Yavuz TANYERI com

ON SOZ

En giizel bmeklerini Turk?enin ilk yazili kaynaklan olan Orhun Yazitlan’nda ve daha sonra ke§fedilen Irk Bitig gibi yazma eserlerde gorebildigimiz Gokturk yazisi; Turk dili, tarihi ve uygarligi igin 90k onemli bilgilerin gunumuze ta§inmasim saglayan milli bir hazinedir. incelenmesi bize hayranlik ve gurur veren eski Turk yazisi, ozellikle 19. yuzyildan sonra uzerinde ciddi 9ali§malar yapilan ve binlerce eser verilen geni§ bir konu alani haline gelmi§tir. Bugiin gerek lisans ve lisans iistu ogrencilerinin, gerekse de Tiirkliik bilinci yiiksek gen9lerin bu konu uzerine egilmeleri, Tiirk9enin derin koklerini ara§tirma merakmdan ve zevkinden ote, bir gorev olarak du§unulmelidir. Bu bilin9 ancak gizemli yazilan anlamaya yeterli olacaktir.

Bu 9ali§ma, Turk dilinin tarihi geli§imini aydinlatmada onemli bir rol iistlenen Gokturk harfli yazitlann tamtilmasmi, yazitlarda kullanilan dilin bir yazi sistemi olarak ogretilmesini ve Orhun Turk9esi adini verdigimiz, Goktiirkler 9aginda kullanilan dilin ses ve bi9im a9ismdan incelenmesini ama9lamaktadir. Eserde konular 90k aynntilarma inilmeden, en temel diizeyde ogrenmeyi esas alacak bi9imde olu§turulmu§tur. Bu anlamda i§levsel bir “el kitabi" niteliginde hazirlanan 9ah§mamizda, ozellikle Gokturk yazisimn uygulamali ogretimine agirlik verilmi§tir.

Kitap be§ boliimden olu§maktadir. Birinci boliimde Goktiirklerin siyasi ve uygarhk tarihi hakkinda genel bilgiler verilmi$; ikinci bolumde Gokturk yazisi aynntilarma inilmeden, uygulamali olarak incelenmi$; U9iincii bolumde Gokturk harfli yazitlar, bilim dunyasma kazandinlma siire9leri dikkate alinarak metin dmekleriyle dil ve tarih a9isindan degerlendirilmi§; dordiincii bolumde Goktu^enin ses ve bi9im ozellikleri genel hatlanyla gosterilmi§ ve be§inci bolumde Orhun Turk9esinin soz varligim omekleyen temel sozciiklerin bulundugu bir sozluk 9ali§maya dahil edilmi§tir. Esere ogretici bir kilavuz niteligi kazandirmak ve kalici bir ogrenme saglamak i9in her boliimiin sonunda degerlendirme sorulan verilmi§tir.

yazisi yalnizca bir ders veya konu alani olarak du§unulmemeli; benligimizin en kiymetli par<;alanndan biri olan dilimizin koklerine kadar gitme araci ve milli mirasimiza sahip 9ikma bilinci olarak algilanmalidir.

Kitabimizin ikinci baskisi, dikkatimizden ka?an birka? yazim veya anlatim yanli§inin duzeltilmesi, Orhun Yazitlari ile ilgili bazi giincel bilgilerin eklenmesi ve sizlerden gelcn doniitler dikkate alinarak Goktiirk yazisiyla ilgili ah§tirmalann zenginle§tirilmesi ile sizlere sunulmaktadir.

Bu 9ah$mamn olu§ma siireci boyunca benden higbir zaman destegini esirgemeyen, kitaptaki eksikliklerin giderilmesiyle kaynaklann temin edilmesi konusunda yardimlariyla beni yonlendiren ve bu eserin ortaya 9ikmasinda en az benim kadar emegi bulunan degerli hocam Dog. Dr. Ercan ALKAYA'ya ve bilgeligiyle yolumuza i§ik tutan saygideger hocamiz Prof. Dr. Ahmet BURAN'a 90k te§ekkiir ederim.

Dilimizin en eski omeklerini gordiigiimuz Gokturk9e ve atalarimizin mirasi olan Goktiirk yazisi konulannda yararli olacagini umdugumuz bu kitap gibi, Turk dili ve tarihine yeni ufuklar a9acak nice 9ali§malar yapilmasi dilegiyle...

Yavuz TANYERI tanyeri.yavuz@gmail. com

KISALTMALAR

KT:Kol TiginTY:

TonyukukSY:Slid YazitiK:KuzeyD:

DoguKD:Kuzey doguGD:

Giineydogu £in:

£inceTib:Tibetge age: Adi ge?en eser bkz: Bakiniz

BK:Bilge Kagan

§U: §ine-Usu IB:Irk Bitig G: Giiney B:Bati

KB:Kuzey bati GB:Giineybati Mo: Mogolca Tr:Turkije

agm: Adi ge9en makale

Yazih ve sozlii kaynaklarin binlerce yil oteye gotiiriilmeye i§aret ettigi geni§

Tiirk tarihinin, ba§ka uluslann tarihinden farkli onemli bir ozelligi vardir. Tiirklerin g09er bir toplum olmasi nedeniyle belli araliklarla farkli bolgelere go? etmesi, Tiirk boylannin birbirinden uzak yerlerde muhtelif kiiltiirlerden etkilenerek yeni

medeniyet daireleri meydana getirmelerine neden olmu§tur. Bu yiizden Tiirk dilinin ve tarihinin ara§tinlmasi, geni§ bir cografyaya dagilan Tiirk boylannin geli§melerini birbirine paralel olarak incelemeyi

zorla§tirmaktadir.

