Nitelik Modeli

1..44..AAnnaaMMooddeelllleerr

Đki büyük akım, ana model olarak tanımlanmaktadır: Nitelik modeli ve süreç modeli ana akımları oluşturmaktadır. Son dönemde bazı yazarlar bu iki özelliğin bir arada bulunması gerektiği yönünde beyanatlarda bulunmuşlardır. Klasik yaklaşıma sadık kalarak iki modeli kısaca tanıtmaya başlayalım.

1.4.1. Nitelik Modeli

1930’lu yıllardan 1960’lara kadar süren yaklaşıma nitelik yaklaşımı denilmektedir. Yapıya odaklanan bir bakış açısı sunar. Profesyonel mesleklere ilişkin belirli niteliklerin bir listesini oluşturmaya yönelen bu yaklaşımın altında yatan temel düşünce, genel bir

67

uzlaşma ile belirlenmiş bir takım kriterler geliştirmek ve bu kriterleri profesyonel mesleği daha açık ve anlaşılır bir şekilde tanımlamak esastır (Dingwall, 1976:331-332’den aktaran Seçer, 2008:20). Taksonomik olarak da adlandırılan bu yaklaşım şu varsayımlara dayanır: Profesyonel meslekler kendilerine özgü bazı özelliklere sahiptirler ve profesyonel meslekler toplumdaki iş bölümünde pozitif ve önemli bir rol oynar (Klegon, 1978:260’dan aktaran Seçer, 2008:20).

Bu modelin temel amacı şu sorulara cevap vermektir: Uğraşlar içinde bir uğraşı veya mesleği diğerinden ayırt eden temel özellikler ve nitelikler nelerdir? Mesleklerin kendine özgü vasıfları nelerdir? Buna sahip olan meslekler ile diğerleri arsında temel farklar nelerdir? Bir meslek diğer bir meslekten neden daha fazla kazanır? Bu kazancı sağlayan temel özellikler nelerdir?

Sık sık literatürde profesyonel mesleklerin taşıması gereken niteliklerden bahsedilmektedir. Burada nitelikler için ideal tip nitelemesi yapılmaktadır. Đdeal tip bağlamında profesyonel uğraşlar için özelliklerden bahseden düşünürler şunlardır: Carr-Saunders, Parsons, Goode, Cogan, Barber, Greenwood, Hughes, Wilensky ve diğerleri… Nitelik modeli 1930 ile 1960 yılları arasında baskındı. Modele eleştiriler 1970 yıllar ile birlikte nicelik ve nitelik olarak arttı. Bir başka paradigma hüsnü kabul görmeye başladı. Nitelik modeline yapılan eleştiriler ve yeni paradigmalar proses modelinin gelişmesine yol açtı (Pavalko,1988:19-20).

Bernard Barber’e göre, profesyonel davranış dört temel özellik aracılığıyla tanımlanabilir:

1. Yüksek derecede ve sistematik bilgi

2. Bireysel çıkarlardan çok toplumsal çıkarlara yönelme,

3. Đşteki sosyalleşme sürecinde ve uzmanların kendi gönüllü kurdukları işlettikleri dernekler aracılığıyla oluşturdukları etik kanunlar sayesinde davranışların kontrol edilmesi

4. Đş başarılarını sembolü olarak para ve onursal ödül sistemi (Barber,1996:46). Başka ayırımlar ve kategoriler olmasına rağmen konunun anlaşılmasını sağlayan Pavalko (1988:20-29) nitelik modelini sekiz kategori altında incelemiştir Profesyonel uğraşların her birinde ayrı ayrı kategorileştirmeler, meslekleri içerden ve dışarıdan

68

inceleyenler tarafından yapılmaktadır Bu özellikler, aşağıdaki gibi özetlenebilir ve yeniden düzenlenebilir: Teoriye dayalı entelektüel tekniklerin varlığı, Sosyal değerlerle ilişkili olmak, Eğitim dönemlerinin varlığı, Motivasyon, Otonomi (Özerklik), Yükümlülük ve sorumluluk sahibi olma, Topluluk duygusuna sahip olma ve Etik kodlar Millerson, 21 araştırmacının çalışmalarında öne sürdükleri özellikleri analiz ederek 6 tane temel özellik belirlemiştir (Millerson, 1964:6’dan aktaran Seçer, 2008:25).

