T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN SOSOYOLOJİSİ)
ANABİLİM DALI
İLKÖĞRETİM OKULLARINDA GÖREV YAPAN ÖĞRETMENLERİN DİNİ TUTUMLARI
(ANKARA ÖRNEĞİ)
Doktora Tezi
Şahin DOĞAN
Ankara – 2007
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN SOSOYOLOJİSİ)
ANABİLİM DALI
İLKÖĞRETİM OKULLARINDA GÖREV YAPAN ÖĞRETMENLERİN DİNİ TUTUMLARI
(ANKARA ÖRNEĞİ)
Doktora Tezi
Şahin DOĞAN
Tez Danışmanı Prof. Dr. Kayhan MUTLU
Ankara - 2007
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN SOSOYOLOJİSİ)
ANABİLİM DALI
İLKÖĞRETİM OKULLARINDA GÖREV YAPAN ÖĞRETMENLERİN DİNİ TUTUMLARI
(ANKARA ÖRNEĞİ)
Doktora Tezi
Tez Danışmanı Prof. Dr. Kayhan MUTLU
Tez Jüri Üyeleri:
UAdı ve Soyadı U Uİmzası
Prof. Dr. Kayhan MUTLU ………
Doç. Dr. Niyazi AKYÜZ ………
Doç. Dr. Nurullah ALTAŞ ……….
Prof. Dr. Yusuf Ziya ÖZCAN ………..
Prof. Dr. Mehmet BAYRAKTAR ………..
Tez Sınav Tarihi: 06.11.2007
ÖNSÖZ
Alan araştırması şeklinde yapılan bu çalışmada ilköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin dini tutumları farklı değişkenler açısından analiz edilmiştir.
İlköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin dini tutumlarının araştırılması bizim açımızdan birkaç açıdan önem arz etmektedir. Öncelikle ilköğretim okulları sayı olarak en fazla mevcudu olan eğitim kurumlarıdır. İkinci olarak ilköğretim okulları oldukça yeni bir projedir. Üçüncü olarak Türkiye’de ilköğretim okullarında henüz bütün branşları kapsayan dini tutuma yönelik bir araştırma yapılmamıştır. Bu açıdan yaptığımız çalışma bir ilki oluşturmaktadır.
Araştırma temelde üç kısımdan oluşmaktadır. Giriş, I. Bölüm ve II.
Bölüm.Giriş bölümünde, araştırmanın konusu, amacı ve önemi, araştırmanın yöntem yaklaşımı, evren ve örneklem… gibi konular yer almaktadır.I.Bölümde, din, dindarlık ve dini tutumlara ilişkin kavramsal çerçeve yer almaktadır. II.Bölümde, bulgular ve yorumlardan oluşmaktadır. Bu bölümde deneklerin sosyo-kültürel özellikleri , eğitim, aile, dindarlık …gibi değişkenlerin analiz ve yorumları yapılmaktadır. -
Araştırma esnasında yakın ilgi ve yardımlarını esirgemeyen ilk danışmanım ve tez çalışmamız devam ederken emekli olan hocam Münir KOŞTAŞ’a yine tez danışmanlığımı üstlenen ve yakın ilgi ve desteğini gördüğüm Prof.Dr. Kayhan MUTLU’ya, tez çalışmamın her aşamasında yoğun programına rağmen bana zaman ayıran istatistik danışmanlığımı yürüten Prof.Dr. Yusuf Ziya ÖZCAN’a teşekkür etmek istiyorum. Yine tez çalışmam esnasında kıymetli fikirlerinden istifade ettiğim Prof.Dr.Mehmet BAYRAKTAR ve Prof.Dr.Mehmet ÖZDEMİR’e, yine tezin diğer aşamalarındaki katkılarından dolayı Doç.Dr. Niyazi AKYÜZ’e tez çalışmam
döneminde yardımlarını esirgemeyen Doç.Dr. Nurullah ALTAŞ’a ve çalışmamın her aşamasında çok fazla yardımını gördüğüm hocam Vehbi BAŞER’e ve tezin analizindeki katkılarından dolayı Arş.Gör. Özgür ARUN’a içtenlikle teşekkür etmek istiyorum.
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı ve Ankara Valiliği onayı ile izin alınmıştır. İzin başvurusunda bulunduğumuzda yetkili kurumlardan hiçbir engelleyici tavır görmedik bu nedenle ilgililere teşekkür etmek istiyorum. Ayrıca anket uyguladığımız okullarda bize yardımcı olan okul müdürleri ve diğer idarecilere ve anketleri dolduran öğretmenlere katkılarından dolayı teşekkür etmek istiyorum. Son olarak anket sorularının basımı ve çoğaltılmasında emeği geçen Can Ozalit çalışanları adına Celal YİĞİT Bey’e teşekkür etmek istiyorum
Bütün eksiklikler bana aittir.
Şahin DOĞAN
İÇİNDEKİLER GİRİŞ
ARAŞTIRMANIN KONUSU , AMACI, ÖNEMİ VE YÖNTEM
YAKLAŞIMI..………..1
1. Araştırmanın Konusu………1
2. Araştırmanın Amacı………..3
3. Araştırmanın Önemi………..3
4. Araştırmanın Yöntem Yaklaşımı………..4
4.1. Araştırmanın Hipotezleri………...5
5. Veri Toplama Araçları………..5
5.1. Dini Tutum Ölçeği ………5
5.1.1. Liberal Dini Tutum……….7
5.1.2. Geleneksel Dini Tutum………...9
5.2. Dini Tutum Ölçeğinin Geçerliliği ve Güvenilirliği………10
6. Evren ve Örneklem……….11
6.1.Evren…………...………..11
6.2. Örneklem………..11
7. Alan Araştırması……….12
8. Veri Analizi ve Yorum………....12
9. Karşılaşılan Güçlükler ve Kolaylıklar………12
10. Çalışmanın Planı………...13
I. BÖLÜM
DİN, DİNDARLIK VE DİNİ TUTUMLARA İLİŞKİN KAVRAMSAL
ÇERÇEVE………..14
1.1. Din ve Dindarlık………..14
1.1.1. Din Kavramının Tanımlanması ……….……….14
1.2.1. Dindarlık Kavramı ve Dindarlığın Öğeleri………...……...16
1.1.2.1. Dindarlık Kavramı………...………..16
1.1.2.2. Dindarlığın Öğeleri………..………….……….16
1.1.2.2.1. İnanç Boyutu...……...………..17
1.1.2.2.1.1. Genel Olarak İnanç Kavramı..…..………....17
1.1.2.2.1.2. Dinsel İnanç………...18
1.1.2.2.2. Dindarlığın Davranışsal Boyutu Olarak İbadet……… ...19
1.1.2.2.3. Dindarlığın Sosyal Boyutu Olarak Cemaat...…………24
1.1.2.2.4. Dini Tecrübe Boyutu……....………...24
1.1.2.2.5. Dini Bilgi Boyutu………...………...25
1.1.2.2.6. Dinin Etkileme Boyutu...……..………...26
1.1.2.2.7. Popüler Dindarlık………..………..28
1.2. Dinsel Tutumlar………..…..………...29
1.2.1. Genel Olarak Dini Tutumlar……….………..29
1.2.2. Dini Tutum Kavramı/ Konusu…………..……….………...31
1.2.3. Dini Tutumun Öğeleri…………...………...………...32
1.2.3.1. Dini Tutumun Bilişsel Öğesi………..32
1.2.3.2. Dini Tutumun Duygusal Öğesi………...………...33
1.2.3.3. Dini Tutumun Davranışsal Öğesi....…….…………..………35
1.2.4. Tutumlar ve Davranışlar…...………..36
1.2.4.1. Dini Tutumların Özellikleri………...38
1.2.4.2.Dini Tutumların Güç Derecesi……….38
1.2.4.3. Dini Tutumların Karmaşıklığı………40
1.2.5. Dini Tutumların Oluşmasına Etki Eden Sosyo- Kültürel Faktörler……….41
1.2.5.1. Aile ……….………45
1.2.5.2. Eğitim……..………52
1.2.5.3. Çevre……...………56
1.2.5.3.1. Arkadaş Çevresi..………56
1.2.5.3.2. Yetiştiği Yerleşim Türü Olarak (Metropol, Büyük Kent, Kent) Çevre ……….62
1.2.5.4. Mesleki ve Sosyo-Ekonomik Durum……..………67
1.2.5.5. Siyasi Görüş………..………..72
II. BÖLÜM BULGULAR VE YORUM ÖĞRETMENLERİN SOSYO-DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİNİN FREKANS DAĞILIMLARI ……….82
1. KİŞİSEL ÖZELLİKLER 1.1.Cinsiyet ……….87
1.2.Yaş ……….88
1.3. Medeni Durum……….88
2. MESLEK………...90
2.1. Branşlar………...90
3. EĞİTİM……...………104
3.1. Mezun Olunan Lisenin Türü ……….104
3.2. Mezun Olunan Fakülte………...106
3.3. Öğrenim Süresi………..108
3.3. Mesleğiyle İlgili Lisansüstü Derece veya Akademik Kariyer Durumu……….111
4. AİLE……….113
4.1. Ebeveyn Ailesi………...………...113
4.1.1. Yetişme çağında, yaklaşık 18 yaş’a kadar ki dönemde ailenin ekonomik durumu ………..113
4.1.2. Annenin öğrenim durumu………...115
4.1.3. Babanın öğrenim durumu………118
4.1.4. Annenin çalışma durumu……….………...120
4.1.5. Babanın çalışma durumu………..………...122
4.2. Ebeveyn Dindarlığı……..………..124
4.2.1. Annenin Namaz Kılma Durumu……….124
4.2.2. Babanın Namaz Kılma Durumu ………126
4.2.3. Annenin Ramazanda Oruç Tutma Durumu………128
4.2.4. Babanın Ramazanda Oruç Tutma Durumu………...129
4.2.5. Annenin Dini Bilgi Düzeyi………...132
4.2.6. Babanın Dini Bilgi Düzeyi………..133
4.3. Evlilik Ve Aile………...135
4.3.1. Eş Seçiminde, Dindarlığın Önem Derecesi……….135
4.3.2. Eş Seçiminde Dindarlığa Verilen Önem Ve Siyasi Kimlik İlişkisi…138 4.3.3. Nikâh Akdinin Türü ………...140
5. ÇEVRE………141
5.1. Üniversite Öğreniminden Önce, En Uzun Süreyle Kalınan Yerleşim Bölgesi Olarak Çevre ………...………141
5.2. Yetiştiği Çevre (Mikro Planda,Mahalli Düzeyde) ……….142
5.3. Arkadaş Çevresi………..146
5.4.Üniversite Eğitiminin Alındığı Yerleşim Birimi Olarak Çevre (Metropol, Büyük Kent,Kent) ………...149
6. DİNDARLIK………...150
6.1.1. Temel Dinî İnançlar………150
6.1.2. İbadet Sıklığı………...151
6.1.2.1. Vakit Namazları Kılma ………151
6.1.2.2. Teravih Namazı Kılma ………...153
6.1.2.3. Cuma Namazı (Erkekler)………...155
6.1.2.4. Bayram Namazı (Erkekler)………...156
6.1.2.5. Ramazan Orucu Tutmak………...157
6.1.2.6. Dua Etmek………...160
6.1.2.7. Tövbe İstiğfar Emek………...161
6.1.2.8. Kandil Gecelerinde İbadet Etmek ………163
6.1.2.9. Dini Program İzleme Sıklığı…….………165
6.1.2.10. Kur’an Okuma Durumu...………...167
6.2. Popüler Dindarlık (Halk İnançları)………169
6.2.1. Fal………..………..169
6.2.2. Büyü………...………...171
6.2.3. Ruh Çağırma………172
6.2.4. Nazar Değmesi……….173
