÖÖLLÜÜMM:: MMEETTAA TTEEOORRĐĐLLEERR,, ANANAA MMOODDEELLLLEERR VEVE AANNAA TTEEOORRĐĐLLEERR .............. 1188 1.1. Meslek Sosyolojisine Yönelik Kavramlar ... 18

1.2. Freidson Modeli ve Hekimliğin Meslekleşme Anlayışı... 43

1.3. Sosyal Teoride Meslekler ... 57

1.4. Ana Modeller ... 66

1.4.1 Nitelik Modeli ... 66

1.4.2. Proses Modeli ... 71

1.5. Meslekler Sosyolojisine Katkıda Bulunan Kavramlar ... 73

1.5.1. Sosyal Tabaklaşma, Statü ve Sınıf ... 73

1.5.2. Đş Bölümü ... 76

1.5.3. Bürokrasi ... 77

1.5.4. Proleterleşme ... 78

1.5.5. Kariyer Açısından Meslekler ... 82

1.5.6. Otonomi ... 83

1.5.7. Bilgi/Đktidar ... 87

1.5.8. Toplumsal Kapalılık ... 89

1.5.9. Bilgi Toplumu ve Profesyoneller ... 93

2.BÖLÜM: ANA SÜREÇLER, ÖLÇEKLER VE AKTÖRLER ... 98

2.1. Ana Süreçler ... 98

2.1.1 Profesyonelleşme ... 98

2.1.2. Deprofesyonelleşme ... 104

2.1.3. Proleterleşme ... 109

2.1.4. Reprofesyonelleşme ... 110

ii

2.1.5. Postprofesyonelleşme... 110

2.1.6. Şirketleşme ... 111

2.2. Profesyonalizm Ölçekleri ... 113

2.3. Profesyonelleşme Süreci Aktörleri ... 115

2.3.1 Meslek Birlikleri ... 115

2.3.2. Üniversite ... 117

2.3.3. Hizmet Alıcıları ... 118

2.3.4. Devlet ... 119

2.4. Profesyonel Davranış Gösteregeleri ... 122

2.4.1. Sistematik Bilgi ... 122

2.4.2. Mesleki Toplumsallaşma ... 124

2.4.3. Profesyonel Đdeoloji ... 127

2.4.4. Profesyonel Etik Kodlar ... 128

2.4.5. Özyönetim ... 131

2.5 Profesyonelleşme Süreci Bağlamında Tarihi Arka Plan ... 132

3. BÖLÜM: DAR BĐR AÇIDAN HEKĐMLĐK ... 139

3.1 Sağlıkta Dönüşüm Programı ve Hekimlik ... 139

3.1.1 Sağlıkta Dönüşüm Programı ve Hekimlik mesleğinin Geleceği ... 140

3.2. Medikal Sosyoloji ... 151

3.2.1. Hekim-Hasta Đlişkileri Modelleri ... 154

3.2.2 Modellere Yapılan Đtirazlar ... 157

2.2.3 Hekimlik Modelleri ... 159

3.2.4. Hasta Tipleri ... 160

3.2.5. Hekim-Hasta Đlişkilerinde Bazı Zorluklar ... 161

4. BÖLÜM HEKĐMLERĐN PROFESYONELLEŞME ANLAYIŞINA YÖNELĐK BĐR ARAŞTIRMA ... 166

4.1. Araştırmanın Kapsamı ve Yöntemi ... 166

4.2. Araştırmanın Bulguları... 169

4.2.1. Mesleki Bilgi Sorularının Değerlendirilmesi ... 171

4.2.2 Hekimler ve Meslek Birliği... 178

iii

4.2.3. Hekimler ve Mesleki Etik ... 180

4.2.4. Hekimler ve Mesleki Sosyalleşme ... 188

4.2.5. Mesleki Hakimiyet ve Hekimler ... 190

4.2.6. Profesyonalizm ve Hekimler ... 198

4.2.7. Profesyonelleşme Süreci ve Hekimlik ... 201

4.2.8. Mesleki Kapalılık ve Hekimlik ... 205

SONUÇ VE ÖNERĐLER ... 208

KAYNAKLAR ... 224

EKLER ... 235

ÖZGEÇMĐŞ ... 265

iv

KIKISSAALLTTMMAALLAARR

Bknz : Bakınız

CPR : Cardiopulmoner Resuscitation GSS : Genel Sağlık Sigortası

KDT : Kanıta Dayalı Tıp

KĐT : Kamu Đktisadi Teşebbüsleri

IMF : International Money Found; Uluslararası Para Fonu MR : Manyetik Rezonans

ÖSS : Öğrenci Seçme Sınavı PET : Pozitron Emisyon Tomografi SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu

STA : Sağlık Teknolojilerin Değerlendirilmesi s : Sayfa

TBB : Türk Tabipler Birliği

v

TATABBLLOO LĐLĐSSTTEESSĐĐ

Tablo 1: Çalışma Tipleri ... 20

Tablo 2: Meslek, Uğraş ve Đş Kavramlarının Özellikleri ... 23

Tablo 3: Profesyonalizm Temaları Ve Đlişkili Unsurlar (Temaların Nitelikleri) ... 29

Tablo 4: Uzmanlık Türlerine Göre Bilgi Ve Hüner Tiplerinin Derecesi ... 49

Tablo 5: Kontrol Türleri Bağlamında Đşbölümü Türleri ... 49

Tablo 6: Pazar Türlerine Göre Emek Piyasasına Katılım Türleri ... 51

Tablo 7: Uğraş Tiplerine Göre Eğitimin Özellikleri ... 51

Tablo 8: Meslekleşmiş Ve Meslek Olmamış Uğraşın Farkları ... 68

Tablo 9: Özellikler Açısından Profesyonellik ... 70

Tablo 10: Goldthorpe’nin Sınıf Tablosu ... 76

Tablo 11: Otorite Türleri ... 88

Tablo 12: Her Bir Kapalılık Stratejisinin Değer Kazanmasını Sağlayan Karakteristik Mekanizmalar ... 91

Tablo 13: Tıp Biliminde Đş Bölümü ... 97

Tablo 14: Post-Profesyonalizm Kavramının Kullanım Alanları… ... ..111

Tablo 15:Meslek Birliklerinin Kurumsallaşma Tarihleri… ... ..117

Tablo 16: Parsons’a Göre Doktor Ve Hastaların Rol Ve Sorumlulukları.. ... . 153

Tablo 17: Demografik Bilgiler Tablosu ... 170

Tablo 18: Mesleki Bilgi Soruları Frekans Analizi ... 172

Tablo 19: Meslek Birliği Soruları Frekans Analizi ... 178

Tablo 20: Mesleki Etik Soruları Analizi ... 180

Tablo 21: Mesleki Sosyalleşme Soruları Frekans Analizi ... 189

Tablo 22: Mesleki Hakimiyet Soruları Frekans Analizi ... 190

Tablo 23: Profesyonalizm Soruları Frekans Analizi ... 198

Tablo 24: Profesyonelleşme Süreci Soruları Frekans Analizi ... 202

Tablo 25: Mesleki Kapalılık Araçları Frekans Analizi ... 206

Tablo 27: Varyasyonların Temel Đstatistiği ... ...236

Tablo 28: KMO Değeri Ve Yorumlanması ... .239

vi

ŞEŞEKKĐĐLL LLĐĐSSTTEESSĐĐ

Şekil 1: Kuramsal Çerçeve ... 10

Şekil 2: Mesleki Kapalılık Staretejileri ... 93

Şekil 3: Uğraşların Profesyonelleşme Süreci; Kavramsal Özet ... 101

Şekil 4: Forsyth - Danisiewicz'in Profesyonelleşme Modeli ... 102

Şekil 5: Mesleki Hakimiyet Haritası ... 196

vii

Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tez Özeti

Tezin Başlığı: “Hekimlerin Profesyonelleşme Anlayışı”

Tezin Yazarı: Mehmet Nurullah Kurutkan Danışman: Prof. Dr. Engin Yıldırım

Kabul Tarihi: 16 Şubat 2010 …….. Sayfa Sayısı: viii (ön kısım) +234 (tez)+41 (ekler) Ana bilim dalı: Çalışma Ekonomisi Bilim dalı: Çalışma Ekonomisi

Profesyonel bir meslek, bir örgütlenme biçimi, saygıdan kaynaklanan sosyal bir itaat düzeyi, bilgi ile kurulmuş bir kurum ve bireysel kariyerleri organize etme yolu, gibi unsurları içerdiğinde güçlü bir meslek olabilmektedir. Max Weber tarafından profesyonel mesleklerin prototipi olarak adlandırılan hekimlik mesleği, Freidson tarafından profesyonalizmin ideal tipi olarak kurgulanmıştır. Sosyal kontrol, profesyonel güç, mesleki hakimiyet, mesleki kapalılık gibi unsurlar hekimlik mesleğini tanımlayan kavramlardır.