1. Profesyonel meslek teorik bilgiye dayanan beceriye sahip olmalıdır 2. Bir beceri ve eğitim gerektirir.

3. Profesyonel yeteneğini sınavları geçerek kanıtlamalıdır. 4. Dürüstlük bazı kurallara bağlılık ile sürdürülür.

5. Hizmet kamu yararınadır 6. Profesyonel meslek örgütlenir.

T

Taabblloo88::MMeesslleekklleeşşmmiişşvveemmeesslleekkoollmmaammıışşuuğğrraaşşıınnffaarrkkllaarrıı

Ayırımlar Meslek Olmayan Meslek

Teori, entelektüel teknikler Yok Var Sosyal değerlerin varlığı Đlgisi yok Đlgili Eğitim Dönemleri A

B C D

Kısa Uzun

Uzmanlaşma yok Uzmanlaşmış

Giysiler önemli Semboller katkıda bulunur Alt kültür önemli değil Alt kültür önemli

Motivasyon Kendi kendine Hizmet eksenli

Otonomi Yok Var

Sorumluluk Kısa süreli Uzun Dönemli

Topluluğa aidiyet Zayıf Güçlü

Etik kodlar Gelişmemiş Gelişmiş

Kaynak: Pavalko, 1988:29

Yukarıdaki tabloda profesyonelleşme sürecini gerçekleştiren ile gerçekleştirmeyen uğraşlar arasındaki temel farklar belirlenmiştir. Profesyonelleşmiş uğraşların; teorisi, entelektüelleri ve otonomisi bulunmaktadır. Sorumlulukları yüksek, topluluğa aidiyetleri güçlü ve etik kodları gelişmiştir. Eğitim dönemleri açısından bakıldığında

69

profesyonelleşmiş uğraş mensupları, uzun eğitim görmekte, eğitim sürecinde uzmanlaşmakta, sembollere önem vermekte ve uğraşa dayalı bir alt kültür oluşturmaktadır.

Ritzer tarafından profesyonel mesleği karakterize ettiği düşünülen nitelikler ise şunlardır: Genel sistematik bilgi, müşteriler üzerinde otorite, kendi çıkarlarından çok toplumun çıkarlarına yönelme, dışsal yerine özkontrol mekanizması, mesleğin profesyonel olduğunun toplum ve yasalar tarafından onaylanması ve ayırt edici bir kültür (Ritzer, 1972:56-59’dan aktaran Seçer,2008:26-28).

Nitelik modelinde öne sürülen yaklaşımlar en basit haliyle hem terminolojik açıdan hem de uygulama açısından önemli uyumsuzluklar içermekte ve bu nedenle nitelik yaklaşımına dayanarak profesyonel meslekler konusunda bir görüş bildirmek mümkün görünmemektedir. Bir de anılan özelliklerin bazılarına uygulamada rastlanılmamakta veya tam tersi uygulamalarla karşılaşılmaktadır. Örneğin toplumun çıkarlarını koruduğu düşünülen bir meslek aslında kendi çıkarlarını korumak için pratikler geliştirebilmektedir. Bir tıp fakültesinde temel işi ameliyat yapmak olan kariyer sahibi bir hekime (profesör veya doçent) ameliyat olmak isterseniz resmi ekstra paralar vermek zorundasınız. Üstelik aynı kişi o parayı alırken maaş aldığı kurumun imkanlarını kullanabilmektedir.

Aşağıdaki tabloda da, Camp ve diğerleri 2004 yılında literatür taraması yolu ile yaptıkları bir çalışmada, hangi özelliklerin ve niteliklerin profesyonellik kavramı ile ilişkilendirildiğini ortaya çıkartmışlardır. Uluslar arası dergilerde yayınlanmış bu nitelemeleri sıklık analizine tabi tutup frekanslarını ortaya çıkartmışlardır. Genelde dile getirilen nitelikler Profesyonalizm ölçeklerinde de güvenilirlik testine tabi tutulmuş özelliklerdir. Güzel bir ölçek çalışmasına konu olabilecek kadar elde veri demeti ve nitelik bulunmaktadır. On defadan fazla tekrarlanmış nitelikleri belirtirsek en çok tekrarlanandan en aza doğru sıralama şu şekilde olacaktır: Özgecilik (altruism), hesap verebilirlik, saygı, bütünlük, etik kodlara uyma, yaşam boyu öğrenme, dürüstlük, mükemmellik, özdüzenleme, hizmet ve sorumluluk….