6.2.5. Cin Çarpması………...175
6.2.6. Karabasan (Al Basması)………..177
6.2.7. Evliyaların kerameti………...178
6.3. Popüler Dindarlık ( Halk İnançları Pratikleri)….………..180
6.3.1. Kurşun Döktürmek………...180
6.3.2. Muska Yazdırmak………….………...181
6.3.3. Adak Adamak………...………...182
6.3.4. Sadaka Vermek……….………...184
6.3.5. Bildiği Duaları Okumak…...………....186
6.3.6. Mevlit, Kur’an Okutmak/Okumak………...188
6.3.7. Çocuklarına, Arabalarına vb. Nazarlık Takma Durumu…………..190
6.3.8. Kendilerine,veya Çocuklarına Dua Takma Durum……….191
7. SİYASİ GÖRÜŞ………...192
7.1. Siyasi Kimlik ve Dini Tutum………...192
7.2. Siyasi Kimlik ve Oy Tercihi………...194
7.2.1. İşçi ve Memura Zam Verme ………194
7.2.2. Sosyal Demokrat İdeolojiyi Benimseme………..195
7.2.3. Milliyetçi/Ülkücü İdeolojiyi Benimseme……….197
7.2.4. Dine Önem Veren Bir İdeolojiyi Benimseme………...199
8. İLÇELER………....200
8.1. Şu andaki ekonomik durum ………...200
8.2. İlçeler ve dini tutumlar ………...201
9. REGRESYON ANALİZİ………...203
9.1.1. Liberal dini tutum………...203
9.1.2. Geleneksel dini tutum……….218
SONUÇ………....229
KAYNAKÇA ………..233 EK 1: ANKET FORMU
EK 2: KISA MÜLAKAT FORMU
EK 3: MEZUN OLUNAN ÜNİVERSİTELERİN FREKANS DAĞILIMLARI EK 4: MEZUN OLUNAN FAKÜLTELERİN FREKANS DAĞILIMLARI EK 5: MEZUN OLUNAN BÖLÜMLERİN FREKANS DAĞILIMLARI
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Bağımsız Değişkenlerden Bazılarının Frekans Dağılımları……….82 Tablo 2: Cinsiyet’e Göre Liberal Dini Tutum Karşılaştırılması. ………..87 Tablo 3: Cinsiyet’e Göre Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması…...88 Tablo 4: Öğretmenlerin Medeni Durumlarına Göre Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ……….88 Tablo 5: Öğretmenlerin Medeni Durumlarına Göre Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………...90 Tablo 6: Öğretmenlerin Branşlarına Göre Liberal Dini Tutum Puanlarının
Karşılaştırılması ……….91
Tablo 7: Öğretmenlerin Branşlarına Göre Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ……….99 Tablo 8: Öğretmenlerin Mezun Oldukları Lise’ye Göre Liberal Dini Tutum Puanlarının,Karşılaştırılması ………...104 Tablo 9: Öğretmenlerin Mezun Oldukları Lise’ye Göre Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ……… 105 Tablo 10: Öğretmenlerin Mezun Oldukları Fakültelere Göre Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ...………106 Tablo 11: Öğretmenlerin Mezun Oldukları Fakültelere Göre Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması …...………107 Tablo 12: Öğretmenlerin Mezun Oldukları Fakülte ve Yüksek Okulun Öğrenim Süresine Göre Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………108
Tablo 13: Öğretmenlerin Mezun Oldukları Fakülte ve Yüksek Okulun Öğrenim Süresine Göre Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması .………109 Tablo 14: Lisansüstü Eğitim Alanlarla Almayanların Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………...111 Tablo 15: Lisansüstü Eğitim Alanlarla Almayanların Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………...111 Tablo 16: Öğretmenlerin Yetişme Çağlarında, Yaklaşık 18 Yaşlarına Kadarki Dönemde Ailelerinin Ekonomik Durumuna Göre Liberal Dini Tutumlarının
Karşılaştırılması ………...113
Tablo 17: Öğretmenlerin Yetişme Çağlarında, Yaklaşık 18 Yaşlarına Kadarki Dönemde Ailelerinin Ekonomik Durumuna Göre Geleneksel Dini Tutumlarının
Karşılaştırılması ………...114
Tablo 18: Öğretmenlerin Annelerinin Öğrenim Düzeyine Göre Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………115 Tablo 19: Öğretmenlerin Annelerinin Öğrenim Düzeyine Göre Geleneksel Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………117
Tablo 20: Öğretmenlerin Babalarının Öğrenim Düzeyine Göre Liberal Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………118
Tablo 21: Öğretmenlerin Babalarının Öğrenim Düzeyine Göre Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………...………119 Tablo 22: Anneleri Çalışan ve Çalışmayan Öğretmenlerin Liberal Dini Tutum Karşılaştırılması ………...121 Tablo 23: Anneleri Çalışan Öğretmenlerle Anneleri Çalışmayan Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutum Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması. ………121
Tablo 24: Babaları Çalışan Öğretmenlerle Babaları Çalışmayan Öğretmenlerin Liberal Dini Tutum Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması………122 Tablo 25: Babaları Çalışan Öğretmenlerle Babaları Çalışmayan Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutum Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması………..123 Tablo 26: Annenin Namaz Kılma Durumuna Göre Öğretmenlerin Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………124 Tablo 27: Annenin Namaz Kılma Durumuna Göre Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………125 Tablo 28: Babanın Namaz Kılma Durumuna Göre Öğretmenlerin Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………126 Tablo 29: Babanın Namaz Kılma Durumuna Göre Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………127 Tablo 30: Annenin Oruç Tutma Durumuna Göre Öğretmenlerin Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………128 Tablo 31: Annenin Oruç Tutma Durumuna Göre Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………...129 Tablo 32: Babanın Oruç Tutma Durumuna Göre Öğretmenlerin Liberal Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………130 Tablo 33: Babanın Oruç Tutma Durumuna Göre Öğretmenlerin Liberal Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………131 Tablo 34: Annenin Dini Bilgi Düzeyine Göre Öğretmenlerin Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………133 Tablo 35: Annenin Dini Bilgi Düzeyine Göre Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………133
Tablo 36: Babanın Dini Bilgi Düzeyine Göre Öğretmenlerin Liberal Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………134 Tablo 37: Babanın Dini Bilgi Düzeyine Göre Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………134 Tablo 38: Öğretmenlerin Eş Seçiminde Dindarlığa Önem Verme Derecelerine Göre Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması. ………135 Tablo 39: Öğretmenlerin Eş Seçiminde Dindarlığa Önem Verme Derecelerine Göre Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………136 Tablo 40: Siyasi Kimlik ve Eş Seçiminde Dindarlığa Verilen Önem ...……..138 Tablo 41: Nikah Akdinin Türün’e Göre Öğretmenlerin Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………….………...140 Tablo 42: Nikah Akdinin Türün’e Göre Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutum Puanlarının,Karşılaştırılması……….. ……….140 Tablo 43: Üniversite Öğreniminden Önce En Uzun Süreyle Yaşadığı Yer Açısından Öğretmenlerin Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………..141 Tablo 44: Üniversite Öğreniminden Önce En Uzun Süreyle Yaşadığı Yer Açısından Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması …………....142 Tablo 45: Öğretmenlerin Dini Konulara İlgi Duymalarına Yetiştikleri Çevrenin Etkisi Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….142 Tablo 46: Öğretmenlerin Dini Konulara İlgi Duymalarına Yetiştikleri Çevrenin Etkisi Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………...144 Tablo 47: Öğretmenlerin Dini Konulara İlgi Duymalarına Yetiştiği Arkadaş Çevresinin Etkisi Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……..146
Tablo 48: Öğretmenlerin Dini Konulara İlgi Duymalarına Yetiştiği Arkadaş Çevresinin Etkisi Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması …148 Tablo 49: Üniversite Öğreniminin alındığı Şehir Açısından Öğretmenlerin Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………149 Tablo 50: Üniversite Öğreniminin alındığı Şehir Açısından Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………150 Tablo 51: Temel Dini İnanç Ortalamaları ...………150 Tablo 52: Öğretmenlerin Beş Vakit Namaz Kılma Durumlarına Göre Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….151 Tablo 53: Öğretmenlerin Beş Vakit Namaz Kılma Durumlarına Göre Geleneksel
Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………152