Genel Tiirk tarihi ve Tiirk dilleri iizerinde yapilan 9ali§malarda kar§ila§ilan ikinci sorun ise, Tiirklerin “karanlik donemleri” olarak adlandirabilecegimiz, yazih kaynaklarla takip edemedigimiz zamanlar hakkinda ancak tahminlerle yorum yapabilme zorunlulugudur. En eski yazih kaynaklanmiz olan Orhun Yazitlan’ndan daha onceye ait £in ve Bizans kaynaklannda Tiirkler hakkmdaki bilgiler de olduk9a sinirli oldugundan, bazi konulan varsayimlarla a9iklamaya 9ali§mak gerekmektedir.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

Goktiirkler, MS 5. yiizyildan itibaren yazili kaynaklardan takip edebildigimiz Turk tarihinde onemli bir ba§langi<? olarak kabul edilmelidir.

Ku$kusuz Gokturkler, kendilerinden once meydana getirilmi§ binlerce yillik bir Turk uygarliginin devamini te§kil etmektedirler; fakat ozellikle Tiirk devlet sisteminin i$leyi$ini ve Tiirk yazi dilinin elimize ge?en ilk omeklerini ortaya koyduklari i?in bilimsel ara§tirmalardaki bir9ok konu alamnda ba$langi<; kabul edilmektedirler.

1.1. Gdktiirk Admin Anlami ve Gokturklerin Kokeni

Tiirk adi ilk defa 6. yiizyilda Gokturkler tarafindan bir devlet adi olarak kullanilmaya ba$lanmi$; 2. Gdktiirk Kaganhgi’ndan kalan Orhun Yazitlari’nda yine ilk defa Turkler’e ait bir yazili kaynakta yer almi$tir. Kol Tigin Yaziti’nin dogu yiiziindeki "Ekin ara idi oksiz KOk Tiiriik anqa olurur ermif." [iki (iilke) arasinda pek te§kilatsiz (ve diizensiz halde ya§ayan) Gok Tiirkler oylece hiikiim siirerler imi§.] soziinde goriildiigii gibi Gdktiirk adi

“Kok Turiik” bi<;iminde yazitlarda ge^mektedir.

Orhun Yazitlan’ndan once Tiirklerin durumunu gosteren Bizans ve £in kaynaklari, Tiirk tarihinin Goktiirkler donemini aydinlatmak a<;isindan olduk<;a onemlidir. En onemli £in kaynaklarindan 629 yilinda yazilan “Chou Shu” adh hanedan kitabinin bir cildinde Goktiirkler ayn bir bdliimde anlatilmi§tir. A$hina’ya mensup olan Bumin’in kagan olu§uyla devam eden 557 yili oncesindeki olaylar ayrintilanyla i^lenmi^tir¹.

Bizansh cografyaci Pomponius Mela'nm MS 43 yilinda yazdigi “De Situ Orbis” (Diinyanm Tasviri) adli kitabinda Azak Denizi’nin kuzeyinde ve Mogolistan’m giineyinde kalan bolge i?in “Turcae” denilmekte ve o bolgcde ya$ayan halklara “Tyrcae” adi verilmektedir. Bu adlar, £in kaynaklannda Tiirkler i?in kullamlan ve iki heceli olarak ge<;en “T’u-chtie” adina benzcmektedir. Aynca bazi (pin kaynaklannda Goktiirkler i?in “T’ian T’u Chiieh” adi ge^mektedir. “T’ian" sozciigiiniin, Tiirk<?edeki “kok” sozciigii gibi (pincede de hem “gok” hem de “Tanri” anlamina gelmesi ilginptir^{1 2}.

1Ahmet Tajagil, Gok-Tiirkler /1, Turk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2003, s. 2.

2Dogan Aksan, En Eski Tiirkfenin Izlerinde, Simurg Yaymcihk, Istanbul 2000, s. 18.

12

Goktiirkler, kom§u medeniyetlerden kalan vesikalardan anla$ildigi iizere 530’lu yillarda tarih sahnesine Bumin (Tiimen) Kagan ile gikan bir Turk toplulugudur. Yakla§ik olarak MS 450’li yillarda Altay Daglan’nin giiney eteklerinde ya§ayan, demircilikle ugra$an ve onceleri Avarlar’a (Juan Juanlar) bagh halde ya§ayan birkag Turk boyunun birle§mesiyle meydana gelmi§lerdir.

Orhun Yazitlan’nda “K5k Turiik” adi, “Ekin ara idi oksuz K6k Turiik anqa olurur ermiomegindeki gibi bir iki yerde gegiyorken; Tiirk adi yalmzca Kol Tigin yazitinda bile 30 yerde gegmektedir. Bu, “tur + ok” veya “tiirii - k”

bigiminde geli$en Tiirk admin Tiirkler tarafindan o donemde benimsendigini,

“kofc” sifatiyla bu adi nitelendirdigini gostermektedir³.

Gokturklerin ortaya giki§i ile ilgili sozlii kaynaklardaki efsaneler de bize bilgi vermektedir. Bir efsaneye gore A§hina boyu bir saldmya ugrami§, bu saldin sonucunda sag kalan tek erkek gocuk kollan ve ayaklan kesilerek bir ormana birakilmi§tir. Ormanda bir di$i kurt gocugu et ve siitle beslemi§ ve onun hayatta kalmasmi saglami§tir. Daha sonra gocuk biiyiimii$ ve kurttan 10 gocugu olmu$tur. Bu gocuklar A§hina boylanni olu§turacak adlan almi§lar ve daha sonra sayilan yiizleri a§arak Juan Juanlar’a rakip olmu§lardir⁴.

Qin ve Bizans kaynaklanndaki bilgilere g5re⁵, Gokturklerin Hun soylu olduklan kesindir. “Chou Shu” kitabmm iig dort yerinde Goktiirkler igin

“Hunlarin kuzey boyu, Hunlarin ba§ka bir kolu"⁶ifadesi gegmektedir. Altay daglarmm giineyinde, (^in’in kuzeyinde bulunan bolgede, ^inliler'in Suo dedikleri iilkede Hunlar’m ya$adigi bilinmekte ve Gokturklerin Suo’dan

ortaya giktiklan kaynaklannda

tekrarlanmaktadir.