70 T Taabblloo99::ÖÖzzeelllliikklleerraaççııssıınnddaannpprrooffeessyyoonneelllliikk UNSURLAR ^REFERANS SAYISI ^UNSURLAR REFERANS SAYISI

Özgecilik 26 Hastalara nazik davranmak 2

Hesap verilebilirlik 23 Esneklik 2

Saygı 21 Hasta bakımının sürekliliğini sağlamak 1

Bütünlük 20 Rehberliği sürdürmek 1

Etik Kodlara uyma 17 Kendi kendine gelişme 1

Yaşam boyu öğrenme 17 Adalet 1

Dürüstlük 13 Yeterlilik 1

Mükemmellik 12 Uzmanlaşmış otorite 1

Öz düzenleme 10 Şeffaf kurallar 1

Hizmet 10 Đnsani değerler 1

Sorumluluk 10 Đyi organize olmak 1

Onur 9 Tolerans 1

Vazife 8 Bilgili olmak 1

Yüksek düzeyde uzmanlık 8 Kendi farkındalık düzeyi 1

Sosyal sözleşme 8 Katılım 1

Güvenilebilirlik 7 Temiz profesyonel değerler 1

Ahlakilik 7 Toplumun referansını geliştirmek 1

Meslektaşlar ve takım arkadaşlalrıyla ilişki 7 Hastaların anlayacağı tarzda bilgi vermek 1

Güven 6 Güvenilir enformasyon 1

Kişilerarası ilişki 6 Düşünceli olmak 1

Alçak gönüllülük 6 Ilımlılık 1

Profesyonel davranış 5 Kararlara katılım 1

Olgunluk 5 Hasta haklarına ilgili olmak 1

Đletişim becerisi 4 Tarihi bilmek 1

Hastalara karşı sorumluluk 4 Basitlik 1

Liderlik 4 Yaşamın anlamını ve değerini bilmek 1

Profesyonel sorumluluk 3 Gerektiğinde yardım istemek 1

Bakım 3 Katılım 1

Erdem 3 Kalitenin paylaşımı 1

Motivasyon 3 Belirsizliklerin üstesinden gelmek 1

Farklı hasta popülasyonuna duyarlılık 3 Profesyonel farkındalık ve duyarlılık 1

Duyarlı olmak 2 Teknik beceri 1

Eleştirmek 2 Eleştirel analiz 1

Đyi klinik hüküm 2 Profesyonel kurumların otonomisi 1 Profesyonel yeteneklerin sınırlarıını bilmek 2 Standartların oturması için mücadele etmek 1

Cesaret 2 Kazıklamamak 1

Gücü kötü kullanmaktan kaçınma 2 Đyi niyet 1

71

Niteliklere belli mesleklerde aranması gereken özelliklerde katılmıştır. Yani, sadece tıbba has bazı özellikler vardır: Bakım, hastalara karşı sorumluluk, iyi klinik hüküm, farklı hasta popülasyonuna duyarlılık, hastalara nazik davranmak, hastaların anlayacağı tarzda bilgi vermek ve hasta haklarına saygılı olmak gibi… Bir de bütün profeyonel meslek gruplarında temsil edilmesi gereken nitelikler vardır: Dürüstlük, saygı, kazıklamamak, profesyonel sorumluluk ve güven…

Nitelik modeline yapılan eleştiriler: Johnson’a göre bu yaklaşımın uygun olmayan

noktaları şunlardır: Profesyonel statüye ulaşmak isteyen bir mesleki grubun talebi üzerine bu işi üstlenirler. Öğeler arasında teorik olarak ilişki kurmaya ya da kullanılan analiz düzeyleri arasında ayrım yapmaya yönelik çok az çaba harcanmıştır. Bazı öğeleri kapsama alma ya da almama kararı keyfidir ve büyük ölçüde hangi meslek grubunun ele alınacağına bağlıdır. Bu alnı inceleyen yazarlar, profesyonellerin kendilerine ilişkin tanımlamalarını ve rollerini seve seve kabul ederler. Tarihsel bir bakış açısı benimsemezler ve yeni meslekler ortaya çıkaran teknolojik gelişmeleri göz ardı ederler (Johnson, 1972:23-32). Brante (1988:125-126) ise şöyle eleştirmektedir: Yarı profesyonel ve pronto-profesyonel gibi bazı terimler ortaya çıkmıştır. Böylelikle terim daha anlamsız ve kullanışsız hale gelmiştir. Đdeal bir tip olarak tasarlanması önerilmeye başlanmıştır. Çeşitli meslekler bu ideal tipe göre sınıflandırılabilir görüşü hakim olmaktadır. Bu sefer de ideal tipin belirlenmesi sorunu ortaya çıkmaktadır. Profesyonel mesleklerin nitelikleri örgütsel düzeyde mi yoksa bireysel düzeyde mi ele alınacak? Profesyonel mesleklerin niteliklerini sınıflandıranların aslında bir puanlama tablosu yaratmaya çalıştıklarını ileri süren Roth da, profesyonelleşme süreci yerine, bu sürecin ortaya çıkardığı ürün olan profesyonel mesleğe odaklanması olduğunu belirttikten sonra bir çok mesleki grubun toplumda edindikleri göreceli saygınlıklarını biraz daha arttırma çabasıyla bu sınıflama oyununu oynadıklarını ifade etmiştir (Roth,1974:16-17’den aktaran, Seçer, 2008:31-32).