Tablo 54: Öğretmenlerin Teravih Namazı Kılma Durumlarına Göre Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….153 Tablo 55: Öğretmenlerin Teravih Namazı Kılma Durumlarına Göre Geleneksel Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………154
Tablo 56: Öğretmenlerin Cuma Namazı Kılma Durumlarına Göre Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması(erkekler) ………155 Tablo 57: Öğretmenlerin Cuma Namazı Kılma Durumlarına Göre Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması(erkekler) ………155 Tablo 58: Öğretmenlerin Bayram Namazı Kılma Durumlarına Göre Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması(erkekler) ………156 Tablo 59: Öğretmenlerin Bayram Namazı Kılma Durumlarına Göre Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması(erkekler) ………157
Tablo 60: Öğretmenlerin Oruç Tutmama Durumlarına Göre Liberal Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………157
Tablo 61: Öğretmenlerin Oruç Tutma Durumlarına Göre Geleneksel Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………159
Tablo 62: Öğretmenlerin Dua Etme Durumlarına Göre Liberal Dini Tutumlarının
Karşılaştırılması ………...160
Tablo 63: Öğretmenlerin Dua Etme Durumlarına Göre Geleneksel Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………161
Tablo 64: Öğretmenlerin Tövbe İstiğfar Etme Durumlarına Göre Liberal Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………161
Tablo 65: Öğretmenlerin Tövbe İstiğfar Etme Durumlarına Göre Geleneksel Dini
Tutumlarının Karşılaştırılması ………162
Tablo 66: Öğretmenlerin Kandil Gecelerinde İbadet Etme Durumlarına Göre Liberal
Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………163
Tablo 67: Öğretmenlerin Kandil Gecelerinde İbadet Etme Durumlarına Göre Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………164 Tablo 68: Öğretmenlerin Dini Programları İzleme Sıklığı Açısından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………...………165 Tablo 69: Öğretmenlerin Dini Programları İzleme Sıklığı Açısından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………...………166 Tablo 70: Öğretmenlerin Kur’an Okuma Durumlarına Göre Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………167 Tablo 71: Öğretmenlerin Kur’an Okuma Durumlarına Göre Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………...168
Tablo 72: Öğretmenlerin Fal’a Ne Kadar İnandıkları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………169 Tablo 73: Öğretmenlerin Fal’a Ne Kadar İnandıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………170 Tablo 74: Öğretmenlerin Büyü’ye Ne Kadar İnandıkları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………171 Tablo 75: Öğretmenlerin Büyü’ye Ne Kadar İnandıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………171 Tablo 76: Öğretmenlerin Ruh Çağırmaya Ne Kadar İnandıkları Noktasından Liberal
Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………172
Tablo 77: Öğretmenlerin Ruh Çağırmaya Ne Kadar İnandıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………173 Tablo 78: Öğretmenlerin Nazar’a Ne Kadar İnandıkları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………173 Tablo 79: Öğretmenlerin Nazar’a Ne Kadar İnandıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….174 Tablo 80: Öğretmenlerin Cin Çarpması’na Ne Kadar İnandıkları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………175 Tablo 81: Öğretmenlerin Cin Çarpması’na Ne Kadar İnandıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………..176 Tablo 82: Öğretmenlerin Kara Basan’a Ne Kadar İnandıkları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………...177 Tablo 83: Öğretmenlerin Kara Basan’a Ne Kadar İnandıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….177
Tablo 84: Öğretmenlerin Evliya Kerameti’ne Ne Kadar İnandıkları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………..…..178 Tablo 85: Öğretmenlerin Evliya Kerameti’ne Ne Kadar İnandıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………..179 Tablo 86: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Kurşun Döktürdükleri Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….180 Tablo 87: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Kurşun Döktürdükleri Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………..180 Tablo 88: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Muska Yazdırdıkları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….181 Tablo 89: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Muska Yazdırdıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….182 Tablo 90: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Adak Adadıkları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….182 Tablo 91: Öğretmenlerin Adak Adadıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….183 Tablo 92: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Sadaka Verdikleri Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması …...……….184 Tablo 93: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Sadaka Verdikleri Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….185 Tablo 94: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Dua Okudukları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….186 Tablo 95: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Dua Okudukları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….187
Tablo 96: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Mevlit ve Kur’an okudukları/okuttukları Noktasından Liberal Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ………...188 Tablo 97: Öğretmenlerin Hangi Sıklıkta Mevlit ve Kur’an okudukları/okuttukları Noktasından Geleneksel Dini Tutumlarının Karşılaştırılması ……….189 Tablo 98: Öğretmenlerin Nazarlık Takıp Takmadıkları Noktasından Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………..190 Tablo 99: Öğretmenlerin Nazarlık Takıp Takmadıkları Noktasından geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması ………..190 Tablo 100: Öğretmenlerin Dua Takıp Takmadıkları Noktasından Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması …………..………..191 Tablo 101: Öğretmenlerin Dua Takıp Takmadıkları Noktasından Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması …….………...191 Tablo 102: Kimlik’e Göre Öğretmenlerin Liberal Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması………192 Tablo 103: Kimlik’e Göre Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması………193 Tablo 104: Oy Tercihi İle İşçiye ve Memura Zam Verme Arasındaki İlişki……...194 Tablo: 105: Oy Tercihi İle Sosyal Demokrat İdeolojiyi Benimseme Arasındaki İlişki...……….………..195 Tablo 106: Oy Tercihi İle Milliyetçi İdeolojiyi Benimseme Arasındaki İlişki…...197 Tablo 107: Oy Tercihi İle Dine Önem Veren Bir İdeolojiyi Benimseme Arasındaki İlişki ………...199 Tablo 108: İlçeler’e Göre Öğretmenlerin Liberal Dini Tutum puanlarının Karşılaştırılması ………...201
Tablo 109: İlçeler’e Göre Öğretmenlerin Geleneksel Dini Tutum Puanlarının Karşılaştırılması………202 Tablo 110: Liberal Dini Tutum Regresyon Analizi ………203 Tablo 111: Geleneksel Dini Tutuma Göre Regresyon Analizi………218
GİRİŞ
ARAŞTIRMANIN KONUSU , AMACI, ÖNEMİ VE YÖNTEM YAKLAŞIMI
1.Araştırmanın Konusu
Din, kültürün önemli ve vazgeçilmez bir ögesidir. Birey, sosyalleşme sürecinde, içinde bulunduğu toplumun inanç sistemini, değer yargılarını, ahlaki ve toplumsal kurallarını, geleneksel kültürünü, siyasal ve ekonomik yapısını öğrenir.
Bireyin bu toplumsallaşma sürecinde tutumları da oluşur. Dini tutumlar da diğer tutumlara paralel olarak bu dönemde şekillenir. Zamanla bu tutumlar bireyin kişiliğini oluşturur. Birey, kendi kişiliğini geliştirirken içinde bulunduğu toplumun dini değerlerini ya kabul eder ya reddeder veya bu konulara tamamen ilgisiz kalır.
Dini tutumlar da diğer tutumlar gibi bireye, içinde doğup büyüdüğü sosyal çevre tarafından kazandırılır.
Din ve toplum arasındaki ilişki her zaman önemli olmuştur. Çünkü din;
eğitim, ekonomi, siyaset…gibi toplumun her alanını etkiler ve aynı zamanda bu kurumlardan da etkilenir.