3Ahmet Buran, Ercan Alkaya, £agda$ Tiirk Lehfeleri, Ak?a| Yayinlan, Ankara 2007, s. 25.

4Bahaeddin Ogel, Tiirk Mitolojisi, C. 1, Tiirk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2003, s. 20.

5 gin kaynaklanndaki bilgiler, onun iizcrinde titizliklc 9ali$an Bahaeddin Ogel, Ahmet Ta$agil, Eduard Chavannes ve Yakinev Bifurin'in yapmi? oldugu 9ali§malardan anla$ildigi iizere, bazi 9eli$kiler i9ermektedir. Chiu Tang-shu gibi belgelerin, farkli sayfalannda bile goriilen bu 9eli$kiler, ku$kusuz onlan yazdiran yetkililerin siyasi tutumundan etkilenmi$tir. Sonraki biirokratlar yararlansin, ders alsm diye ortaya koyulan bu eserlerde, soylem uzerinde siyas! miidahale olmasi da dogaldir. (isenbike Togan, "Goktiirk9e ile Ilgili Cine* Kaynaklarda Soylem: Chiu T'ang-shu’dan Orneklerle", Tiirk Dili Ara$tirmalan Yilhgi Belleten, Ankara 1993, s. 354.)

6Ahmet Ta$agil, Gok-Turkler /1, Tiirk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2003, s. 2.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

Turk9ede “gok” adi, oncelikle Gok Tanri inanci nedeniyle bir

“kutsallik?' anlami vermektedir. En buyiik Tanri olan Ulgen gokte oldugu i?in, gok bir kavram olarak yiicelik ifade etmektedir. Bugiin gerek Turk leh9elerinde gerekse de Tvirkiye Tiirk9esi agizlarinda “mavi” anlaminda da kullanilan “gok, goy, kok” sozciikleri, aynca bir “iistiinluk, yiicelik?' anlami da i9ermektedir. Bu nedenle Goktiirkler kendilerini “Tanri’mn sevdigi, kutlu Turkler" olarak adlandirma yolunu se9mi§lerdir.

1.1. Goktiirk Kaganligi Tarihi

Yazili kaynaklarda MS 450’li yillarda Altay Daglari’nin giiney eteklerinde, Mogol asilli olduklan bilincn Avarlar’m (Juan Juanlar, Aparlar) egemenliginde ve onlarin kaganlarma silah yaparak ya$ayan Goktiirklerin tarih sahnesine 9iki§lan, 542 yih olarak kabul edilmektedir⁷. Bu tarihten once Goktiirkler hakkmda £in ve Bizans kaynaklannda 90k aynntili bilgi bulunmamakla birlikte, ki§ aylannda Qin’in Tabga9 bolgelerine akin diizenledikleri rivayet edilmektedir.

Bu bolgede kurulan Tabga9 Devleti, Tiirklerden olu§maktadir ve zamanla (^inlile§erek kaybolmaya yiiz tutmu§lardir. Goktiirk kaganliklari kurulurken, Tabga9lar’m hi9 ku$kusuz olumlu etkisi olmu§tur.

1.1.2. Birinci Goktiirk Kaganligi

Cin’in kuzeyinde ya$ayan Tiirklerin ba$mda bulunan Bumin, 534 yilmda budunu geni§letip gii9lendirmek igin Tabga9 devletiyle ili$ki kurmu§

ve 542 yilinda £in'e sefer diizenlemi§tir. Bu sirada Bumin, Juan Juanlar’a kar$i ayaklanan Tolisler'in isyanim bastirarak 50.000 aileyi kendine baglami$tir. Kuzey Tabga9 ile baglantiya ge9en ve el9ilerle ileti§im kurarak topluluguna bir devlet goriintiisii kazandirmak isteyen Bumin, Tolisler’e kar$i gosterdigi ba§an kar$iligmda Avar hiikumdarinin kiziyla evlenmek istemi§tir.

Buna kar$in Avar hiikumdan, Bumin’in istegini hakaretlerle reddetmi§tir⁸. Bumin ise Avarlar iizerine saldirarak^{* *}

7Hiiscyin Namik Orkun, Eski Turk Yazitlari, Turk Dil Kurumu Yayinlan, Ankara 1986, s. 5.

* Avar hukiimdan "Sen benim demir iflerimde calif an bir kolemsin, nasil bana soz soylemeye cesarel edcrsin?" soziiyle Bumin'a hakarel etmi$tir. (Ahmet Ta$agil, Gdk-Tiirkler /1, Turk Tarih Kurumu Yayinlari, Ankara 2003, s. 17.)

14

onlan bozguna ugratmi$tir. Avar hiikiimdan, olanlar kar$ismda dayanamayarak sava§ meydaninda intihar etmi§tir⁹.

Goktiirkler kazanilan bu biiyiik zaferden sonra, 552 yilinda bagimsizliklarmi ilan etmi$lerdir. Bumin, “il kagan” unvamni almi§ ve karde§i istemi’yi “yabgu” ilan ederek iilkenin batismin yonetimini ona birakmi§tir. Ileride muazzam bir hizla geli§erek 30 yilda yiiksek bir kiiltiir seviyesine ula§acak Goktiirkler, bozkirdaki iran, £in ve Bizans iizerinde iistiinliik saglayacak devleti kurmu$lardir. Bu devletin halkini, Turk soylu ve Tiirkge konu§an boylar te$kil etmektedir. Kaganligin merkezi, Bumin Kagan doneminde Altaylar’dan Orhun Nehri kiyilarina ta§inmi§tir¹⁰.