Hekimliğin meslek anlayışlarını ve meslek ideolojilerini odağına alan bu çalışma dört bölüm üzerinde şekillendirilmiştir. Birinci bölüm, meta teoriler, ana modeller, ana teoriler ve profesyonelleşme olgusunu çerçeveleyen kavramların incelenmesine ayrılmıştır. Bölümün sonunda tezin örnek model olarak aldığı Freidson Modeli incelenmiştir. Đkinci bölümde ise, ana süreçler, profesyonalizm ölçekleri, profesyonelleşme sürecinin aktörleri ve profesyonel davranışın temel göstergeleri irdelenmiştir. Bir de kurumsallaşmasını sağlayan mesleklerin bunu nasıl başardıkları tarihi açıdan incelemeye layık bulunmuştur.

Üçüncü bölümde hekimlik mesleğinin sosyal teoride durduğu konum tartışılmıştır. Hekimlik mesleği hem medikal sosyoloji hem de meslek sosyolojisinin temel ilgi alanını oluşturmaktadır. Birinci ve ikinci bölüm ağırlıklı olarak meslek sosyolojisinin kavramlarını kullandığı için üçüncü bölümde ağırlık medikal sosyolojinin hekimlik mesleğini ilgilendiren konularına verilmiştir.

Dördüncü bölümde ise tezin odak noktası vardır: Bu çalışmanın amacı, hekimlerin meslek sosyolojisi bağlamında incelenmesi ve hekimliğin profesyonelleşme derecesinin ortaya çıkartılmasıdır. Profesyonelleşme anlayışı sekiz ana başlıkta incelenmiş ve çıkan bulgular Freidson modeline göre değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu çalışma hem nitel hem de nicel araştırma teknikleri ile desteklenmiştir. Anket, mülakat, saha gözlemi ve katılımcı gözlem teknikleri kullanılan tekniklerdir. Analiz olarak ki kare, faktör analizi, güvenirlilik analizi ve frekans teknikleri kullanılmıştır.

Sonuç kısmında ise elde edilen sonuçlar bağlamında hekimlik mesleğinin profesyonelleşme anlayışı sorgulanmış ve bazı çıkarımlarda bulunulmuştur. Hekimlik mesleği mensupları ve meslek örgütlerine yapılan tavsiyeler ile çalışma sonlandırılmıştır.

Anahtar k el i mel er: Hekimlik mesleği, profesyonelleşme, profesyonalizm, meslek sosyolojisi, medikal sosyoloji, Freidson modeli

viii

Sakarya University Insitute of Social Sciences Abstract of PhD Thesis

Title of the Thesis: The Physicians’ Understanding of Professionalization

Author:Mehmet Nurullah Kurutkan Supervisor: Prof.Dr. Engin Yıldırım

Date:16 February 2010 ………… Nu. of pages: viii (pre text)+ 234(main body)+41 (appendice) Department: Labour Economics Subfield: Labour Economics

If a particular profession is of some properties such an organization style a social Order arising from respect, an organization based on knowledge institution and individual carrier guidance service, it only becomes a strong profession. According to Max Weber, a profession of physicians is described as the prototype of profession. On the other hand, Freidson claims that the profession of physician is an ideal type of professionalism. The professional of occupational physician is described by the concepts such as social control, professional power, professional dominance, occupational closure, describe the professional physician.

This study focuses on four chapters and the understanding of physicians of their profession and occupational ideology. Chapter one deal with meta theories, main models, main theories and concepts associated with the phenomenon of professionalization. At the end of this chapter Freidson model has been discussed. In the second chapter main process, professionalism scale, key players of professionalism process the main indicators of professional behavior have been evaluated. In addition, historical development of the success stories of established professions have been studied.

In the third chapter the position of physician profession in the social theory has been discussed.

The profession of physician relates to the main interest of both medical sociology and sociology of profession. The first and second chapter mainly focuses on sociology of profession where as third chapter; deal with the issues which are from the aspect medical sociology.

Fourth section is the focus of the thesis: The purpose of this study, in the context of the sociology, physicians' degree of professionalization is examining. Eight main topics examined in the understanding of professional and the findings are subject to assessed according to Freidson model. This study has been supported not only by qualitatif technics but also quantitif technics. In this study questionary, interwiev, field study methots, participant observation technics have been utilised. Moreover, chi square, factor, reliablity and frequency analysis technics have been used.

In the conclusion chapter, depending on the findings current understanding of physicians of their profession has been questioned and some suggestion have been proposed. The study criticised with some suggestions to be considered by physicians and occupational associated organization.

Keywords: Profession of physcian, Professionalization, Professionalism, Sociology of profession, Sociology of medical, Freidson’s Model

1 G GĐĐRRĐĐŞŞ

Đşi uğraştan, uğraşı meslekleşmiş bir işten (profesyonel) ayıran unsurlar meslek sosyolojinin odağında bulunan konulardır. Esasen meslek sosyolojinin temel ilgi alanını oluşturan konular, bir iş, uğraş veya mesleğin toplumda diğer mesleklere göre göreceli olarak nasıl prestij sahibi olduğu, güven verdiği ve maddi kaynaklar üzerine hakimiyet kurduğudur. Soru tek olmakla beraber buna verilen cevaplar çeşitlidir. Literatüre bakıldığında konu ile ilgili olarak meta teorilerin, ana modellerin ve ana teorilerin bu soruna cevap vermeye çalıştıkları görülmektedir.

Çalışmanın Amacı ve Önemi

Bu çalışmanın amacı, hekimlerin meslek sosyolojisi bağlamında incelenmesi ve hekimliğin profesyonelleşme derecesinin ortaya çıkartılmasıdır. Literatürde profesyonellik kavramının geçtiği yerlerde, meslek olarak önce doktorlar, avukatlar ve eğitimciler ön plana çıkmaktadırlar. Bunun en önemli sebebi, profesyonel olarak anılan bu mesleğin, kendine has bir bilgi ile donatılması, bu bilgiyle donanmış kişilerin oluşturdukları ve kendine has etiği ve otokontrolü olan bir meslek birliğine sahip olmaları ve bu birliğin devlet nazarında tanınmış ve kabul edilmiş olma gibi özelliklere sahip olmasıdır.

Gelişmiş ülkelere has olan bu kavramlaştırmanın, ülkemiz doktorları ve mesleği için de geçerli olduğu çok rahatlıkla söylenebilir. Çünkü doktor adayı olan kişiler bir tıp fakültesinden yetişmekte olup çok yoğun, uzun ve yorucu bir eğitim sürecinden geçmekte ve ancak kendi meslektaşlarının anlayabileceği bir bilgi türüyle donanmaktadır. Ayrıca ülkemiz doktorları kendi birlik kurma süreçlerini çoktan tamamlamış ve Türk Tabipler Birliği (TTB) adıyla bir birlik kurmuştur. Bu birliği devlet tanımış olup, tababetin icrasında birçok yetkileri anılan birliğe devretmiştir. Bu ve bunun gibi özellikler doktorluk mesleğinin, kurumsallaşma sürecini tamamlamış olduğunu göstermekte ve profesyonel çalışma grupları içerisinde akla gelen en önemli mesleklerden biri olduğunu göstermektedir.

Gündelik hayatın içine nüfuz etmiş mesleklerden biri olan hekimlik mesleği, pratiği ile hizmeti alanların konumunu yaygın şekilde etkileyebilmektedir. Öyleki, hekimlik mesleği hayatın bütün süreçlerinde devreye girmektedir. Örneğin okula kayıt yaptırmak

2

istiyorsanız sizden sağlık durumunuz gösterir rapor istenmektedir. Đş yeri açacaksanız sizden bulaşıcı hastalık taşımadığınıza dair rapor istenmektedir. Eğer işyerinde çalışıyorsanız yıllık sağlık durumunuzu gösterir rapor istenebilmektedir. Bir suç işlediği iddiası ile gözaltına alındığında kişi rutin işlemlerinden sonra sağlık kontrolünden geçmektedir. Eğer beş veya dört yıldızlı otel açacaksanız tam zamanlı çalışan bir hekim istihdam etmek zorundasınız. Eğer 50 kişiden fazla kişi çalıştıracaksanız bir işyeri hekimi ile anlaşmak zorundasınız. Đşkence iddianızı ispatlamak için hekim raporuna ihtiyacınız vardır. Hekim raporlarıyla kişinin 18 yaşın altında olduğu ispatlanırsa ceza davalarında ciddi bir cezadan kurtulabilirsiniz. Estetik kaygılarınız varsa hekime gidersiniz. Ehliyet almak için hekimlere başvurmak zorundasınız. Malulen emekli olabilmek için rapor almak zorundasınız. Meslek hastalığınıza yakalandığınızı sadece hekim raporuyla ispatlayablirsiniz. Özürlü maaşı bağlatmanız için hekim raporu almak zorundasınız. Çocuğunuzun gelişimini merak ederseniz hekimden randevu alırsınız. Bir yakınınızın gömülebilmesi için hekimden rapor almalısınız. Hatta teşhisini beğenmediğiniz bir hekimin varlığında başka bir hekime başvurursunuz. Yukarıda sayılan örneklerin tamamı hekimlik mesleğinin hayatın normal seyri içinde kendine açmış olduğu yeri göstermek için ifade edilmiştir. Bu da göstermektedir ki hekimlik yerleşmiş ve kökleşmiş bir meslektir.