Dini tutumların oluşmasında belirleyici etkenlerden birisi sosyo- ekonomik durum ise diğeri de eğitimdir. Weber’in önemli tezi, Protestan zihniyetinin Kapitalizmin oluşmasına temel teşkil ettiği şeklindedir. Bununla beraber ekonomik, politik ve coğrafi şartların da dinin üzerinde nasıl etkide bulunduğunu Weber şu şekilde belirtir: “Tabiî ki dinin belirlediği yaşam biçimi de, belli coğrafi, politik, sosyal, ve ulusal sınırlar içinde geçerli olan ekonomik ve politik faktörlerden fazlasıyla etkilenir…”( Weber ,1987:228)
Bu görüşler kadar doğru olan başka bir gerçeklik vardır ki o da bireyin dini tutumlarını belirleyen en önemli belirleyici gücün eğitim olduğu gerçeğidir.
Durkheim, eğitimin gayesini, genç neslin toplumsallaşmasını sağlamak şeklinde açıklar ve her birimizin iki varlıktan (mevcudiyet) müteşekkil olduğumuzu belirtir.
Bunlardan biri, ferdi varlığımız; diğeri ise sosyal varlığımızdır. Ferdi varlık, insanın kendi bireysel varlık özellikleri ile ilgili ruhsal durumlardır. Sosyal varlık ise eğitim aracılığı ile kazanılan ikinci varlığımızdır. Durkheim, sosyal varlık olarak adlandırdığı bireyin bu boyutunu şu şekilde açıklar : “…alışkanlıklar, hisler, fikirler, her neviden toplumsal âdetler, töreler, meslekten gelme an’aneler, gelenek, görenekler, ahlâkî ameller, dinden gelen ahlâk ve dini inançlardır. Bunların topyekûnu “sosyal varlık”tır. İşte her birimizde bu varlığı kurmak eğitimin amacıdır.” ( Durkheim , 1950:50)
Durkheim’in yukarıda belirttiği gibi bireyin sosyalleşmesi ve sosyal kimliğinin oluşması eğitim aracılığı ile olmaktadır. Bu eğitimi veren ve toplumların geleceklerini belirleyen nesilleri yetiştiren kişilerin de öğretmenler olduğunu biliyoruz. Bu araştırmamızın konusunu teşkil eden ana nokta da ülkemizde yeni ve en kapsamlı bir eğitim projesi olan İlköğretim Okullarında görev yapan öğretmenlerin dini tutumlarıdır.
Dini tutumlara etki eden önemli faktörlerden bir diğeri de bireylerin sahip oldukları siyasal kimlikleridir. Siyasal toplumsallaşma da yine bireyin içinde bulunduğu toplum tarafından kazandırılır. Farklı bir ifade ile siyasal toplumsallaşma birey ile toplumsal ve siyasal çevre arasında ömür boyu süren doğrudan ve dolaylı iletişim ve etkileşim ilişkileri sonucunda bireyin siyasal sistemle ilgili görüş, düşünüş, duygu , tutum, davranış, değer ve ilkelerinin gelişme sürecidir.
(Çetin,2003:43) Bireyin içinde bulunduğu toplumun siyasal yapısı toplumsal kurumlar,gelenek, din ahlak, ideoloji, Sosyo-ekonomik düzey…gibi faktörler siyasal toplumsallaşmayı etkiler.
Dini tutumlarının oluşmasında en etkili faktörlerden birisi de bireylerin dindarlık düzeyleridir. Dindarlık kavramı inanç,ibadet, amel-i salih, muamelat, ahlak…gibi oldukça geniş alanı kapsamaktadır. Dindarlığı bütün boyutları ile ele almak bir tez konusu olacak kadar geniş olduğu için bu çalışma da dindarlığı inanç ve davranış (ibadet sıklığı) ile sınırlayacağız.
2.Araştırmanın Amacı
Genel olarak toplumu oluşturan bütün bireylerde; özel olarak da toplumun belli bir kesimini oluşturan öğretmen kümesi içinde dini tutumların farklılıklar göstermesi olağan bir durumdur ve bu yaşanan bir gerçekliktir. Biz de bu araştırmamızda öğretmenlerin dini tutumlarındaki farklılaşmaya etki eden faktörlerin tespitini amaçladık. Bu farklılaşmaya neden olduğu düşünülen faktörler; cinsiyet, yaş, yetiştiği aile, yaşadığı çevre, ekonomik durum, eğitim farklılığı, siyasi görüş, dindarlık düzeyi …gibi belli değişkenlerle test edilecektir.
3. Araştırmanın Önemi
İlköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin dini tutumlarının araştırılması birkaç açıdan önem arz etmektedir. Öncelikle ilköğretim okulları sayı olarak en fazla mevcudu olan eğitim kurumlarıdır. İkinci olarak, ilköğretim okulları oldukça yeni bir projedir. Üçüncü olarak, Türkiye’de ilköğretim okullarında henüz bütün branşları kapsayan dini tutuma yönelik bir araştırma yapılmamıştır. Bu açıdan yaptığımız çalışma bir ilki oluşturmaktadır. Dördüncü nokta ise, ilköğretim
okullarında dördüncü ve beşinci sınıflardaki Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi dersi birinci kademe öğretmenleri tarafından verilirken, altıncı, yedinci ve sekizinci sınıflarda ise Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi öğretmeni, branş öğretmeninin olmadığı veya yeterli sayıda olmadığı okullarda ise diğer branş öğretmenleri ile birinci kademe(ilkokul) öğretmenleri tarafından ek ders karşılığında verilmiş olmasıdır. Bu nedenle birinci ve ikinci kademedeki bütün öğretmenlerin dini tutumlarının araştırılması önemlidir.
Yaptığımız anket uygulaması esnasında birçok okulda din kültürü ve ahlâk bilgisi öğretmeninin ya olmadığı veya yeterli sayıda olmadığı ve din kültürü ve ahlâk bilgisi derslerinin farklı branşlardaki öğretmenler tarafından ek ders karşılığında doldurulduğu idareci ve öğretmenler tarafından bizlere belirtilmiştir.
4. Araştırmanın Yöntem Yaklaşımı 4.1. Araştırmanın Hipotezleri
1. Cinsiyetin dini tutumlara etkisi vardır.
2.Yaşın dini tutumlara etkisi vardır.
3. Eş seçiminde dindarlığa verilen önemin dini tutumlara etkisi vardır.
4. Mezun olunan lisenin dini tutumlara etkisi vardır.
5. Branşların dini tutumlara etkisi vardır.
6. Anne-babanın öğrenim düzeyinin dini tutumlara etkisi vardır.
7. Anne-babanın mesleğinin dini tutumlara etkisi vardır.
8. Anne-babanın dindarlık düzeyinin dini tutumlara etkisi vardır.
9. Yetiştiği çevrenin dini tutumlara etkisi vardır.
10. Öğretmenlerin dindarlık düzeylerinin dini tutumlara etkisi vardır.
11. Siyasi kimliğin dini tutumlara etkisi vardır.
12. Sosyo-ekonomik durumun dini tutumlara etkisi vardır.
5. Veri Toplama Araçları
Veri toplama aracı olarak anket uygulaması yapılmıştır. Soru kağıdının hazırlanması aşamasında öncelikle bu alanda yapılan tez çalışmaları ve diğer kaynaklar taranmıştır. Soruların hazırlanmasında bu konuda uzman öğretim üyelerinin görüşlerine başvurulmuştur. Soruların hazırlanması aşamasında öğretmenlerle belli konularda mülakatlar yapılmıştır. Sorular 118 kişiye pilot uygulaması şeklinde yazılı olarak yöneltilmiştir.
Pilot uygulama yapıldıktan sonra özellikle belli sorular üzerinde yine öğretmenlerle mülakatlar yapılmıştır. Yanlış anlaşılmış veya anlaşılmamış sorular üzerinde tekrar düşünülmüş ve soruların şekli yeniden değiştirilmiştir
Sorular üç bölümden oluşmaktadır. Kişisel bilgi anketi, dindarlıkla ilgili sorular ve tutum soruları .
5.1. Dini Tutum Ölçeği
Dini tutum ölçeği için Likert tipi beşli cevap kategorileri kullanan sorular kullanılmıştır. Bunlar “kesinlikle katılıyorum”, “katılıyorum”, “kararsızım”,
“katılmıyorum”, “kesinlikle katılmıyorum” şeklindedir. Sorular olumlu ve olumsuz olmak üzere iki şekilde sorulmuştur. Olumlu sorulardan “Kesinlikle katılıyorum” beş puan , “Katılıyorum” dört puan, “Karasızım” üç puan, “Katılmıyorum” iki puan ve
“Kesinlikle katılmıyorum” bir puan üzerinden değerlendirilmiştir. Olumsuz sorularda ise yukarıdaki kodlamanın tersi yapılmış “Kesinlikle katılmıyorum” beş puan,
“Kesinlikle katılıyorum” bir puanla verilerek kodlanmıştır.
Dini tutum ölçeğinde 26 soru bulunmakta ve yapılan faktör analizinde iki faktör ortaya çıkmaktadır. Bunlardan 1.faktörde 15 soru, 2.faktörde 11 soru bulunmaktadır.
Birinci faktör liberal dini tutum, ikinci faktör ise gelenekse dini tutum olarak adlandırılmıştır. Bir soru her iki faktörde de aynı değeri aldığı için ölçekten çıkarılmıştır.