Bumin doneminde kaganlik olduk?a hizli bir bigimde geli$iyorken, 552 yilindan sonra hi?bir kaynakta Bumin Kagan hakkinda bir bilgi verilmemi§tir. Bu nedenle devletin kuruldugu yilda Bumin Kagan’in oldiigii kabul edilmektedir. Yazitlarda Birinci Gokturk Kaganligi’nm kurulu$u §oyle anlatilmaktadir:

"Uze kok teixri asra yagiz yer kilintukda ekin ara ki§i ogli kihnmi?. Ki$i oghnta iize egiim aparn Bumin Kagan iftemi Kagan olurmif. Olurupan Tiiriik bodumii ilin toriisin tuta birmi$, iti birmif." (KT-D: 1)

“Ustte mavi gok, altta yagiz yer yaratiligmda ikisinin arasinda insanoglu yaratilmi$. Insanoglunun iizerine atalanm, dedelerim Bumin Kagan (ve) istemi Kagan (hiikiimdar olarak) tahta oturmu$. Tahta oturarak Tiirk milletinin devletini ve yasalanni yonetivermi§, duzenleyivermi$.”

Bumin Kagan’in oliimiinden sonra yerine ogluKara Kagan ge$mi§;

fakat birkat? ay i?inde hastalanarak 61mii$tiir. Daha sonra 553’te tahta Bumin’in diger oglu olan Mukan Kagan ge9mi§tir ve I$bara Kagan’la birlikte iilkeyi yonetmeye devam etmi§lerdir. Ulke bu donemde olduksa biiyiimii§, Avarlar tamamen etkisiz hale getirilmi§, Kirgizlar ve Kitanlar devlete baglanmi? ve £in uzerinde baski kurulmu§tur. 570’li yillara dogru kaganligin sinirlan batida Aral Golii’ne, doguda Buyiik Hingan Daglan’na, kuzeyde Buz Denizi’ne ve giineyde Cin Seddi’ne kadar

9Hiiseyin Nihal Alsiz, Turk Edeblyati Tarihi, irfan Yayincvi, Istanbul 1997, s. 18.

10Ahmet Caferoglu, Tiirk Dill Tarihi /1 - II, Enderun Yayinlan, Istanbul 1984, s. 104.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESI

yayilmi§tir. Aynca ipek Yolu’nun denetimi Tiirklerin eline ge<;mi§ ve kaganlik maddi yonden en parlak devrini ya$ami$tirⁿ.

Mukan Kagan’in oliimiinden sonra tahta, karde§i Taspar gc?mi§tir.

Taspar tahta ge9tiginde, Goktiirk Kaganligi devletin ula$mi$ oldugu smirlar, maddi durum ve halkin refahi yoniinden altin ?agini ya$iyordu. Taspar, yiiz bin ki$ilik bir orduya sahip Goktiirk Kaganligi’m yonetmek i?in, agabeyi Mukan Kagan’in izlcdigi yolu siirdiirmii§tiir. Bunda on yil kadar ba$anli olmu§; fakat sonralan yagmalar sirasinda kar§ila§tigi bir Budist rahibin etkisinde kalarak Turk budununun ozelliklerine aykin bir din olan Budizm’e merak salmi$tir. Ulkeye Budist tapinagi yapilmi$ ve Buda vaazlarmin bulundugu bir kitap Tiirk9ele§tirilmi$tir.

Devletin bati kismim, 576 yilmda vefat eden amcasi istemi Yabgu’dan devralarak ba§ariyla yoneten Tardu ile Taspar’m, Budizm konusundaki anla§mazlik yiiziinden aralan a9ilmi§tir. Taspar bu kari$iklik i9inde vefat edince, yerine 581 yilinda I§bara getirilmi§tir. Tardu Budizm’e olan kar§itligim, Taspar’m yerini alan I$bara’ya kar§i da gostermi§ ve £in entrikalan sonucunda kapildigi siyasi ihtirasi yiiziinden kaganligm bati kismim tanimadigini ilan etmi§tir. 682 yilinda alinan bu kararla, Birinci Goktiirk Kaganligi resmen ikiye b61iinmii§tiir.

Birinci Goktiirk Devleti’nin ikiye boliinmesinden sonra ba§a ge9en kaganlar, devleti oncekiler gibi ayakta tutamami§lar ve yonetimdeki eksiklikleri ile bir bakima £in tutsakligi i9in ortam hazirlami§lardir. Bilge Kagan, bu durumu yazitlarda $oyle anlatmaktadir:

“Anta kisre inisi kagan bolmif erinq, ogliti kagan bolmiq erinq. Anta kisre inisi eqisin teg kilinmaduk erinq. Oglu kariin teg kilinmaduk erinq, biligsiz kagan olurmiq erinq, yablak kagan olurmuq erinq. Buyruki yeme biligsiz ermif erinq, yablak ermiq erinq. Begleri bodunu tiizsuz iiqiin Tabgaq bodun tebligin kurlugin iiqiin, armakqisin iiqiin inili eqili kikqiirtiikin iiqiin, begli bodunlig yoiiaqurtukin iiqiin, Tiiriik bodun illediik ilin iqginu idmiKaganladuk kaganin yitiirii idmi§. Tabgaq bodunka beglik uri oglin kul bolti, e?ilik kTz oglin kiih bolti. Tiiriik begler Tiiriik atin itti. Tabgaqgi begler Tabgaq atin tutupan tabgaq kaganka kormiq, eligyil ifig kiiqiig birmif.” (KT- D: 4)

11Ahmet Ta$agil,Gok-Turkler/1, Turk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2003, s. 27.

“Ondan sonra, erkek karde$leri hiikiimdar olmu§lar §iiphesiz, ogullari hiikumdar olmu$lar §iiphesiz. Ondan sonra erkek karde§leri agabeyleri gibi yaratilmami$ $iiphesiz, ogullari babalan gibi yaratilmami? §iiphesiz. Akilsiz hakanlar tahta oturmu$ $iiphesiz, kotii hakanlar tahta oturmu$ $iiphesiz.