Toplumsal yaşam içinde, sağlık sorunları doktorlarca, hukuk sorunları hukukçularca, eğitim sorunları da eğitimcilerce çözülmekte; genellikle halk, bu tür sorunların çözümünde kendi alanının uzmanlık bilgisiyle donanmış kişilere başvurmaktadır. Bu alanlarda üretilen bilgi çok ayrıntılı hale gelmiş ve kendine ait bir dil geliştirmiştir.

Sağlıkta tıbbi bir söylemin, hukukta hukuki bir söylemin yerleşmesi çok uzun yıllar önce vuku bulmuştur.

Sanayileşmiş ve gelişmekte olan ülkelerde doktorlar, hukukçular, mühendisler ve öğretmenler mesleki örgütlenmelerini tamamlamışlardır. Topluluk içinde topluluk (Goode, 1957) olarak ifade edilen bu gruplar sosyal hayatta geçtiğimiz yüzyıla göre daha aktif katılmaktadırlar. Uzmanlaşmaya dayalı bilgi ile donanmış bu meslek gruplarının içinde ağırlıklı bir kesimi hekimler oluşturmaktadır. Sağlık sektöründe çalışan profesyonel kitlenin başını ve büyük bir yekûnunu doktorlar oluşturmaktadır.

3

Türkiye’de yaklaşık olarak 110.000 hekim çalışmakta olup bunun 65 000’e yakını kamu sektöründe çalışmaktadır.

Profesyonelleşme derecesinin tespiti sayesinde hekimlik mesleğinin hakimiyet düzeyini aşındıran süreçlere karşı yeni ve güçlü bir strateji kurgulanmış olmaktadır. Böylece hekimlik mesleği var olan mücadele yöntemlerinden başka meslek piyasasında farklı ve yeni bir söyleme sahip olacaktır.

Profesyonelleşmenin derecesi iki yaklaşım ile belirlenmektedir. Proses yaklaşımı ve nitelik olarak ifade edilen bu iki yaklaşıma göre bir uğraş alanı ya niteliklerle bezeli olmaya çalışmalı ya da profesyonel statüye ulaşmak için geçirilen tarihsel aşamaları başarılarla süslemelidir. Süreç yaklaşımı, profesyonel bir mesleği karakterize eden içsel süreçlere odaklanan bir yaklaşımdır. Süreç yaklaşımına göre, meslekler önce kendilerine kurumsal bir yapı kazandırır, konularında eğitime yönelir, bu eğitimi zaman geçtikçe niteliksel olarak geliştirir, kendi işlerine ilişkin olarak bilinçli bir değerlendirme yapar ve ilerleyen zamanlarda profesyonel mesleğin politikasını belirleyebilmek için bazı kararlar almaya başlarlar. Süreç yaklaşımı aynı zamanda bir mesleğin daha önce kazanmış olduğu prestij ve statünün azalıp artabaileceğini öngörmektedir.

Nitelik yaklaşımı ise profesyonelleşmenin derecesini şu şekilde belirlemektedir.

Profesyonel meslekler kendilerine özgü bazı özelliklere sahip olmalı, bu nitelikleri ilan etmeli ve profesyonel meslekler toplumdaki iş bölümünde pozitif ve önemli bir rol oynamalıdır. Bu modelin temel amacı şu sorulara cevap vermektir: Uğraşlar içinde bir uğraşı veya mesleği diğerinden ayırt eden temel özellikler ve nitelikler nelerdir?

Mesleklerin kendine özgü vasıfları nelerdir? Buna sahip olan meslekler ile diğerleri arsında temel farklar nelerdir? Bir meslek diğer bir meslekten neden daha fazla kazanır?

Bu kazancı sağlayan temel özellikler nelerdir?

Yukardaki iki yaklaşımın ortak vurgu noktaları vardır: Bilginin gücü, resmi eğitim sürecinin gerekliliği, etik kodların gerekliliği, meslek alanı üzerinde hakimiyet kurulması gerektiği ve mesleki ideolojinin gerekliliği ortak noktaları oluşturmaktadır.

Bu ortak noktalar, profesyonelleşmenin derecesini şekillendirmektedir. Toplumun güvenini kazanan ve kurumsallaşmış meslekler profesyonelleşme derecesini yukarıya taşıyan mesleklerdir.

4

Profesyonelleşme düşüncesinin bireysel ve kurumsal tezahürleri bulunmaktadır. Her meslek mensubunun mikro bazda niteliğinde ve bilgisindeki artış mesleğin nüfuz alanının genişlemesine yol açmaktadır. Bireysel bazdaki temsil kuvvetinin artışı, toplumun bakışını değiştirecek ve göreceli olarak aşınan saygınlığın ve prestijin tekrar kazanılmasına yol açmaktadır. Kurumsal bazda bilgiye dayalı bir stratejinin kurgulanması sonucu meslek birliği neoliberal politikalara karşı yeni bir stratejiye kavuşmuş olmaktadır. Burada üç anahtar uygulamaya ihtiyaç vardır. Yararlı ve katılımı sağlayıcı bilgi, etik kodların uygulanacağının taahhhüdü ve toplumdan bir şey almak için topluma bir şey vermek gerektiği düşüncesinin benimsenmesidir.

Gelişmiş ülkeleri baz alan literatür sonuçları ve tespitleri ülkemiz çalışma şartları ve kendine has meslek anlayışıyla kıyasa tabi tutularak literatürün eksik ve açıklama konusundaki yetersizliklerini gidermek bu çalışmanın tali bir amacını oluşturmaktadır.

Bunun daha iyi tespit edilebilmesi için önce hekimlerin hangi alanlarda çalıştıkları ve kendi aralarında hiyerarşik bir yapılanmada olup olmadıklarının tespit edilmesi gerekmektedir. Taksonomik açıdan bakacak olursak önce özelde ve kamuda çalışıp çalışmadığı tespit edilmelidir. Sadece özel, sadece kamu ve hem kamu hem özelde çalışan hekim grubu vardır. Bunların içinde hem uzman doktor grubu hem de pratisyen hekim sınıfı vardır. Daha da ayrıntılandıracak olursak bir uzman, hem bir muayenehane açabilmekte, hem bir kamu hastanesinde çalışmakta hem de bir özel hastanede çalışabilmektedir. Aynı şey bir pratisyen içinde geçerli olabilmektedir.

Çalışılan alan itibari ile bir sınıflandırmaya girecek olursak, burada da çok ayrıntılı ve karışık bir liste önümüze çıkacaktır. Đş yeri hekimliği (hem pratisyen, hem uzman doktor çalışabiliyor), hastane işletmeciliği, özel poliklinikte çalışma, diyetisyen gibi çalışma, sağlık ve güzellik merkezinde çalışma, yönetici ( il sağlık müdürü, müdür yardımcısı, başhekimlik, başhekim yardımcılığı, kalite temsilcisi) olarak çalışma, bakım merkezinde çalışma, ihtiyaç bulunan üniversitede tıpla ilgili branş dersleri verme, ilkyardım kurslarında usta öğretici olarak çalışma, akademik kariyer (asistan, yardımcı doçent, doçent ve profesör) olarak çalışma, yüksek sağlık şurasında bilir kişi olarak çalışma, il içinde sağlık soruşturmalarında mahkemenin açılıp açılmamasına karar veren tetkik hekimi olarak çalışma, sürücü kursunda ilkyardım derslerini veren sağlık

5

profesyoneli olarak çalışma, özel diyaliz ünitesinde çalışma, Akupunktur merkezinde çalışma v.s…

Bu kadar hayatın içinde olan hekimlerin çalışma mekanı itibari ile bütüncül bir bakış açısıyla değerlendirilmeli, hem de meslek anlayışlarını yalın olarak yansıtacak (olanca insaniliğiyle) bir çalışmaya ihtiyaç vardır. Yapılan çalışmalar genel itibari ile hekim hasta ilişkileri ve hekim yardımcı sağlık personeli arasındaki ilişkilere yoğunlaşmıştır.

Bununla ilgili olarak YÖK tez arama kataloguna bakılması yeterli olacaktır. Bu çalışmanın en önemli boyutlarından birisi de hekim- hekim ilişkisinin (meslektaşlar arası ilişki) incelenmesidir.