Anket uygulaması yapıldıktan sonra yarım doldurulan ve kullanılamaz durumda olan anketler analize tabi tutulmamıştır. Geriye kalan anketlerin sayısı 1254’tür. Yapılan faktör analizi sonucunda tutum sorularının yine iki faktörde toplandıkları görülmüştür. Bunlardan 1.faktör %24’nü; 2.faktör ise %16’sını açıklamaktadır. Her ikisi toplam varyansın %41’ni açıklamaktadır. Aşağıdaki tablo soruların faktör ağırlıklarını vermektedir.
Factör Yük
değerleri
1 2
1. Tanrıya yaklaşmak için ibadet şart değil, önemli olan kalp temizliğidir. 0 ,76 2.Allah’a inanmayan bir insan da günlük hayatta mutlu bir insan olabilir. 0,52 3.Her gün ibadete ayrılacak zamanın daha faydalı bir işte kullanılması
(hastalara,fakirlere yardım…vb daha faydalıdır. 0,64 4.İnsanlar, maddi imkanları ölçüsünde mutlu veya mutsuz olurlar. 0,36 5.Ahlaklı bir insan olmak için, dindar bir insan olmak şart değildir. 0,63
6.Bir Müslüman içki içebilir. 0,68
7.Din,bilim karşısında gittikçe önemini yitirmektedir. 0,60
8.Dua etmek, sadece insanın kendisini psikolojik olarak tatmin etmesidir. 0,56
9.Dindar bir insana daha çok güvenirim. 0,66
10.Sabah ezanları, yüksek sesle okunarak insanlar rahatsız edilmemeli. 0,50 11.İnsanlar, inandıkları için başlarını örterler. 0,58 12.Müslüman bir erkek veya kadın, ateist birisiyle evlenebilir. 0,67
13.Din, insanı pasifleştirmektedir. 0,52
14.Toplu ibadetlere katılmaktan haz duyarım.(Teravih namazı, kutsal gün
ve gecelerde camiye gitmek vb.) 0,59
15.İnsanlar, öldükten sonra, başka bir insanın bedeninde tekrar dünyaya
gelebilirler. 0,46
16..Allah’ın emrettiği her şey (oruç tutmak,sadaka vermek…vb.)insanın
sağlık ve mutluluğu içindir. 0,49
17.Din, insanı, içki, kumar, uyuşturucu vb. kötü alışkanlıklardan korur. 0,53 18.Maddi imkanları iyi olan her Müslüman zekâtını vermelidir. 0,73 19.Maddi imkanları iyi olan her Müslüman, ömründe bir kere hacca
gitmelidir. 0,62
20.Maddi imkanları iyi olan her Müslüman kurban kesmelidir. 0,69 21.Maddi imkanları iyi, olan her Müslüman fitre vermelidir. 0,82 22.İnsanlar, maddi imkanları ölçüsünde fakirlere düzenli şekilde yardım
etmelidirler. 0,73
23.Din, günümüzde yeniden önem kazanmaktadır. 0,42
24.Din, savaş, deprem…vb. durumlarda toplumsal birliği sağlamada
önemli bir etkendir. 0,52
25.Maddi imkanlar, insan mutluluğunu sağlayan faktörlerden sadece bir
tanesidir. 0,41
26.Cami, Müslüman bir toplumda merkezi bir öneme sahiptir. 0,45
1.Liberal Dini Tutum: Liberal dini tutum kavramı yapılan çeşitli araştırmalarda geleneksel veya muhafazakar dini tutumun karşıtı olarak kullanılmaktadır. Bu tür çalışmalardan birisi Carlson’un 1934 yılında Amerika’da üniversite öğrencileri üzerine yaptığı araştırmadır. Carlson, yaptığı
araştırmada dini inançların birçok sosyal konu hakkındaki tutumlarını belirleyen önemli bir faktör olduğu sonucuna varmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, Tanrı, savaş, doğum kontrolü hakkında en liberal tutumlar Yahudi öğrencilerde görülmüştür. Protestanlar ortada, Katolikler ise son derece muhafazakar tutumlara sahiptirler.
Diğer bir araştırma Amerika’daki Protestanların siyasi tutumları ile ilgilidir.
Araştırma sonucunda teolojik olarak liberal ve teolojik olarak muhafazakar kiliselere gidenler arasında küçük fakat tutarlı farklılıklar ortaya çıkmıştır.
(Köktaş,1997:128) Bereiter ve Freedman (1962) yaptıkları araştırmada sosyal bilimler alanında çalışanların birçok konuda daha liberal ve daha az geleneksel tavır aldıklarını buna karşılık, uygulamalı alanlardaki öğrencilerin tutumlarında daha muhafazakar olduğu sonucuna ulaşmışlardır. (Beit-Hallahmi ve Argyle1997: 182) 1970-1971 yılları arasında Amerika’daki Yahudiler üzerine yapılan araştırmada dinsel gelenekçilik ile siyasal liberalizm arasında zıt ilişki olduğu görülmüştür. En liberal Yahudiler kendilerini bir dinsel kesime bağlı görmeyenlerdir. Kendilerini reformcu olarak görenlerin daha az liberal olduğu ve kendilerini muhafazakar veya Ortodoks olarak tanımlayanların en az liberal oldukları sonucu ortaya çıkmıştır. (Köktaş,1997:129-130)
Amerika’da yapılan diğer bir araştırma da muhafazakar, ılımlı/liberal, ılımlı/
muhafazakar, liberal şeklinde dörtlü bir gruplama ve liberal ve muhafazakarların birer ılımlı kategorisi olduğu görülmektedir. (The Pew Research Center, August,30, 2005)
Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi biz de liberal tutum,u geleneksel ve muhafazakar olmayan tutum anlamında kullanıyoruz.
2.Geleneksel Dini Tutum: Gelenek uzun zaman içinde oluşan kurallar bütünüdür. F.Schuon, dini geleneğin oluşmasını şu şekilde ifade eder: “Bir din doğuşunda, ilk andan itibaren insanları Allah’a bağlar fakat ona gelenek adı verilmez. Dinin ilk tabilerinin üzerinden iki ya da üç nesil geçince din bir gelenek halini alır.” (Armağan,1990:87)
Geleneksel dindarlık denilince Kur’an, Sünnet, İcma ve Kıyas temeline dayalı dini yaşayış tarzı kastedilmektedir. Aradan geçen zaman içerisinde oluşan dini anlayış ve yaşama biçimlerine de gelenek denmektedir. Günümüzde zaman zaman geleneksel- ilmihalci şeklinde de ifade edilen ağırlıkla inanç ve ibadet konuları üzerinde yoğunlaşan dini anlayış ve yaşayış biçimi kastedilmektedir.
Gulic , İslami büyük geleneğin temel unsurlarının İslam’ın beş şartı olduğunu belirtir.(Yel,1995:53)
Yel,’e göre İslami gelenek,1. Kur’an, 2. Hadis(Hz. Peygamberin sünneti), 3.İcma ( İslam alimlerinin mutabakatı) 4. Kıyas (hukukçuların içtihadı ve kıyası) temeli üzerine kurulmuştur. (Yel, 1995:53)
Şerif Mardin, geleneksel dindarlığı merkez ve çevre şeklinde iki gruba ayırır.
Merkezdekilerin dindarlığı eli kalem tutan okumuş ve seçkinlerin dindarlığıdır;
çevredekiler ise halkın dindarlığıdır.
Günay da, geleneksel dindarlığı iki kısma ayırır. Bunlardan birincisi, “geleneksel halk dindarlığı”dır. Bu kesim kentin büyük çoğunluğunu oluşturmaktadır ve halkın orta ve alt tabakaları ile kırsal kesimde görülen dini yaşayış biçimidir. Bu grubu oluşturanların dini yaşayışında Kur’an ve Sünnet temel olmakla beraber eskiden beri yerleşmiş olan halk kültürü, geleneksellik, taklitçilik, konuları derinlemesine araştırmama…gibi özelliklere sahiptirler.
İkinci grup ise “seçkinlerin dindarlığı”dır. Bu grubun dini yaşayışı temel İslami unsurlarla donanmış olup Sünni-Müslüman alimlerce belirlenen kuralları temel alan ve “hurafe” ve “batıl inançlar”dan uzak bir hayat yaşayan kesimdir. Bu kesim dini konularda belli bir birikime sahip olan dini elit zümreden oluşmaktadır. (Günay, 1978:237-238)
1.Bazı okuyucular bulgular ile din sosyolojisindeki teoriler arasında bir ilişki olmadığını düşünebilirler. Ancak unutulmamalıdır ki bu çalışma kendi alanında bir ilk olup sadece Ankara ilindeki ilköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin dini tutumlarının ne olduğunu araştırmıştır. Dolayısıyla bundan sonra yapılacak çalışmalar bu araştırmanın ortaya koyduğu bulguların nedenlerine inerek kendi teorik tartışmalarını yapabilirler.
2. Liberal ile geleneksel tutum farkını dini nasıl tanımladığınıza göre irdelemek lazım. Çünkü din sosyolojisinde yüzlerce din tanımı vardır. Doloyısıyla dini nasıl tanımladığınıza bağlı olarak tartışmalar ortaya çıkar.
Tutum ve davranışlar arasında birebir örtüşme olmamakta ve tutumlar her zaman davranışa dönüşmemektedir.