(Onlarin) kumandanlan da akilsiz imi§ler §iiphesiz, kotii imi$lcr §iiphesiz.

Bcyleri (vc) halki itaatkar olmadigi i?in, (pin halki hilekar (ve) sahtekar oldugu i?in, aldatici oldugu iQin, erkek karde§lerle agabeyleri birbirlerine dii§iirdiigii i$in, beylerle halki kar§ilikli ki§kirttigi i?in, Turk halki, kurdugu devletini elden Qikarivermi§, tahta oturttugu hakamni kaybedivermi§. (Bu yiizden) (pin halkina, bey olmaya layik erkek evladi kul oldu, hamm olmaya layik kiz evladi (da) cariye oldu. Turk beyleri Turk unvanlanm birakti;

(pinlilerin hizmetindeki (Tiirk) beyleri, (pin unvanlanm alarak (pin hakanma tabi olmu§lar. Elli yil hizmet etmi§ler.”

1.1.2.1. Dogu Gokturk Kaganligi

582 yilinda kaganligin ikiye aynli§indan sonra, Dogu Gokturk Kaganligi’nin ba§ina I$bara Kagan ge?mi§tir. Fakat kaganligin ikiye boliinmcsinde etkili olduklari i?in kendisine muhalif hissettigi rutbeli askerleri cezalandirmasi iilkede korku dolu bir hava estirmeye ba§lami§tir.

Bu sikintili ortama bir de Bati Gokturk KaganligTnm ba§mdaki Tardu’nun baskilan ve (pin’in entrikalan eklenince, I§bara Kagan oldukpa zor duruma dii§mii§tiir. Bu durumdan kurtulmak i?in (pin’den yardim istemi$tir.

(pin, zaten tiirlii oyunlarla Tiirkler iizerinde egemenlik kurmaya 9ali§tigi ipin bu istegi bir firsat olarak degerlendirmi$ ve 585 yilmda Dogu Gokturk Kaganligi (pin’e tabi olmaya ba$lami$tir. iki yil isinde I§bara olmii§

ve yerine ge?en (Po-Lo ve Tulan da bu kotii gidi$e engel olamami§tir. Bir ara

§i-Pi ve sonrasmda Kie-Li donemlerinde kaganlik yeniden diriliyor gibi olsa da, (pin entrikalanm arttirarak Turk milletinin kiiltiiriinii ve geleneklerini bozmaya 9ali§mi$ ve boylece Dogu Gokturk Kaganligi 630 yilmda yikilmi$tir¹².

12Ahmet Ta$agil, Gok-Tiirkler /1, Turk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2003, s. 36.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

1.1.2.2. Bati Gokturk Kaganligi

Kaganligin bati kolunu, tipki babasi istemi Kagan gibi ba$anli bi9imde yoneten Tardu, 582 yilindan sonra Bati Gokturk Kaganligi’m olduk9a biiyutmu§tur. Qin, Bizans ve Sasaniler’le miicadele etmi§, Iran iizerinde etkili olmu$, Hoten ve Herat gibi bolgeleri kaganliga baglami$tir.

Tardu, Dogu Gokturk Kaganligi’na da yardim etmek istemi§, £in’e kar$i onlari korumaya 9ali$mi§ ve bir ara ayrilan iki kaganligi birbirine yakinla§timii$tir. Dogu Gokturk Kaganhgi’na yardim amaciyla Cin’e diizenledikleri seferde, yol uzerindeki su kaynaklan Qinliler tarafindan zehirlendigi igin atlann 90gu olmu^tur¹³. Tardu’ya kar$i tiirlii oyunlanna hiz kesmeden devam eden Cinliler, kaganliga bagli boylan isyana ki$kirtmi$lardir. Ba§ta Tolesler olmak iizere, bir9ok boy kaganliga kar§i isyan etmi$ ve 603 yilinda Tardu Mogollar’la sava§tigi bir bolgede kaybolmu§tur.

Tardu’nun torunu olan Tong Yabgu’nun kaganligi doneminde, Bati Gokturk Kaganligi biraz olsun toparlanmi$tir. Cinliler’i i9ten par9alamak i9in, tipki onlar gibi oyunlar yapmak isteyen ve £in kaynaklanna gore “akilli, cesur, taktik^i, sava^qi” bir ki$i olan Tong Yabgu, her ne kadar Cinliler iizerinde biraz etkili olmu$sa da, Tolcs ve Karluklar’in isyan ctmesi iizerine 630 yilinda ba§layan gerileme, sonunda Qin egemenligine girmeye kadar gitmi$ ve Bati Gokturk Kaganligi yikilmi§tir¹⁴.

1.1.2. ikinci Gokturk Kaganligi

Dogu ve Bati Gokturk Kaganhgi’nm 630 yilindan sonra £in esaretine girmesinden, 681’e kadar ge9en 50 yilda Goktiirkler olduk9a sikintili giinler ge9irmi$lerdir. Qin tutsakligi altinda ya$amak, dzgiirliige ali§kin Tiirk budunu i9in agir gelmi$tir. Aynca Cin’in tekrar bir gii9 olarak kar$ilarma aimak istemedigi Tiirkleri kendileri arasinda eritme politikasi izlemesi de, Tiirklerin kiiltiirlerinden kopanlma tehlikesiyle kar$i kar$iya gelmelerine neden olmu$tur.

13Ahmet Ta$agii, age., s. 58.

14Ahmet Bican Ercilasun, Tiirk Dili Tarihi, Ak?ag Yayinlan, Ankara 2004, s. 91.