Yukarıda genel önermeler şeklinde belirtilen düşüncelerin mesleki sahada karşılıkları en net mülakat yöntemi ile ortaya konulabilmektedir. Buradan yansıyan ifadelerin de realite ile kıyaslanması gerekmektedir. Mesleki anlayışın derin analizi ancak mülakat ve saha gözlemleri ile gerçekleştirilebilir. Bu aşama hekimliğin meslek sosyolojisi anlamında incelenmesinin birinci aşamasını oluşturmaktadır

Đkinci aşamada ise sözü meslek mensuplarının kişisel ve toplu algılamasına bırakmak gerekecektir. Bu aşamada analiz için devreye anketler girecektir. Üçüncü aşamada analize derinlik katmak için o hizmetten yararlananlara mesleği değerlendirme fırsatı verilmelidir. Bu da iki türlü yapılmalıdır: Hem hasta ve yakınları ile mülakat hem de onlarla yapılacak algı anketleri…

Mesleki anlayışı ve çalışma koşullarını çerçeveleyen birçok unsur vardır. Dolayısıyla bu faktörlerin bir araya gelmesi ile meslek anlayışı ortaya çıkmaktadır. Hekimlerin profesyonelleşme derecesini betimleyen ve çalışmayı yönlendiren sorular şunlar olacaktır:

1. Mesleki bilgi, profesyonelleşmenin derecesini hangi unsurlara göre şekillendirmektedir. Yararlı, toplumun ihtiyaçlarını gideren, toplum için değerli olan, çok az kişinin bildiği ve asimetrik olarak kurgulan mesleki bilgi profesyonelleşmeyi nasıl etkilemektedir?

2. Zarar vermeme, özgecilik ve yararlı olma gibi ilkelerle kuşatılan mesleki etik unsuru, profesyonelleşmenin derecesini nasıl etkilemektedir?

6

3. Gücü kullanabilen, takdir alanını geniş olan, yüksek kontrol aşamalaırna sahip olan, meslek mensupları tarafından yönetilen, riskli süreçleri barındıran, hekim odaklı organizasyonu olan bir meslek, mesleki hakimiyet alanını nasıl konumlandırmaktadır. Mesleki hakimiyet ve profesyonelleşmenin derecesi arasında bir ilişki var mıdır?

4. Mesleki sosyalleşme süreçleri ve profesyonelleşmenin derecesi arasında nasıl bir ilişki vardır? Okul ve uzmanlık dönemi, hekimlik kimliği ve dolayısı ile profesyonelleşme derecesi arasında bir bağ var mıdır?

5. Hekimliğin değerleri ve meslek alanın topluma adıına karar verecek şekilde kurgulanması ile profesyonelleşme derecesi arasında nasıl bir ilişki vardır?

Kısaca profesyonalizm bağlamında hekimliğin profesyonelleşme derecesi nasıl anlaşılmalıdır?

6. Hekimlik aşağıda dile getirilen süreçlerin hangisini yaşamaktadır?

Deprofesyoenelleşme, proleterleşme ve şirketleşme süreçlerinin meslekteki tezahürleri nelerdir? Hekimlerin kişisel algısı hangi yöndedir? Mevcut algılamalar profesyonelleşmenin derecesini hangi yönde etkilemektedir?

7. Meslek haklarının korunması ve geliştirilmesi için kurulan meslek birliğinin mevcut durumu ile profesyonelleşmenin derecesi arasında nasıl bir ilişki vardır?

Đş gücü piyasasında korunma imkanlarına sahip olma ile profesyonelleşmenin derecesi

arasında bir ilişki kurgulanabilir mi?

Literatür Değerlendirmesi ve Hedeflenen Katkı

Meslek Soyolojisi alanı ile ilgili olarak yazılan ana kaynak eserlere bakıldığında (Larson (1977), Burrage (1990), MacDonald (1995), Torsthendal (1990), Pavalko (1988), Hall (1975) ve Wilensky (1964) profesyonelleşme olgusunun kavramsal çerçevesi ve üst yapı olarak nasıl konumlanması gerektiği üzerine konumlanmıştır. Bilgi türü bağlamında profesyonelleşmenin niteliğe mi veya sürece mi bağlı olduğu konusunda uzun süren tartışmalar olmuştur. Profesyonelleşme olgusunun mesleklere yansıması konusunda yapılan çalışmalarda ise sadece özerklik, mesleki hakimiyet veya

7

proleterleşme konusu incelenmiştir. Sadece, Freidson’un Mesleki Hakimiyet çalışması hem pratik hem de teorik bir çalışma örneğidir.

Meslek sosyolojisi alanında yapılan Türkçe çalışmalar ise çok küçük bir alanı doldurmaktadır. Toplam dört ana kaynağın olduğu yazında bir kitap sadece Đngilizce makalelerin derlenmiş ve çevrilmiş haline ayrılmıştır (Türkçe ilk kaynak Cirhinlioğlu aittir. 1985’e kadar olan kaynakları derleyen güzel bir çalışmadır.). Đkinci çalışma ise Karasu (1995)’nun profesyonelleşme olgusunu kamu bürokrasisi bağlamında incelediği çalışmadır. Burada da establish meslekler incelenmemiştir. 2007 yılında yapılan Serhat Soyşekerci tarafından yapılan ve bir mesleğe uyarlanan çalışmada ise akademisyenlik mesleği profesyonellik literatürü açısından incelenmeye tabi tutulmuştur. Bu çalışmanın teorik arkaplanının yetersiz olduğu söylenebilir. Özellikle profesyonelleşme süreçleri bağlamında kullanılan terimlerin literatür bağlamında yerli yerinde kullnılmadığı gözlenmiştir. Seçerin yaptığı çalışma (2008) ise en derli toplu çalışma özelliğini barındırmaktadır. Seçer ise profesyonelleşme literatürünü mesleki yaşam modelinin kurgulanması bağlamında incelemiştir.

Gerek Đngilizce yazında, olgunun üst çatı olarak kurgulanması ve teori ağırlıklı incelenmesi, gerek Türkçe literatürün kısırlığı nedeni ile profesyonelleşme olgusu bir meslek alanında sekiz ana başlıkta incelenmeye değer bulunmuştur.

Bu çalışma, üç açıdan katkıda bulunmayı hedeflemektedir: Teorik, metodolojik ve uygulama. Teorik katkı esas itibari ile Freidson Modelinin Türkiye’de tanıtılmış olmasıdır. Model hekimlik mesleğine uyarlanmış ve sekiz başlığın hekimlik alanın profesyonelleşme derecesini ortaya koymasındaki başarısı ortaya konulmuştur. Meslek sosyolojisi konusunda Türkçe kaynağın yokluğunu giderecek bir literatür taraması yapılmıştır. Meslek sosyolojisi konusunda literatür derlenmiş ve kodlanmıştır.

Metodolojik katkı açısında bakıldığında ise, profesyonelleşme literatürü meslek kategorilerine uyarlanabilir hale getirilerek mesleğe içerden bir bakışla mesleğin profesyonelleşme derecesi bir model bağlamında değerlendirilebilir hale getrilmiştir.

Uygulama bağlamında ise, hekimlerin profesyonelleşme derecesinin ortaya konulması mesleğin mensupları ve meslek birliğine profesyonelleşme sürecini karşılama, yanıt verme ve süreci yönetme araçları sunacaktır. Böylece meslek piyasasında eski prestij ve

8

statüsünü arzu eden ve bu konuda arayışa giren meslek mensupları için yeni ve güçlü bir araç kurgulanmış olacaktır.

Çalışmanın Kuramsal Çerçevesi

Mesleklere ve profesyonelleşme olgusuna farklı yönden bakan yaklaşımlar mevcuttur.

Genel hatları ile bakıldığında üç genel yaklaşımın olduğu söylenebilir: Đşlevselci, çatışmacı ve orta yolu bulmaya çalışanlar. Đşlevselci yaklaşımın önde gelen düşünürleri;

Parsons, (1958) Hughes (1963), Goode (1957, 1960), Barber (1963) ve bu çizginin yaklaşımını zenginleştiren Freidson’dur (1961, 1970, 1973,1976, 1980, 1983, 1989, 1994).

Marksist model çerçevesinde literatüre katkıda bulunan kişiler ise, Haug (1973), Oppenheimer (1973), Donald. W.Light ve Sol Levine (1988), Ehrenreich ve Ehrenreich (1977) ve Derber (1982) gibi kişilerdir. Bu yaklaşım özellikle profesyonelleşme süreçlerinden olan proleterleşmeyi açıklamaya çalışmışlardır.