5.2. Dini Tutum Ölçeğinin Geçerliliği ve Güvenilirliği
Dini tutum ölçeğinin güvenilirlik derecesini ölçmek için “güvenilirlik testi”
uygulanmıştır. Yapılan test sonucunda “Cronbach Alpha” güvenilirlik katsayısı 0,93 olarak bulunmuştur. Alpha katsayısının yüksek olması sorular arasındaki iç tutarlılık ve homojenliğin göstergesi anlamına gelir. liberal dini tutumun güvenilirliği 0,91, geleneksel dini tutumun güvenilirliği 0,86 olarak bulunmuştur.
6. Evren ve Örneklem 6.1. Evren
Bu araştırma, 2004-2005 öğretim yılında Ankara Metropolünde, altı merkez ilçedeki İlköğretim Okullarında görev yapan öğretmenleri kapsamaktadır.
Araştırmaya konu olan ilköğretim okulları sadece devlet okulları ile sınırlıdır, özel ilköğretim okulları araştırmaya dahil edilmemiştir.
Araştırmanın evreni olarak Ankara ilinin seçilmesi birkaç açıdan önemlidir.
1. Ankara başkent olması nedeni ile ülkenin her bölgesinden insan bulunmaktadır. Bu nedenle Türkiye genelini temsil etme özelliği yüksektir.
2. Ankara, kentleşmenin canlı bir örneğidir. Kentleşmenin bütün özelliklerini, sorunlarını içinde barındıran bir metropol şehirdir.
3. Ankara diğer sanayi kentlerinden farklı olarak bürokrat şehri olması nedeni ile memur kesim için örnekleme uygun bir şehirdir.
6.2. Örneklem
İlçeler ve okulların dağılımı: Altındağ: 11 (on bir okul)okul, Çankaya: 15 (on beş) okul, Keçiören 15 (on beş)okul, Mamak 11 (on bir) okul, Sincan 11 (on bir) okul, Yenimahalle: 11 (on bir) okul, toplam: 74 (yetmiş dört) okul. Okul seçiminde tesadüfî örneklem metodu (random sampling) uygulanmıştır. İlçelerde anket uygulanacak okullar tesadüfi örneklem yolu ile seçilmiş olup hiçbir okulu ayırmaksızın o bölgede bulunan bütün okullara sıra ile aynı anket uygulanmıştır.
İlköğretim okullarında görev yapan öğretmen grubu branş ve mezun olunan bölüm olarak oldukça heterojen bir yapı arz etmektedir. Kısaca, genel dağılımını
vermek gerekirse: mezun olunan üniversiteler 41, fakülteler 27, bölümler 90, branşlar 39 ve branş dışı okutulan ders sayısı: 25’ tir.
7. Alan Araştırması
Yaptığımız çalışma alan araştırması şeklinde olmuştur. Yukarıda belirtildiği şekilde altı ilçede 74 okulda anket uygulaması yapılmıştır. Anket uygulaması esnasında öğretmenlerin anket soruları ile ilgili çeşitli soruları olmuştur. Bu arada belli konularda onlarla kısa süreli de olsa mülâkatlar yapma imkanı olmuştur.
8. Veri Analizi ve Yorum
Araştırma verileri SPSS 13,0 programı kullanılarak analiz edilmiştir.
Analizlerde gruplar arası farkların test edilmesi için t-test ve ANOVA, kategorik değişkenler arasındaki ilişkilerin test edilmesi için ki-kare ve değişkenler arasındaki etkilerin test edilmesi için korelasyon ve regresyon teknikleri kullanılmıştır.
9. Karşılaşılan Güçlükler ve Kolaylıklar
Anket uygulaması için izin başvurusunda bulunulmuştur. Yeni mevzuat gereği okullarda anket uygulamak için Milli Eğitim Bakanlığı’nın onayı gerektiği için Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı ve Ankara Valiliği onayı ile izin alınmıştır.
Bürokratik işlemlerden kaynaklanan gecikme nedeni ile izin birinci yarıyıla yetişmemiş olduğundan ancak şubat tatili dönüşü sahaya çıkılabilmiştir.
Anket uygulamamız esnasında öğretmenlerden büyük oranda olumlu tepki aldık.
Bize, ilk defa bu kadar detaylı bir anket gördüklerini ifade ettiler . Ayrıca çok fazla
emek vererek güzel soru hazırladığımızı belirterek bize teşekkür edenler oldu. Anket uyguladığımız okulların büyük çoğunluğunda bu araştırmanın sonucunu çok merak ettiklerini ve sonuçlarını mutlaka görmek istediklerini belirttiler. Ben de sonuçları kendilerine duyuracağımı belirttim.
Öğretmenlerin anket doldururken belli endişeleri olduğuna şahit olduk. En fazla siyasi kimlik konusunda tedirginlik oluştuğunu gözlemledik.Bununla beraber farklı bakış açılarına göre sorular hakkında çeşitli değerlendirmelerde bulunan öğretmenler oldu. Öncelikle bu anketin niçin yapıldığı, amacının ne olduğu şeklinde soruları oldu. Yaptığımız anketin sadece bilimsel bir araştırma olduğunu başka hiçbir amacı olmadığını ve bütün ham verilerin bizde kalacağını belirttik.
Öğretmenlerden ayrıca eleştirilerini ve önerilerini yazmalarını rica ettik.
10. Çalışmanın Planı
Araştırma temelde üç kısımdan oluşmaktadır. Giriş, I. Bölüm ve II. Bölüm.
Giriş bölümünde, araştırmanın konusu, amacı ve önemi, araştırmanın yöntem yaklaşımı, evren ve örneklem… gibi konular yer almaktadır.
I.Bölümde, din, dindarlık ve dini tutumlara ilişkin kavramsal çerçeve yer almaktadır.
II.Bölümde, bulgular ve yorumlardan oluşmaktadır. Bu bölümde deneklerin sosyo-kültürel özellikleri , eğitim, aile, dindarlık …gibi değişkenlerin analiz ve yorumları yapılmaktadır.
I.BÖLÜM
DİN, DİNDARLIK VE DİNİ TUTUMLARA İLİŞKİN KAVRAMSAL ÇERÇEVE
1.1. Din ve Dindarlık
1.1.1. Din Kavramının Tanımlanması
Din kavramı dinler tarihi, felsefe, psikoloji …gibi çeşitli alanlar tarafından farklı şekillerde tarif edilmiştir fakat biz bu çalışmada din tanımını sosyolojik alanla sınırlı tutacağız.
Glock, din ve dinsellik kavramlarının tanımlarındaki faklılık konusunda:
“Din, dinsel ve dinsellik her tanıma, en azından genel bir uyuşmayı sağlayabilecek her tanıma meydan okuyacak kelimeler türüne bağlıdır. Öneri yapan kişi sayısınca öneri bulunduğunu ileri sürsek yeridir. Bununla birlikte, eğer kelimelerce çağrıştırılan imgeler dikkatle incelenirse, var olan ayrılıklar kelimelerin tanımları ile ilgili olmaktan çok, kelimelerin kullanılma biçimleri ile ilgilidir: anlamca çok boyutlu oldukları halde ancak tek boyutlu olarak kullanılmaktadırlar.”
(Glock,1982:52)
Wach, din tanımı konusunda R.Otto’nun “Din kutsalın tecrübesidir”
şeklindeki tarifinin hala en zengini ve en basiti olmaya devam ettiğini söylemektedir.
(Wach 1990,10)
Larousse’de din şu şekilde tarif edilir: 1.İnsanın kutsal olanla ilişkisini betimleyen inanış ve doğmalar bütünü. 2. Bu inanışlardan her birine özgü ibadet ve törenler bütünü. 3. Dinsel bir öğretiyi kabul etme; iman, inanış. (Larousse,1986:din maddesi
Mensing, “Din, insanın kendi tecrübesiyle kutsala ulaşmasıdır.”şeklinde tarif eder.
Kehrer, “Sosyolojik anlamda din, sosyal bağlanılıcılığı olan inanç sistemleridir.” (Kehrer, 1992:11)şeklinde tarif eder.