18

Birinci Goktiirk Kaganligi’nm yikih$inda Cin’in casus kizlanmn ve entrikalannin yaninda, bagh boylann isyanlannm ve ba§a ge9en Tiirk kaganlarimn yeteneksiz olu$unun etkisi bulundugunu anlayan Goktiirkler, bu deneyimlerinden yararlanarak tekrar bagimsiz olma ulkiisiiyle yanip tutu§mu$lardir. 639 yilinda Kur$ad adli yigit bir Turk kahramaninm dnciilugiinde £in’e kar§i ba§latilan isyanlar^,s, genellikle ba§arsizihkla sonu(;lanmi§; fakat (^in’deki esir Turklerin daha gii9lii isyanlar 9ikanp neticede bagimsizhklarina kavu§malannda olduk9a etkili olmu$tur^{* 16}.

Nihayet Bumin Kagan’in ailesinden olan Kutluk, 682 yilina dogru Cin’in daha kuzey bolgelerinden isyana ba$lami$ ve kisa siirede 9evresinde 5.000’e yakin ki§i toplanmi§tir. Otiiken ve Yin-§an 9evresini merkez yapmak iizere¹⁷, kendisiyle birlikte isyan eden Tonyukuk’un bilgeliginden destek alarak ikinci Goktiirk Kaganligi’m kurmu§tur. Devleti yeniden derleyip topladigi ve biitiin Tiirkleri tek 9ati altinda toplama iilkiisiiyle hareket ettigi i9in kendisine“ilteri$”unvani verilmi$tir.

Kutluk (ilteri§), Otiiken’e sahip olmak iizere ba$ta Oguzlar olmak iizere 9evredeki biitiin boylan kendisine baglami$tir. Bilge Tonyukuk’u ordunun ba§ina getirmi? ve yazitlarda gegtigi iizere kagansiz kalip, kul ve cariye olmu§ Tiirk budununu £in esaretinden kurtarmak i^in kaganliginm ilk be§

yilinda (^in’e siirekli akinlar diizenlemi$tir. £in’i agir yenilgilere ugratmi§, devletini atalannin toresiyle yeniden diizenlemi§ ve Orta Asya’ya hakim olacak biiyiik Goktiirk Kaganligi’m yeniden kurmu§tur.

687 yilindan sonra Tonyukuk’la birlikte devletin i9 te§kilatinda Tiirk toresini hakim kilmaya 9ali§an Kutluk Kagan, yakla§ik 10 yil siiren kaganligi boyunca iilkeyi 90k gii9lii bir hale getirmi$tir. Go9ebe bozkir hayatindaki sava$9i Turk tipinin en giizel omeklerinden olan Ilteri§ (Kutluk) Kagan, 692 ejderha yilinda Tiirgi$ler’le yaptiklan bir sava§ta 61mii$tiir.

Biiyiik Turk bilgini Nihal ATSIZ, Ikinci Goktiirk Kaganligi'mn kurulu?una zcmin hazirlayan bu isyanlan ve kaganligin kuruldugu dbnemi, ?ok ctkileyici bir iislupla “Bozkurtlann Olumu" ve "Bozkurtlar Diriiiyor” adli cserlerindc betimlcmijtir.

16Hiiseyin Nihal Atsiz, age., s. 20., Ahmet B. Ercilasun, age., s. 93.

17 Daha once Qin'in merkezine yakin bolgelerde isyan eden ve burada dcvlet kurmak isteyen Turklcr bajansiz oldugu i^in, Kutluk Kagan daha kuzeyde (Cin’den daha uzak) bir devlet kurabilecegini anlami$tir.

Aynca Otiiken, biitiin Tiirkler ijin kutlu bir bolgedir. Turn Tiirkleri tek (ati altinda toplama du$iincesi, ancak Otiiken’i merkez yaparak ger^eklejtirilebilecegi de bunda etkili olmu$tur.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

ilteri§’in karde§i Kapgan, tahta ge<;tiginde kaganlik i?te vc di$ta 90k gu<?lii bir devlet yapisina sahipti. Kapgan, Qin’in oyunlanm bozmak vc Orta Asya’da ya§ayan turn Turk boylarmi devlcte baglamak i?in 9abalami§tir.

Aynca agabeyi Kutluk Kagan i<?in, kcndilerinc biraktigi diizenli devlete

§ukran borcu olarak Ongin Yaziti’m diktirmi$tir. Kapgan Kagan §ehir hayatini degil, bozkir hayatini onemsemi$ ve kcndi doneminde Dogu Tiirkleri ile Yenisey Kirgizlanni da devlete baglanmi$tir¹⁸. £in imparatori^esi'ne §art ko$arak C'n'deki Tiirklerin iadesini saglami§, Bati ve Dogu Tiirkleri’ni birle§tirmi§; Uygur, Kirgiz, £ik, Basmil, Karluk gibi bir?ok Tiirk boyunu da kaganliga baglayarak “Tiirk birligini” kurmu$¹⁹; dort bir yana sayisiz seferler duzenleyip ordular gondererek ba$liya ba§ cgdinni§, dizliyc diz 9dkturmu§tur.

Bu askcri ba§anlanna kar§in, di§anda oldugu gibi i^te de 90k sert vc acimasiz bir siyaset siirdiiren Kapgan Kagan, kendisine kar$i 9ikan isyanlan kanli bir $ekildc bastirmi$ ve halkm giivenini kaybettni§tir. Bu isyanlardan birinde Bayirkular yenilmi$; fakat 716 yilinda onlardan ka9anlann kurdugu pusuda Kapgan Kagan 61durulmu$tur²⁰.