Bunun dışında işlevselci kuram ile çatışmacı kuramlar arasında orta yolu bulmaya çalışan diğer yaklaşımlara iki örnek çalışma gösterilebilir. The Rise of Professionalism adlı eseri yazan M.S. Larson (1979) ve The System of Professions’ı yazan A.Abbott’ur (1988).

Freidson (1986, 2003), hekimliğin profesyonelleşme derecesini ortaya çıkartmak için toplamda 8 başlığa dayalı bir önermede bulunulmaktadır: Mesleki bilgi, mesleki etik, meslek birliği, profesyonalizm, profesyonelleşme süreci, mesleki kapalılık, mesleki hakimiyet ve mesleki sosyalleşme süreci modelin ana çatısını oluşturmaktadır. Modelin en çok vurguladığı bileşenler mesleki bilgi, mesleki etik, profesyonelleşme süreci, profesyonalizm, mesleki hakimiyet ve mesleki kapalılık unsurlarıdır. Modelin en az işlediği boyut ise mesleki sosyalleşme sürecidir.

Freidson (1970), Prosfessional Dominance The Social Structure of Medical Care adlı eserinde mesleki hakimiyetin nasıl şekillendiğini betimlemiştir. Böylece modelin ilk boyutu olan mesleki hakimiyet kitaplaştırılmıştır. Bu eserde sağlık organizasyonlarının bir sosyal kontrol aracı olarak konumlandığı ve mesleki hakimiyetin bilginin formelleşme süreci ile kuvvetlendiği aktarılmaktadır. Freidson (1975) Doctoring Together A Study of Professional Social Control, adlı çalışması da ilk defa gözleme ve

9

mülakata dayalı olarak bir çalışma yapmıştır. Burada hastanede yapılan mülakatlar ve gözlemler kitaba konu edilmiştir. Meslektaşların mesleki sosyalleşme süreçlerini nasıl şekillendirdikleri ve bu düşüncenin sağlık organizasyonlarındaki yansımaları incelenmiştir. Freidson (1986), Professional Powers A Study Of The Institutionalization of Formal Knowlede adlı çalışması ile modelin ana çatısını kurgulamış ve boyutlara işlerlik kazandırmıştır. Özellikle bilgi, bilgi türleri ve meslek piyasasındaki (piyasa iş gücü korunakları: mesleki kaplalılık) yansımaları çok ayrıntılı olarak işlenmiştir.

Freidson (1994) Professionalism Reborn Theory, Prophecy and Policy adlı eserde de modelin profesyonalizm boyutuna işlerlik kazandırmıştır. Son eseri olan (2001) Professionalism The Third Logic ile de modelin profesyonalizm, mesleki bilgi, meslek etiği ve profesyonelleşme süreçlerine olan itirazlara cevap verilmiştir.

Freidson modelinin tercih edilmesinin gerekçeleri ise şunlardır: Eliot Freidson akademik yaşamının kırk yılını meslek sosyolojisi alanına hasretmiştir. Meslek sosyolojisini direkt ilgilendiren ona yakın kitabı vardır. Bu kitapların büyük bir kısmında ve makalelerinde hekimlik mesleğini ve organizasyonunu incelemiştir.

Profesyonelleşme sürecini yönelik çalışmaları olan yazarların eserlerine bakıldığında eserlerin daha çok teorik ağırlıklı olduğu ve profesyonelleşme olgusunu anlamaya yönelik olduğu gözlenmektedir. Burrage (1990), Torsthendall (1990), Abbott (1988) ve Haugh (1988) gibi literatürün önde yazarları kavramın paradigma çerçevesini konu edinmişlerdir. Freidson ise hem teorik çerçeve de hem de nitel ve nicel raştırma yöntemleri ile sahadan en çok veriyi alan yazardır.

Kıta Avrupası yazınında profesyonelleşme olgusunun az incelenmiş olması ve kavramlaştırmada kullanılan kelimelerin farklılığı açısından bakıldığında Freidson modelinin hekimlik mesleğinin profesyonelleşme derecesini daha fazla açıklama potansiyelinin olduğu görülmüş ve model Türk literatürüne tanıtılmaya çalışılmıştır.

Sekiz başlıkta dile getirilen soruların cevapları hekimlik mesleğinin profesyonelleşme derecesini ortaya çıkartabilecek özelliktedir. Çıkan sonuçlar iki kesim için hayati öneme haizdir. Meslek mensupları ve üst çatı olan meslek birliği mesleklerim mevcut konumunu sağlamlaştırmak ve güçlendirmek istiyorlarsa profesyonelleşme literatürüne ve bulgularına başvurmak zorundadır. Çıkan bulgulardan meslek piyasasını şekillendirem makro politika yapıcılar da yararlanabilir.

10 Şekil 1: Kuramsal Çerçeve

Aşama 1 (Kavramgeliştirme) Araştırma Đçin Farazi Değişkenler Geliştirme

Kavram Tanımlama

Grup Tartışması (Uzman ve Pratisyen

Hekimler) Farazi Değişkenler

Ölçek Geliştirme

Pilot Çalışma

Ölçeğin Uygulanması Sonucu Elde Edilen Verilerin Analizi

ve Yorumlanması Aşama 3 (Deney) Değişkenleri Doğrulama

Aşama 2 (Ölçekgeliştirme) Değişkenlerin Kontrolü Ve Geliştirilmesi

Sonuçlar (Araştırma) Bulguları & Öneriler

Literatür Tarama

Kavramsal Đlişki

Çalışmanın Tasarımı ve Yöntemi

Araştırma toplam dört aşamadan oluşmaktadır: Birinci aşamada araştırma için gerekli olan değişkenler tespit edilmiştir. Değişkenler, literatür tarama, kavramın tanımlanması ve kavramsal ilişkinin kurulması ile gerçekleşmektedir.

Đkinici aşamada ise, grup tartışması işle değişkenler kontrol edilmiş ve geliştirilemeye çalışılmıştır. Çalışmaya hekimlik mesleğinin üç alanının temsilcisi ve bir de meslek birliğinden katılımcı katılmıştır.

Üçüncü aşamada, ölçek için belirlenen fatörlerin muhataplar tarafından kavrandığının analayabilmek için 12 anketlik pilot çalışma yapılmıştır. Pilot çalışma sonucunda anlaşılmayan üç soru değiştirilmiştir. Soru sayısı 90’dan 62’ye indirilmiştir. Herhangi bir faktör başlığı altında olmayan 90 soru 8 faktör başlığı altında yedisi demografik bilgiler olmak üzere toplam 62 soruya indirilmiştir. Soruların azaltılması çalışmasında pratisyenliği temsil eden bir hekimin dışında hekimlik alanının üç bölümünden de

11

temsilci bulunmuştur. Temel tıp bilimleri, cerrahi bilimler ve dahili bilimlerden birer temsilci ile birlikte sorular değerlendirilmiş ve Freidson modeli açıklandıktan sonra faktörlerin bu model ışığında sekiz başlıkta toplanabilceğine kanaat getirlmiştir.

Araştırma tasarımının son aşaması ise; ölçeğin toplanan veriler çerçevesinde araştırma hipotezlerinin test edilmesi, sonuç ve önerilerin sunulmasıdır.

Araştırmada nicel ve nitel yöntemler birlikte kullanılmış olup, nicel ve nitel araştırma süreçleri, ayrı ayrı değerlendirmeye tabi tutulmuştur:

1. Aşama (Nicel Araştırma): Araştırmanın bu aşamasında, Friedson modelinin özünü oluşturan sekiz ana başlıkta hekimlerin profesyonelleşme anlayışını değerlendirmeye yönelik soruları içeren anket yöntemi kullanılmıştır.

Araştırmanın evrenini 01 Kasım. 2008- 31 Ekim 2009 tarihleri arasında Đzmit, Sakarya ve Düzce’de görev alan pratisyen ve uzmanlar oluşturmaktadır. Anılan illerin merkezinde görev alan hekimler araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Burada örneklem oluşturulurken kolayda örneklem yöntemi kullanılarak ana kütleyi temsil ettiği varsayılan 150 sayısına ulaşana kadar anket çalışması uygulanmaya devam etmiştir. Anket formunun doldurulmasında elden doldurulma yöntemine başvurulmuştur.