Vrijhof, dinin tarifini yapmadan önce din sosyolojisinin tarifini yapar ve buna bağlı olarak ta dinin tarifini şu şekilde yapar :“Din sosyolojisi bir din bilimi değil, insan ve grupların birlikte yaşamalarının bilimi olan sosyolojidir.” (Vrijhof, 1998: 276)
Din fenomeni bu bilim için sadece toplum bağlamında aydınlatıcı olur. Din sosyolojisi din ve toplumun karşılıklı etkilerini kendisine konu edinir.Ona göre din, ne insani ilişkilerde veya toplumda tamamen kaybolabilir, ne de her iki faktörden türetilebilir veya onlarla açıklanabilir. Din,ilke olarak birey ve topluma önceliği olan meta sosyal bir fenomendir.(Vrijhof, 1998: 276-277)
Geertz de dini şu şekilde tarif eder:
“Bir semboller sistemidir ki, insanlar için güçlü, kapsamlı ve uzun süre devam eden ruh halleri ve güdülenmeleri, tesis etmek üzere işler, (bunu) genel bir varoluş düzeninin kavramlarını formüle ederek ve , bu kavramları bir olgusallık havasıyla ruh halleri ve güdülenmelerin kendilerine özgü bir biçimde gerçekçi göründükleri (bir havada yapar)” (Geertz, 1998:179)
Otto ve Elida : “Din, kendisiyle kutsal bir kozmosun kurulduğu insani bir ilişkidir.” (Berger,1993:55) Berger kendisi dini şu şekilde tarif eder: “Farklı bir deyişle, din, kutsal bir üslup (mode) içerisinde kozmikleştirmektir. Burada kutsaldan kasıt, tecrübe dahilindeki muayyen nesnelerde yerleştiğine inanılan, insanın dışında
fakat yine de onunla ilişki halinde olan esrarengiz bir güç hassasıdır (quality)”.(Berger,1993:55)
1.1.2. Dindarlık Kavramı ve Dindarlığın Ögeleri 1.1.2.1.Dindarlık Kavramı
Glock, dindarlık tanımlarında bir iki istisna dışında insanların dindar olabilecekleri farklı formların ihmal edildiğini, yapılan çalışmalarda genellikle dindarlığın bir boyutunun öne çıkarıldığını ve diğer boyutlarının ihmal edildiğini belirtir. Ona göre bazı araştırmalar inanç konularını, diğerleri ise araştırmalarında dini pratikleri ön plana almışlardır.Dinin araştırılan özel yönünün diğer yönlerle olan ilişkileri detaylı şekilde çok az ele alınmıştır.Aynı şekilde dindarlığın farklı ifade şekilleri arasındaki ilişki açısından da konu çok az ele alınıp araştırılmıştır. Glock, dünya dinlerindeki ifade faklılığına örnek olarak Katolik ve Protestanlardaki kutsal kominyon ayininin önemini, buna karşılık Hıristiyanlıkta olmayan ve İslamiyet’in temel ibadetlerinden birisi olan hac ibadetinin önemine dikkati çeker.(Glock, 1998:253 )
1.1.2.2. Dindarlığın Ögeleri
Dindarlığın boyutları farklı şekillerde ele alınmıştır.Wach, dindarlığı dini tecrübenin ifade biçimleri adı altında üç farklı kısma ayırır:
1.Teorik anlatım: İnanç 2.Pratik anlatım: İbadet
3.Sosyolojik anlatım:Dini Cemaat Kolektif Din ve Ferdi Din.( Wach,1990:
21-27)
Glock ,dindarlığı beş ayrı boyutta ele alır şu şekilde kategorize eder:
1.Dini İnanç Boyutu
2.Dini Pratik Boyutu 3.Dini Tecrübe Boyutu 4.Dini Bilgi Boyutu
5.Dinin Etkileme Boyutu (Glock ,1998: 258-270)
Glock, yukarıdaki dindarlık boyutlarını başka bir yerde dörtlü olarak şu şekilde vermektedir: Deneyimsel boyut, törensel boyut, ideolojik boyut, vargısal boyut.(Glock, 1982:53)
Glock, dinin araştırılması ve dindarlığın değerlendirilmesinde bu beş boyutun kategorik ve temel noktalar olarak alınmasını teklif ettiklerini belirtir ve kendilerinden önce yapılan dindarlık analizlerinin hiç birinde bu beş boyutun hiç birinin aynı derecede öneme alınmadığını ancak iki çalışmanın bundan hariç
tutulması gerektiğini belirtir. Bunlar da J.H.Ficher ve Lenski’nin çalışmalarıdır.
Dindarlık üzerine yapılan çalışmalar ağırlıklı olarak inanç ve ibadet ile sınırlı tutulmuştur. (Glock,1998:255)
İslâm dininde de genel olarak dini vazifeler üç kısma ayrılır:
1.İnanç (Akâit )
2.Dini Pratikler (İbadetler) 3.Muamelat ve ahlak
Dindarlık tanımları ve dini boyutlar farklı şekillerde ifade edilmekle beraber biz temel olarak Wach ve Glock’un sınıflamalarını sentezleyerek bir dindarlık ölçeği oluşturacağız ve bu ölçek ışığında dindarlık konusunu ele alacağız.
1.1.2.2.1. İnanç Boyutu
1.1.2.2.1.1. Genel Olarak İnanç Kavramı
İnanç kavramı Larousse’da şu şekilde açıklanır.1.İnanç,bir kimsenin ya da bir şeyin var olduğuna, bir öğretinin, bir savın doğruluğuna inanma olgusu.
2.İnanılan şey; din, felsefe, siyaset konusunda benimsenmiş kanı. 3.Bir kimseye, eylemine, bir şeye duyulan güven.(Larousse,1986, inanç maddesi)
“Bir inanç, ferdin dünyasının bir yönüne ait idrak ve bilgilerin devamlı bir organizasyonudur.”(Krech Ve Crutchfield, 1980:179)
Sorokin, inanç konusunda:“İnançlar terimi ile, gerek bilimin yetkisinin ötesinde, gerek bilim bakımından tam ve doğru olmayan, delilsiz olan hükümlerin bütününü anlıyorum.”
“Bilimsel olmayan bütün hükümler içlemleri –kapsamları- ne olursa olsun inançlardır.” (Sorokin, 1994:184)
1.1. 2. 2.1.2. Dinsel İnanç
Kelime olarak dinsel inanç (iman): inanmak, tasdik etmek mânâsınadır.
Yani iman; bir kimseye, bir habere veya bir hükme kesin olarak ve içten gelerek inanmak, onu doğrulamak ve doğru söylediğini kabul etmektir. (Aydın, 1982:33)
“İnanç boyutu kategorisi ile, dindar her insanın belli inanç ilkelerini kabul edeceğine yönelik beklentiler ifade edilmektedir. Bu inanç ilkelerinin muhtevasının kapsamı sadece farklı dinlerde değil, aynı dini geleneğin içinde de farklı olabilir.
Böylece her din, inanç ilkelerinden belli bir sistem kurar ve mensuplarından bu ilkelere inanmalarını bekler.”(Glock,1998:254)
Her din birtakım inançlardan oluşmaktadır.En ilkelinden en yükseğine kadar, hak veya batıl bütün dinlerde bir inanç esasları bulunur.Esasen her dinde temeli dini tecrübe, sezgi, ilham yada vahiy asgari bir teorik anlatıma, bir takım inançlar, tasavvurlar ve fikirlere dayanır.Bu inanç ve tasavvurlar, aynı dine inanan insanlar arasında birleştirici bir etkiye sahiptir. Bu durum ilkel dinlerde de görülmektedir. Dinin bu bütünleştirici özelliği inananlar arasında güçlü bir birlik ruhu oluşturur. (Günay.2000: 217)
Wach, inanç ilkelerinin ana muhteva olarak şu üç nokta etrafında döndüğünü belirtir: Tanrı, Dünya ve İnsan. Değişik bir ifadeyle teolojik, kozmolojik ve antropolojik anlayışlar. Bu üç ana nokta sürekli olarak efsane, inanç ve doğmalara has kavramlarla ifade edilmişlerdir. Tanrı’nın veya tanrıların tabiatı, ilahların menşei, büyümesi, görevleri, uluhiyetin dünya ile olan münasebetleri, ve bunun ispatı…gibi konular ilahiyatın araştırdığı konulardandır. Kozmoloji, dünyanın menşei, gelişmesi, çeşitli dönemleri ve kaderiyle ilgilenir.Teolojik antropoloji ise insanın menşei, tabiatı ve kaderini ele alır.( Wach, 1990: 24)
1.1.2.2.2. Dindarlığın Davranışsal Boyutu Olarak İbadet
İbadet boyutu kategorisi ile, bir dinin mensuplarının yerine getirdikleri bütün dini pratikler , her türlü ayin, dua, özel sakramental davranışlara katılma, perhiz ve benzeri ibadetler kastedilmektedir.(Glock, 1998: 254
Dini tecrübenin ibadetle ilgili kısmı ile inanç kısmı arasında sıkı bir ilişki vardır. Dinin teorik kısmında bulunan kurallar ve emirler pratik kısmında yerine getirilir.Daha geniş şekilde ifade edilmesi gerekirse dini tecrübe tarafından oluşturulan ve yerine getirilen bütün ameller onun pratik anlatımı olarak kabul
edilmek zorundadırlar. Dar anlamda ise homo-religiosus’ün fiil veya davranışlarına ibadet (tapınma) denir. (Wach, 1990: 26) Bu şekliyle din bir tapınma olarak tanımlanmış ve bütün dinlerde kutsalın tecrübeleri, varlığı bir efsane, bir akîde terimleriyle zihnen belirlenmiş bulunan uluhiyet karşısındaki saygı fiil ve davranışları ile ifade edilmişlerdir.(Wach, 1990: 26)
Dini tecrübenin pratik anlatımı olan dinî eylem veya ibadetin sıkıca inanç veya imana bağlı olduğu anlaşılır. Dini teorik kısmında açıklanan iman konuları pratik alanda uygulanmakta ve gerçekleşmektedir.(Taplamacıoğlu,1983:183)
Tapınmanın incelenmesi konusunda en önemli çalışmalardan birini gerçekleştiren Underhil bu davranışları şu dört kategoride ele alır:
1.Mensekler (ayin usulleri modeli) 2.Semboller (imajlar)
3.Takdis ayinleri
4.Kurbanlar. (Wach, 1990: 26)
İslâm alimleri ibadetleri şu üç grupta toplar:
1.Bedeni İbadetler (namaz, oruç, dua, Kur’an okuma…) 2. Mali İbadetler (zekat, fitre, kurban, sadakalar…)
3.Hem beden ve hem de mal ile yapılan ibadetler (hac)
Her din, kutsal olanla ilgili bir takım inançlar ve tasavvurlara sahiptir fakat hiçbir dini sadece bir takım inanç ve tasavvurların toplamından ibaret olarak görmenin imkanı yoktur. Aksine her din aynı zamanda inançların yanında bir duygu ve davranış biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır.(Günay,2000: 222)
Morice Gougel, ibadetin üç önemli fonksiyonunun şu şekilde ifade eder:
1.Bir kere ibadetin dinin sembolik ifadesi olması açısından sembolik bir fonksiyonu vardır.