Kapgan Kagan’dan sonra oglu incl ba§a ge9mi$se de, Kol Tigin bunu kabul etmeyerek agabeyi Bilge Kagan’i tahta ge9irmi$tir²¹. Tonyukuk, tekrar eski gorevine 9agrilmi§tir. Bilge Kagan, onccleri deneyimsiz bir kagan olarak tahta ge9er ge9mez (pin’c sefer duzenlemek veya Burkan (Buda) dinini iilkede yaygmla§tinnak gibi aykin isteklerde bulunmu$sa da Tonyukuk’un kurultaylarda verdigi akil dolu ogiitlcrle Goktiirk Kaganligi’m ileriye ta$imayi ba§armi§tir²². Bilge Kagan, budunun yerle§ik ya§ama ge9mesini ve

§ehrin etrafmin surlarla

18 Anncmaric von Gabain, "Koktiirklerin Tarihine Kisa Bir Baki$", Qev. Saadct Cagatay. Haz. Aysu Ala, Prof. Dr. Saadct Cagatay’in Yayinlanmi$ Tiim Makaleleri, C.l, Tahir Tiirkistan idil-Ural Vakfi, istanbul 2008, s. 509.

19Miiscyin Nanuk Orkun, Eski Tiirk Yazitlari, Turk Dil Kurumu Yayinlari, Ankara 1986, s. 107.

20 Orhun Yazitlan’nda Kapgan Kagan'dan 90k yerde soz cdilmektcdir. Bilge Kagan, onun doneminde halkin 9ektigi eziyetlcri bizzat anlatmi$tir. Bayirkular, Kapgan Kagan'in zulrniinden o kadar bikmi$lardir ki, pusuya du$iirdiikleri Kapgan'i oldiinip Qinli casuslara vermi$lerdir. Cmli Casuslar, Kapgan’in kesik ba$im Qin'c gotiinip bir diregc asarak halka g6stcrmi$lerdir.

21 Kol Tigin, Kapgan'm ogullannm tahta ge^ntesi uzcrinc tahtin gcr?ek sahibi olduguna inandigi agabeyini kagan yapmak i^in, amcasi Kapgan Kagan'in biitiin ?ocuklanni 6ldurmii$tiir. (Osman Fikri Scnkaya,

“Kapgan Kagan'in Oliimii", Goktiirk Tarihinin Mcsclclcri, Tiirk Kiilturunii Arajtirma Enstitiisii Yayinlan, Ankara 1995, s. 16.)

22 Vilhelm Barthold, Orta-Asya Tiirk Tarihi Hakkinda Dcrslcr, Tiirk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2006, s. 10.

20

9cvrilmesini istemi§; fakat Tonyukuk goper Tiirk toplumuna bunun yararli olmayacagim, aksine etrafi surlarla gevrili milletlerin ?abucak esir cdildigini anlatmi§tir. Atli g6?er ya$amin, bozkirda hiikiim siirmek i9in en giizel yol oldugu konusunda Tonyukuk, Bilge Kagan’i ikna etmi§tir.

Bilge Kagan’in karde§i Kol Tigin, olduk^a cesur ve akilli bir ki$idir vc tiim Gokturk ilinde insanlarin takdirini kazanmi§tir. Tonyukuk, 46 yil boyunca Gokturk Kaganhklan’na hizmet ctmi$ ve omrii boyunca hi?

ba$arisizliga ugramami§ bir bilgedir. Bilge Kagan da, Tiirk kaganlan arasindaki en yumu$ak huylu ki§idir ve Cin kaynaklannda “bari$sever, dost canlisi” olarak ge?en tek Turk hiikiimdandir. Devletin yonetiminde bulunan bu muhte§em ii?lu, Cin kaynaklannda $oyle anlatilmaktadir:

“Goktiirklerin ne zaman, ne yapacaklan bilinmez. Kagan Bilge iyidir, milletini sever.

Tinkler ondan memnundurlar. Kultegin harp sana tin in iistadidir. Ona kar$i koyacak knvvet zor bulunur. Tonyukuk ise otoriter ve bilgedir.

Niyetleri ve kurnazligi qoktur. I$te fimdi bu iig barbar aym anlayifta olarak bir aradadirlar."¹³

Bilge Kagan’in Cm ile dostluk kurma istegi Cinliler tarafindan kullanilmak istenmi$, siirekli oyunlar ve entrikalarla kar$ihk verilmi§tir. Cinliler, Ikinci Gokturk Kaganligi’m sava$arak

yenemeyecegini anladiklan i?in, yine oyunlar yaparak Tiirk boylarmi isyana te§vik etmeye

?ali§mi§lardir. Nitekim Basmillar, Karluklar ve Tiirke§ler isyan etmi§tir. Tonyukuk’un akilci tavsiyeleri ile bu isyan hareketleri ba$ariyla onlenmi§ ve Basmillar yenilerek tekrar himaye altina alinmi§tir. Cin de bozguna ugratilarak, Gdktiirkler’e vergi vcrmek zorunda birakilmi§tir.

Devlet, tekrar 550’li yillardaki Birinci Goktiirk Kaganligi’nm altin

?agmi yakalami§ken, Tonyukuk 723 yilinda vefat etmi$tir. Kaganlik, altin dcgerinde nasihatlerden yoksun kalmi§tir. Ge?en sekiz yilin sonunda (731) Kol Tigin de olmii$ ve Bilge Kagan 90k biiyiik bir bo§luga

Kol Tigin hcykelinin ba§ kismi

‘³Ahmet Ta$agil, Gok-Turkler / III, Tiirk Tarih Kururnu Yayinlan, Ankara 2004, s. 49.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESI

du$mu$tur. Kol Tigin’in oliimii iizerine Bilge Kagan, Orhun Yazitlan’nda

$unlari soylemi§tir:

“Kol Tigin yok erser kop oltegi ertigiz. tnim Kol Tigin kergek bolti oziim sakintim. Koriir kdziim kormez teg bilir biligim bilmez teg bolti.