Ankette yer alan sorularda ifadelere katılım derecesi tespit edilemeye çalışılmıştır. 7 adet demografik soru ve bunun dışında 55 ifadenin yer aldığı 5’li Likert tipi bir ölçek ile veriler elde edilmiştir. Soruların hazırlanmasında profesyonelleşme ile ilgili literatürde ulaşılabilen kitap, makaleler, tezler incelenerek hareket edilmiştir. Geliştirilmek istenen ölçekle ilgili olduğu düşünülen olumlu ve olumsuz şekilde ifade edilen 90 maddeden oluşan bir değişken havuzu oluşturulmuştur. 12 kişilik pilot anket çalışması sonucunda anlaşılmadığı görülen üç soru anketten çıkartılmıştır. Geriye kalan ifadeler içinse soruların azaltılması çalışmasında pratisyenliği temsil eden bir hekim, cerrahi, dahili, ve temel tıp bilimlerinden bir temsilci bulunmuştur. Temel tıp bilimleri, cerrahi bilimler ve dahili bilimlerden birer temsilci ile birlikte sorular değerlendirilmiş ve Freidson modeli açıklandıktan sonra faktörlerin bu model ışığında sekiz başlıkta toplanabileceğine kanaat getirilmiştir. Bu süreç sonunda ölçekte yer alması beklenen 52 maddeden oluşan bir ölçek elde edilmiştir. Elde edilen bu maddeler “hiç katılmıyorum, katılmıyorum, ne

12

katılıyorum nede katılmıyorum, katılıyorum ve tamamen katılıyorum” ifadelerine sahip 5’li Likert şeklinde düzenlenmiştir. 7 adet soru ve bunun dışında 55 adet ifadeden oluşan ölçek 150 kişiden oluşan araştırma grubuna uygulanarak hekimlerin profesyonelleşme derecesi değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Analizler SPSS 16.00 paket programı kullanılarak yapılmıştır. Veriler sırasıyla frekans dağılımı, güvenirlilik analizi, ki kare, korelasyon ve faktör analizine tabi tutulmuştur.

Nicel araştırma aşamasında ortaya çıkan verileri desteklemek amacı ile ikinci aşama olarak nitel araştırma yönteminin kullanılması uygun görülmüştür.

2. Aşama (Nitel Araştırma): Bu çalışmada, anket verilerinin güvenilirliğini arttırmak için nitel araştırma yöntemleri de tercih edilmiştir. Özellikle araştırmanın örneklemi içerisinde yer alan hekimlerin profesyonelleşme düzeyi ile ilgili düşüncelerini öğrenmek için derinliğine mülakatların yapılması gerekli görülmüştür. Bu çalışmada yarı-biçimsel derinliğine mülakat¹ yöntemi kullanılmıştır.

Bu mülakat türünde önceden araştırmacı tarafından belirlenmiş sorular ve/veya özel (spesifik) konular yer almaktadır. Görüşmelerde araştırma sorularına yanıt arayan 25 soruluk bir görüşme formu kullanılmıştır². Görüşmeye başlamadan önce ilgili kişilere araştırmanın konusu ve amaçları hakkında genel bilgi ve gizlilik konusunda güvenceler verilmiştir. Her görüşme ortalama 60-90 dakika sürmüştür.

Bu çalışmada sekiz ana faktörü içine alan soru demeti hazırlanmıştır. Hekimlerin meslek anlayışı ve profesyonalizm düşüncesi hakkında katılımcıların düşünceleri alınmıştır. Bu anlamda, mülakatın çerçevesi teorik alanla sınırlanırken, katılımcılara düşüncelerini ayrıntılı bir şekilde ifade etme şansı da verilmeye çalışılmıştır. Mülakat aşamasında 50 kişiye ulaşılmıştır. Mülakata katılanların dağılımları ise şu şekildedir: 15 genel cerrah, 6 beyin cerrahı, 2 acil tıp uzmanı, 6 biyo-kimya uzmanı, 3 enfeksiyon uzmanı, 2 fizik tedavi uzmanı ve 16 pratisyenle mülakat gerçekleştirilmiştir.

Araştırma evreni olarak, pratisyenlere ve uzmanlara çeşitli kanalları ile ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu yolla az sayıdaki örneklemden hareketle araştırma sorularına anlamlı

1 Yarı biçimsel mülakat yöntemi, araştırmacının az çok bir yol haritasına sahip olduğu, ancak bu genel çerçeve içerisinde farklı bir takım sorular ile konunun değişik boyutlarını da ortaya çıkarmaya çalıştığı bir yöntemdir (Altunışık ve diğ., 2007:84).

13

yanıtlar alınması hedeflenmiştir. Mülakat yapılan kişiler ile ilişki ortak tanıdıklar vasıtasıyla kurulmuştur.

Mülakat sırasında katılımcıların düşünceleri, kendilerinden kayıt izni alınamadığı ve ortamın doğallığını bozmamak adına elle kaydedilmiştir ve daha sonra bu mülakatlardan elde edilen dokümanlar bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Bu aşamada katılımcılara özellikle kimliklerinin saklı tutulacağı, düşüncelerinin sadece araştırma amacıyla kullanılacağı ve üçüncü kişilere aktarılmayacağı konusunda güvence verilmiştir. Elde edilen mülakat dökümleri daha sonra içerik analizine tabi tutulmuştur.

Đçerik analizi; elde edilen verileri açıklayabilen kavram ve ilişkilere ulaşmayı amaçlayan bir tekniktir. Bu amacı gerçekleştirebilmek için elde edilen verilerin önce kavramsallaştırılması, daha sonra ortaya çıkan bu kavramların uygun bir şekilde düzenlenmesi ve buna göre veriyi açıklayan temaların belirlenmesi gerekmektedir.

Burada temel olarak, birbirine benzeyen verileri belirli kavram ve temalar çerçevesinde bir araya getirmek ve anlaşılır bir şekilde düzenleyip yorumlama zorunluluğu vardır.

(Yıldırım ve Şimşek, 2008: 227).

Đçerik analizinde esas olan, bir araştırma metnindeki çok fazla kelimenin (ünitenin) daha az sayıda içerik kategorisine indirgenmesidir. Đçerik analizi, metinden geçerli ve güvenilir alıntılar yapılabilmesi için bir dizi prosedürler kullanır. Çok fazla materyal veya veri varsa ve araştırmacının yorumlama yeteneğini aşıyorsa içerik analizinin tercih edilmesi gerekmektedir. (Altunışık ve diğ., 2007: 269-271).

Đçerik analizinin amacında olduğu gibi, elde edilen verileri açıklayabilecek kavram ve ilişkilere ulaşabilmek için, öncelikle toplanan verilerin kavramsallaştırılması, daha sonra ortaya çıkan kavramlara göre düzenlenmesi ve son olarak da buna göre veriyi açıklayabilen temaların saptanması gerekmektedir. Nitel araştırma verileri dört aşamada analiz edilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2008: 227-228):

1- Verilerin kodlanması 2- Temaların bulunması

3- Kodların ve temaların düzenlenmesi 4- Bulguların tanımlanması ve yorumlanması

2 Mülakatlarda kullanılan görüşme formu örneği Ek C’dedir.

14

Bu araştırmada mülakat sorularına katılımcıların vermiş oldukları cevaplardan yola çıkılarak hekimlerin profesyonelleşme anlayışını ifade eden temalar belirlenmeye çalışılmıştır. Daha sonra, mülakat dökümlerinde bu temalar aranarak bulgular yorumlanarak gösterilmiştir.

Araştırmamızın temel aşamaları şunlardır.

1. Toplam 150 kişi ile yapılan 62 soruluk profesyonalizm anketi (Bakınız Ek B anket soruları)

2. Elli hekim ile derinlemesine yapılan mülakat ( Bakınız Ek C soruları)

Derinlemesine yapılan mülakatların en kısa süreni elli beş dakika, en uzun süreni ise 4,5 saat sürmüştür. Frekans analizleri ve mülakatlardan elde edilen ifadeler birlikte değerlendirilmiştir. Değerlendirmenin sonunda, tezin ana modeli olan Freidson modeline başvurularak modelin bir karşılaştırması yapılmıştır.

Araştırmanın bulgularını üç ayrı aşamada değerlendirmeye tabi tutacağız: Birinci aşama sekiz ayrı başlıkta ankete konu edinilen soruların her bir başlığının içerik analizi yapılacaktır. Đkinci aşamada ise ana başlıkların frekans analizleri yapılacak ve değerlendirmeye tabi tutulacaktır.

Son aşamada ise, ilk iki aşamada tespit edilen değerlendirmeler ışığında Freidson modelinin bulguları mevcut değerlendirmeler ışığında kritiğe tabi tutulacaktır.

Araştırmanın Sınırlılıkları

Araştırma Đzmit, Sakarya ve Düzce illerinde gerçekleşmiştir. Đzmit ve Düzce’de Tıp Fakülteleri Hastaneleri inceleme alanında olup, Sakarya’da ise üç kamu hastanesinde çalışma yapılmıştır. Çalışmanın yapılacağı hastaneler de branş gözetilmeden hekimlerle anket çalışma yapılacaktır. Sadece belli bir branşta çalışan hekimlerin hekim profilini yansıtmayacağı gerçeğini göz ardı etmemek lazımdır. Hekimleri iki ana gruba ayırarak incelemeyi düşünüyoruz. Branş hekimleri ve pratisyen hekimler (araştırma hastanelerinde bunlar asistanlar olacak) Araştırma sonuçlarının değerlendirilmesinde yapılacak çıkarımlar bu örneklemle sınırlıdır. Araştırmada anket yöntemi dışında 50 kişilik bir hekim grubu ile mülakat yapılmıştır. Anketi cevaplayanların dürüst olmama

15

ihtimali ve uç cevaplardan kaçmak amacıyla merkez cevaplara yönelmeleri ihtimali yok sayılarak, anketleri doğru ve içtenlikle cevaplandırdıkları varsayılmıştır.