2.İbadet, onu ifa edenlerde dini duyguları besleyip geliştirmesi yönünde didaktif bir fonksiyonu bulunmaktadır.
3.İbadetin, kutsalla bağ kurulması ve onunla teması sağlaması açısından mistik bir fonksiyonu vardır.(Günay,2000: 225)
Din sosyolojisi açısından asıl üzerinde durulması gereken nokta ibadetin birleştirici ve bütünleştirici yönü yani cemaat teşkil edici özelliğidir. Bir tutum, bir davranış, bir hareket tarzı, bir saygı ifadesi, bir dini ayin veya merasimin en başta gelen etkisi en fazla o ibadeti yerine getiren kişi üzerinde olmakla beraber ibadetin bireyleri aşan ve diğer inananların üzerinde de ayrı bir etkisinin olacağını unutmamak gerekir. Farklı bir ifade ile camide kılınan bir bayram namazının, bir teravih namazının tek tek bireyler üzerinde bir etkisi olduğu gibi aynı anda bütün cemaatte bundan ortak bir haz duyar.. İslam dininde ibadet “ imanın süsü” olarak adlandırılır. Sosyologlar, pratik yönü yani ibadet yönü olmayan bir dinin devamını sürdürebileceğine şüphe ile bakmaktadırlar. (Günay,2000: 226)
Esasen İslâm Dini’nin, toplum hayatının bir çok temel faaliyetleri için bazı dini hükümler, ibadetler, dualar ve merasimler koymuş olması ile dini pratiklerin toplumda oynadığı roller arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Müslümanların, doğum, sünnet, düğün, cenaze …gibi birçok faaliyetin dini bir törenle yapılması veya dini bir atmosferde yapılması dinin toplum hayatında gördüğü bütünleştirici fonksiyonla yakından alakalı olduğunu göstermektedir. (Günay,2000:226-227).
Temelde ilkel toplumlarda ibadetler inançlara yani dinin temel teorik yönüne göre daha önemli bir yer tutmaktadır ve ibadetin bütünleştirici fonksiyonu toplumsal birliğin sağlanmasında önemli rol oynamaktadır. (Günay,2000: 226-227).
Dini ibadet ve ayinlerin temelini teşkil eden inançlar zamanla şuurdaki canlılığını kaybedebildiği halde ibadetler, ayinler ve merasimlerin , çoğu zaman asli usul ve kurallara göre yerine getirilmeleri onların birleştirici etkisini artırmaktadır.
(Günay,2000: 227)
Dindarlığın davranışsal boyutu olan dini pratiklerin yerine getirilmesi konusunda çeşitli dindarlık tipolojileri geliştirilmiştir. Bunlardan Ge Le Bras’ın tipolojisine göre dindarlık dört ana grupta toplanmaktadır.
1.Koyu dindarlar(dindar
2.Dini pratikleri düzenli olarak yerine getirenler.
3.Sadece hayatın doğum, evlenme ve ölüm gibi önemli anlarındaki “geçiş ayinleri”ni gözetenler.
4.Dini hayata kayıtsız veya yabancı olanlar. (Günay, 1986: 58)
Jean Chevalier’in 1971 yılında Fransa da yaptığı çalışmada temelde kilise ve iman konularında tipleştirmeye yönelik çalışmasında şu dört tip ortaya çıkmıştır.
1. İlgisizler,2.Dış çevredekiler,3.Sınırda yaşayanlar,4.Bütünleşenler. ( Chevalier, 1993:6)
Batı ve İslam Kültüründe Dinsel Yaşayış Biçimleri
Adorno İçselleştirilmiş Dindarlık Etkisiz Geleneksel Dindarlık Allport İçselleştirilmiş Dindarlık Kurumsallaştırılmış Dindarlık Allport İçedönük Dindarlık Dışadönük Dindarlık
Lenski Özümsenmiş Dindarlık Toplumsal Dindarlık Allen Tahkikî Dindarlık Taklidi Dindarlık From Hümaniter Dindarlık Otoriter Dindarlık
Clark I.Derece Dindarlık II:Derece Dindarlık III.Derece Dindarlık Crapps Kendiliğinden Din Arayış Dini Otoriter Din İslam Kültürü Tahkiki Dindarlık Taklidi Dindarlık Ünver Günay Seçkinlerin
Dindarlığı
Geleneksel Halk Dindarlığı
Tranzisyonel Dindarlık
Laik Dindarlık
Doğan Cüceloğlu Gerçek Dindarlık …Mış Gibi Dindarlık
(Kıyıklık,2000:9)
1.1.2.2.3. Dindarlığın Sosyal Boyutu Olarak Cemaat
Dini tecrübenin teorik anlatımı ile pratik anlatımı bir üçüncü boyutu olan sosyolojik boyutu ile tamamlanır. Dimond “Yaşayan bir din, tabiatı icabı sosyal münasebetler yaratmak ve gözetmek zorundadır.”(Wach, 1990: 28-29)
Wach, dinin toplumsal boyutunu analiz ederken George Herbert Mead’le beraber “ilk, işimiz dini konudaki cemaatçi ve işbirlikçi faaliyetin , dini tecrübenin bütünleştirici ve temel bir bölümü mü yoksa orada meydana gelmiş arızi bir olay mı olduğunu tespit etmektir.” Demektedir. (Wach, 1990: 28)
Underhill, birey, cemaat tartışması konusunda , cemaatin tapınması ile ferdi tapınmanın birbirini tamamlamak, güçlendirmek ve birbirini muhtevi olmak zorunda olduklarını belirtir. (Wach, 1990:28-29)
Psikoloji alanında yapılan birçok araştırmadan sonra şu kanaate varılmıştır;
toplu olarak aynı anda yapılan iş ve hareketlerde oldukça güçlü bir cemaat ruhu oluşmaktadır. Ortaklaşa olarak aynı anda yapılan bir harekette birey , bir bütünün parçası ve bir üyesi ve aynı zamanda bütün tarafından yönetilmekte ve yönlendirilmektedir. Ortak hareket halinde her birey bireyüstü bir bütün olan toplulukla adeta bütünleşmekte ve ayrı bir atmosferi yaşamaktadır.Bu açıdan İslamiyette toplu yapılan ibadetlere ayrı bir önem verilmiştir ve bu durumun
mü’minlerin dini açıdan daha diri ve canlı kalmalarına vesile teşkil ettiği kanaatine varılmıştır. Camide toplu olarak yapılan ibadetlerin, kılınan namazların, yapılan duaların evde tek başına kılınan namazlardan dini bakımdan daha fazla makbul olduğu bilinmektedir. (Günay,2000: 226)
Protestanlık, kiliseyi bir azizler ümmeti olarak görmekte ve bu grubun birliği için etkin bir bilince sahip olmakla beraber fert ve onun tanrı katında sorumluluğu üzerinde ısrara meyletmektedir. Ferde vurgu konusu Protestanlık mezhebi içerisinde de farklı anlayışların oluşmasına neden olmaktadır . Nasıl ki Protestanlık doğu Katolikliğinden daha fazla birey üzerinde ısrar ediyorsa , aynı şekilde Metodizm de Angilikanizmden daha çok birey üzerinde ısrar etmektedir.
(Wach, 1990: 29)
1.1.2.2.3. Dini Tecrübe Boyutu
Dini tecrübe boyutu ile dindar insanın herhangi bir zamanda nihai gerçeklikle doğrudan temas ettiğini veya dini bir duyguyu tecrübe ettiğini kastediyoruz. Bu durum çeşitli dinler tarafından farklı şekillerde ifade edildiği gibi bireylerde dini tecrübeyi farklı şekillerde yaşamaktadırlar. Bu duygu bazen vecd, bazen korku, bazen ruhsal huzur bulma, evren veya tanrısal olanla heyecanlı bir ilişki şeklinde ortaya çıkabilir. (Glock,1998: 254)
Bir kişi yahut bir grup veya bir cemaat tarafından tanrısal bir yaratılışla, örneğin, Tanrı ile , ilk gerçek ile veya aşkın bir güç ile iletişim içerir olarak tanımlanan tüm duygular, algılamalar, ve duyumlamalar deneyimsel boyutun parçalarıdır. (Glock,1982: 53)