Veri Toplama Tekniği

Temel veri toplama tekniklerimiz mülakat, anket ve katılımcı gözlemdir. Verilerin doğrulanmasını sağlamak amacıyla hekimlerle ve hastalarla anket yapılmıştır.

Anketlerin değerlendirmesi SPSS 16 programı ile değişkenler frekans, ki kare korelasyon, güvenilirlik ve faktör analizi testine tabi tutulmuştur.

Araştırmanın Örneklemi

Örnekleme tekniklerini genel olarak iki kategoriye ayırmak mümkündür (Altunışık ve diğerleri, 2005:132-133): Olasılığa dayalı ve olasılığa dayalı olmayan teknikler. Hem mülakat için hem de anket için seçilen örneklem olasılığa dayalı olmayan tekniklerden seçilmiştir. Özellikle bu tekniğin seçilme nedeni, hekimlerin ondakikayı aşan görüşmelere yanaşmamasıdır. Görüşülen kişilerin tamamı ya araştırmacının araştırma problemlerine cevap bulacağına inandığı kişiler veya ankete cevap veren herkesin örneğe dahil edildiği kişilerden oluşmuştur. Birinci yönteme kolayda örnekleme ve ikinci yönteme ise kasti örnekleme denilmektedir. Örnekleme dahil edilen kişilerden çok azı ise kartopu örnekleme yoluyla tespit edilmiştir. Evrene dahil olan herhangi bir hekim vasıtasıyla bir başka hekime ricada bulunulmuştur. Bunlardan kabul edenleri ile hem anket hem de mülakat yapılmıştır. Yapılan gözlemlerde ise katılımlı gözlem tekniğine yer verilmiştir. Özellikle hekimlerin kalite çalışmalarına olan bakışları bu yöntemle gözlenmiş ve değerlendirilmiştir.

Çalışmanın Organizasyonu

Tezin Birinci Bölümünde meta teoriler, ana modeller, ana teoriler, meslek sosyolojisine katkıda bulunan temel kavramlar ve tezimizin açıklayıcı modeli olan Freidson³ modeli bulunmaktadır. Sosyal teoride meslekler ile ilgili olarak meta bakışı şekillendiren iki büyük akım bulunmaktadır. Weberci bakış (günümüze bakan yönüyle Neo-Weberci bakış) ve Marksçı Bakış (günümüze bakan yönüyle Neo-Marksçı bakış). Ana modellerden kasıt ise, nitelik ve nitelik yaklaşımının eleştirisi olarak ortaya çıkan proses yaklaşımıdır. Ana modellerin daha iyi anlaşılabilmesi içinde hem nitelik hem de proses

3 Eliot Freidson akademik yaşamının kırk yılını meslek sosyolojisi alanına hasretmiştir. Meslek sosyolojisini direkt ilgilendiren ona yakın kitabı vardır.

16

yaklaşımına katkıda buluna ana teorilere odaklanmak gerekmektedir. Đncelediğimiz ana teoriler ise fonksiyonalist, etkileşimci, yapısalcı, monopolcu ve kültürel sosyoloji kuramlarıdır.

Sınıf, sosyal tabakalaşma, iş bölümü, bürokrasi, proleterleşme, kariyer, otonomi, bilgi/iktidar ve toplumsal kapalılık (bazı yazarlara göre toplumsal kapanma) gibi kavramlar meslek sosyolojisinin içeriğini zenginleştiren ve anlamayı kolaylaştıran temel unsurlardır. Birinci bölümün sonunda meslek sosyolojine büyük katkıları olmuş Freidson modelinin temel kavramları (profesyonel güç, profesyonel bilgi, mesleki kapalılık ve profesyonel prestij). Özellikle dördüncü bölümde hem anket sonuçları hem yapılan derin mülakatlar hem de sahada on beş senenin verdiği gözlem sonuçları Freidson modeli bakımından değerlendirmeye alınmaktadır.

Đkinci bölümde meslekleşmenin (bundan sonra profesyonelleşme) seyri ve zaman içerisinde göstermiş olduğu değişimleri ana kategoriler açısından değerlendireceğiz.

Başlıca ana süreçler şunlardır: Profesyonelleşme, deprofesyonelleşme, proleterleşme, reprofesyonelleşme, postprofesyonelleşme ve şirketleşme.

Mesleğin prestij, güven ve maddi kaynaklar üzerindeki hakimiyet iddiasını konu edinen ölçek çalışmaları profesyonellik ve profesyonelleşme olgusunun anlaşılmasına katkıda bulunmaktadır. Kısaca mesleki alanın meslek mensupları tarafından kontrol altında olması ve temel karar vericinin o meslek mensuplarına ait olması gerektiği düşüncesin kabulü manasına gelen profesyonalizm kavramı en iyi ölçeklerle anlatılmakta ve anlaşılmaktadır.

Meslek birlikleri, üniversite, mesleği talep eden kişiler ve devlet, profesyonelleşme süreci aktörleri olarak adlandırılmaktadır. Bu süreç aktörlerinin sosyolojik değerlendirmeleri meslek sosyolojisine katkı olmaktadır. Örnek olarak devletin mesleki saha ile ilgili yaptığı düzenlemeler meslekleşme sürecini doğrudan etkileyebilmektedir.

Profesyonelleşme olgusu ve profesyonelliği en rahat anlamanın yolu meslek mensuplarının davranışlarını gözleme dayanmaktadır. Özellikle meslek mensuplarının geliştirmiş olduğu jargon, söylem, davranış kodları ve etik söylemler ile tutarlı davranışlar anlaşılırlılığa katkıda bulunmaktadır.

17

Đkinci bölümde meslek sosyolojine katkı, mesleki anlayışı ve çalışma koşullarını algılamayı etkileyen bir başka unsur olan meslekleşme süreci tarihi de incelemeyi hak edecek düzeydedir. Özellikle yurtdışı literatürde yerleşmiş veya kurumsallaşmış olarak adlandırılan mesleklerin tarihi bu konuya ışık tutacak çıkarımlarla doludur. Tarihi açıdan meslekleşme süreci incelenen meslekler şunlar olmuştur: Hekimlik, mühendislik, muhasebecilik ve avukatlık.

Üçüncü bölümde sadece hekimlik mesleğine ve onun uygulamalarına temelde konu olan medikal sosyolojinin meslek sosyolojisine olan katkıları incelenmiştir. Hastalık, rahatsızlık, tıp sosyolojisi, tıbbın sosyolojisi, hasta ve hekim tipi gibi medikal sosyolojinin temel kavramları hekimlik mesleğinin çalışma anlayışı ve çalışma koşullarına olan katkısı açısından değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

Dördüncü ve son bölümde çalışmanın kapsamı, sınırlılıkları, temel hipotezleri, analiz teknikleri ve mülakat, gözlem ve anket sonuçları ayrıntılı olarak incelenmektedir.

Özellikle mülakata katılan katılımcılardan meslek sosyolojine katkıda bulunacak çok özel doneler elde edilmiştir.

Sonuç kısmında ise hekimlerin meslek sosyoloji açısından nasıl göründükleri birinci ve ikinci bölümdeki ana unsurlar açısından kritiğe tabi tutulmuş ve bazı yargılara varılmıştır. Max Weber tarafından mesleklerin prototopi olarak adlandırılan hekimlik mesleği mensuplarının meslek sosyolojisi argümanları ve kavramları kullanmaları mesleki prestijin mesleki güven endeksinin ve maddi kurumlar üzerindeki hakimiyet düzeyini doğrudan etkileyecek düzeydedir. Nitekim bu konuda hekimlik mesleği mensuplarına bazı önerilerde de bulunulacaktır. Yerleşmiş mesleklerin karşılaştırmalı çalışıldığı meslek sosyolojisi incelemelerinin daha çok veri üreteceğini ve çalışmaların bu yöne kaydırılması gerektiği düşüncesi ana çıkarımlarımızdandır.

18

1.1. BÖBÖLLÜÜMM:: MMEETTAA TETEOORRĐĐLLEERR,, AANNAA MMOODDEELLLLEERR vvee AANNAA TETEOORRĐĐLLEERR Tezin Birinci Bölümünde meta teoriler, ana modeller, ana teoriler, meslek sosyolojisine katkıda bulunan temel kavramlar ve tezin açıklayıcı modeli olan Freidson modeli bulunmaktadır. Sosyal teoride meslekler ile ilgili olarak meta bakışı şekillendiren iki büyük akım bulunmaktadır. Weberci bakış (günümüze bakan yönüyle Neoweberci bakış) ve Marksçı Bakış (günümüze bakan yönüyle Neomarksçı bakış). Ana modellerden kasıt ise, nitelik ve nitelik yaklaşımının eleştirisi olarak ortaya çıkan proses yaklaşımıdır. Ana modellerin daha iyi anlaşılabilmesi içinde hem nitelik hem de proses yaklaşımına katkıda bulunan ana teorilere odaklanmak gerekmektedir. Đncelediğimiz ana teoriler ise fonksiyonalist, etkileşimci, yapısalcı, monopolcu ve kültürel sosyoloji kuramlarıdır

1

1..11 MMeesslleekk SSoossyyoolloojjiissiinnee YöYönneelliikk TTeemmeell KaKavvrraammllaarr

Çalışmanın anlamı ve önemi üzerine literatürde pek çok şey söylenmiştir (Pavalko, 1988; Seçer, 2008; Watson, 1987’den aktaran Kılıç 1998; Hall,1975;). Çalışmanın mikro, mezo (orta) ve makro yansımaları vardır. Marksist teori açısından hayatın anlamı olarak adlandırılan, emek süreci ve artı değerle kutsallaştırılan bir yanı vardır. Dini literatür açısından bakıldığında farzları aksatmayan bir çalışma ibadet sayılmaktadır.

Çalışmanın bireye, kuruma ve ülkeye bakan yönü bulunmaktadır. Geçim aracı olması bireye bakan yönü, fabrikalar ve kurumsal yapıların oluşması mezoya ve bütün çalışma sonuçlarının sonucu oluşan gayri safi milli hasılanın toplanması ülkeye bakan yönünü oluşturmaktadır.

Batı dillerinde çalışma anlamına gelen travail, Latince işkence aleti olan tripalium’dan türemiştir. Romalıların çalışma için kullandıkları labour (ya da labor) sözcüğü de, zahmet, yorgunluk, “acı”, “ızdırap” gibi çağrışımlara sahiptir. Çalışma bir tür ceza olarak görülmektedir (Bozkurt, 2005:49). Antik çağ filozofları, çalışmanın kölelere özgü aşağılık bir iş olduğu konusunda hemfikirdirler. Çalışma modern çağda endüstrileşme sürecine paralel olarak toplumsal yaşamda merkezi bir önem kazanmıştır (Bozkurt, 2004:332).

Çalışmanın anlamı ve önemi şu dört başlık altında toplanabilir: Sosyal bir olgu olarak çalışma, sosyal bir rol olarak çalışma, sosyal yapı ile çalışan arasındaki bağ olarak

19

çalışma ve benliğin ve kimliğin oluşmasına yaptığı katkı açısından çalışma (Pavalko, 1988). Kanımızca sosyal bir rol olarak çalışma, sosyal yapı ve benliğin ve kimliğin oluşumu faktörleri profesyonelleşme olgusu bağlamında incelenebilir

Bireyin içinde bulunduğu çevrede yaşamasını mümkün kılacak görevleri yerine getirmesi olarak da tanımlanan çalışma kavramı değişik açılardan tanımlanabilmektedir (Seçer, 2008:3). Hall’a göre çalışma, mesleki rol içinde yerine getirilen bir aktivitedir (Hall, 1975:5). Meslek rol içinde yerine getirilen bir aktivite olması, çalışmanın, sosyolojik karakterini (Seçer, 2008:3), iş ve çalışmanın doğası gereği başka kişi veya grupları gerektirmesi çalışmanın toplumsal yanını oluşturmaktadır.

Đşin ücret karşılığı yapılan bir çalışma olduğunu vurgulamak gerekir. Đlk defa 1858 yılında kullanılmaya başlanan iş sözcüğü, bir ücret için yapılan çalışma, ödemeli bir pozisyon ya da istihdam anlamında kullanılmıştır (Jiulla 2000:32’den aktaran Seçer, 2008:4). Literatürde işin anlamı ve önemi gibi konuların tartışılmasının antropologlara ve sosyologlara bırakıldığı söylenmektedir. Sosyolojik açıdan iş, belirli bir ortamda bulunan teknik ve sosyal eylemler topluluğudur. Đş, insanın doğal ve toplumsal çevresine doğrudan müdahalesi olarak tanımlandığında, iş olan ile iş olmayan faaliyetlerin birbirinden ayrılması sorunu ortaya çıkmaktadır. Bu ayrım, iş bölümüne dayalı uzmanlaşmanın ve bu uzmanlaşmadan doğan mesleklerin getirdiği kurumsallaşma ile gerçekleşmiştir. Mesleğin belirli işler topluluğu anlamına geldiği belirtilmektedir (Shimmin, 1966; Rothman, 1987’den aktaran Seçer, 2008:5-6).

Đş ilişkileri süreci, iki açıdan incelenebilir. Dikkatler belirli bir iş çeşidine yöneltilebilir ve bu iş çeşidinin uygulayıcıları arasında sosyal ilişkilerin tanımlanma tarzı ile ilgilenebilir. Buradaki iş çeşidine meslek denilmektedir. Farklı mesleklerin fabrika gibi belirli bir iş organizasyonunda birbirleriyle ilişki kurma tarzları incelenebilir. Gross, iş ilişkisini, meslek boyutunda inceleyen alanı meslek sosyolojisi, iş organizasyonları boyutuna endüstri sosyolojisi demektedir (Gross, 1958:11-12).

Svante Beckman (1990.120-121), çalışmanın dört farklı tipi olduğunu düşünmektedir.

2X2 şeklinde matriks bir yapıda kurguladığı modele göre çalışma heteronom ve otonom (1. ayırım) ve formel eğitim gerektiren ve gerektirmeyen (2. ayrım) diye iki büyük kola ayrılmaktadır: Eğer bir çalışma eğitim gerektirmemekte veya çok az eğitim gerektirmekte ise buna proleter çalışma denilmektedir. Belli bir hüner ve büyük oranda

20

resmi eğitim süreci gerektirmekte ise bir çalışma buna becerilendirilmiş ve hünerle bezenmiş çalışma denilmektedir. Topluluk aktivitelerinde ve gönüllük esasına dayalı olarak çalışma türüne vocational çalışma denilmektedir. Yüksek derecede otonomi ve yüksek eğitim gerektiren çalışmaya ise profesyonel çalışma denilmektedir. Aşağıdaki şekil bize bu çalışma türlerini özetlemektedir:

Tablo 1: Çalışma tipleri

Çalışma Tipleri Eğitimin az veya resmi olmaması

Temel resmi eğitim sürecinin gerekliliği Heteronom çalışma Proleteryan çalışma Hünerle bezenmiş çalışma Otonom çalışma Vocational çalışma Profesyonel çalışma

Kaynak: Beckman, 1990:120

Dünya üzerinde yaklaşık 12000’den fazla meslek (Soyşekerci, 2007:5) olduğu tahmin edilmesine rağmen tümünün meslek kategorisi içinde değerlendirilmesi hem meslek mensuplarının algısı hem de sosyolojik değerlendirme açısından mümkün değildir.

Mesleklerin sosyal yaşam içinde dinamik bir süreç izlemesi değerlendirmeyi zorlaştırmaktadır. Çünkü bu kadar mesleğin içinde herhangi bir eğitim süreci gerektirmeyen olduğu gibi lisansla beraber on-oniki yıllık formel eğitim süreci ve bir çok sınavı geçtikten ve tescil mekanizmasına başvurduktan sonra işe başlayabilen meslek mensupları vardır. Değerlendirme yapabilmek ve anlamayı kolaylaştırmak için benzerlikler ve farklılıkların tespitine dayalı incelemelerde bulunma ihtiyacı vardır.

Ülkelere göre, profesyonelleşme algılayışı ve kavramın teorik çerçevesi açısından bariz farlılıklar bulunmaktadır. Đki büyük ekolden bahsedilmektedir. Anglo-Amerikan ve Kıta Avrupası. Kıta Avrupası’ndan kastedilen Alman ve Fransız literatürüdür. Amerika ve Đngiltere ise Anglo-Amerikan yaklaşımın şekillendiği ülkelerdir. Alman ve Fransız literatürlerinde profesyonel meslekler ile ilgili teorik yaklaşımların az oluşuna karşın, Đngiliz ve Amerikan literatüründe bu teorilere daha fazla rastlanmasının nedenlerinden biri olarak, ülkelerin sosyal yapılarındaki kültürel farklılıklar gösterilmektedir. Đngiltere ve özellikle Amerika’ da yasal baskı grupları hatta, özel hükümetler olarak görülen profesyonel meslekler yasaları etkileyen ve şekillendiren bir geniş güce ve kendi