Oziim sakintim. Od Tehri aysar ki?i ogh kop olgeli tori mi? anga sakintim. Kozde ya? kelser tida, kdiiiilte sigit kelser yanturu sakintim katigdi sakintim. Eki ?ad ulayu iniyguniim oglanim beglerim bodunum kozi ka?i yablak boltagi tip sakintim.” (KT-K: 10)

“Kol Tigin yok olsa (idi) hep olecek idiniz.

Karde$im Kol Tigin vcfat etti. Kcndim yas tuttum. Goren gozlerim gormez gibi, eren akhm ermez gibi oldu. Kendim dii§unceye daldim.

Zamam Tanri takdir eder, ki§i oglu hep olmek igin tiiremi§²⁴. Oyle dii§undiim. Gozlerimden ya§

gelse engel olarak, goniilden feryat gelse geri <;evirerek yas tuttum. £ok yas tuttum. iki $ad ba§ta olmak iizere karde§lerimin, ogullanmin,

beylerimin (ve) halkimm gozleri, ka$lari bcrbat olacak deyip dii§undum.”

Kol Tigin’in vefatindan sonra Bilge Kagan, artik yalniz kalmi$tir ve Orta Asya’da ona boyun egmeyen higbir boy veya millet kalmami§tir.

732 yilinda karde§i adina Kol Tigin Yaziti’m diktirdikten bir zaman sonra

£in imparatorunun kiziyla evlenmek istemi$, aralarinda anla§mi§lardir.

Evlenme zamani yakla§irken, Bilge Kagan bir veziri olan Buyruk Cor tarafindan zehirlenmi^tir²⁵. Bilge Kagan zehirlenince hemen olmemi$, kendisini BuyrukC^orunzehirledigini anlami§, onu ve ailesini

61durtmu§tiir. 734 yilmda Bilge Kagan vefat etmi§tir²⁶.

Bu ciimlenin ?evirisi ile ilgili farkli goru$lcr bulunmaktadir. Farkh ^cvirilerden birka?i $oyledir:

"Zaman Tanrisi buyuninca insan oglu hep dliimlii yaratdmif.'' (Talat Tekin, Orhon Yazitlari, Tiirk Dil Kurumu Yayinlan, Ankara 2006, s. 39.) "Zamam Tanri yafar. Insan oglu hep olmek ifin luremif."

(Muharrcm Ergin, Orhun Abidcleri, Bogaziiji Yayinlan, istanbul 2005, s. 27.), “Zamani Tanri yapar(Nihal Atsiz, age., s. 119.), “Zamani Tann takdir eder; kifi oglu hep olmek if in tiiremi} " (H. Nanuk Orkun, age., s.

50.),Zamani (cbedi olarak) Tanri yafar.'' (Ahmet B. Ercilasun, age., s. 117.)

25 Bu olayin nedeni tarn olarak bilinmesc dc, bunu Qinli casuslann yaptirdigi tahmin edilmektcdir.

26Ahmet Ta$agil, Gok-Turkler / III, Turk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2004, s. 53.

22

Bilge Kagan kendi donemini Orhun Yazitlan’nda $u sozlerle anlatmaktadir:

“Kanimiz eqimiz kazganmif bodun ati kiisi yok bolmazun tiyin, Tiiriik bodun iiqiin tun udimadim kiintuz olurmadim. inim Kol Tigin birle eki qad birle olu yitii kazgantim. An fa kazgamp biriki bodunug ot sub kilmadim. (...) Anta kisre Tehri yarlikazu kutum bar uqiin, iilugum bar tiqun olteqi bodunug tirgiiru igittim. Yalaii bodunug tonlug qigah bodunug bay kiltim. Az bodunug iikuq kiltim." (KT-D: 25)

“Babamizm, amcamizin kazanmi$ olduklan halkin adi sani yok olmasm diye, Turk halki i?in gece uyumadim, giindiiz oturmadim. Karde§im Kol Tigin ile, iki $ad ile (birlikte) olesiye yitesiye 9ali$tim, Sabaladim. Oylece

<;ali$ip ?abalayip birle$ik halki ate§ (ile) su (gibi birbirlerine dii$man) etmedim. (...) Ondan sonra Tann bagi§lasm, ilahi liitfum oldugu i?in, kismetim oldugu i9in, olecek halki diriltip doyurdum. Ciplak halki giyimli, yoksul halki zengin kildim; sayica az olan halki 90galttim.”

Bilge Kagan’dan sonra oglu Tenri tahta ge9mi§tir. Fakat devlet siirekli gerilemi§, 10 yil i9inde bir9ok ki$i tahta ge9mi$ ve bu 9dkii§ 745 yilmda nihayete ermi§tir. Goktiirklerin hakimiyeti altmda bulunan Karluk, Basmil ve Uygurlar, birlikte saldirarak Goktiirk kaganim 61diirmii$lerdir²⁷. Boylece Ikinci Goktiirk Kaganligi resmen yikilmi$tir.

1.3. Goktiirklerin Ya$am Bifimi

Goktiirkler, bozkir kiiltiiriiniin en belirgin ozelliklerini ta§imaktadirlar.

G09, halkin ya§aminda 90k etkilidir ve ya§am duragan degildir. insanlar 9adirda dogar, 9ayirda oliirler. Ciinkii sava$, Goktiirklerin genlerine i$lemi§

bir hayatta kalma yoludur.

Toplum, sirali birlikler halinde smiflandirilmi§tir. Bu siniflar Orhun Yazitlan’nda ara ara verilmi§tir. Toplumun en ku^uk par9asi “Ogu$” (Ugu§) denilen ailedir. Gdktiirkler’de aile baglan 90k gu9liidiir ve akrabalik ili§kileri olduk9a onemsenmektedir. Her ne kadar akrabalar

Guilin Candarlioglu, “Uygur Devletleri Tarihi ve Kiilturii", Turkler Ansiklopedisi, C. 2, Ankara, 2002.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

arasinda gu?lu bir toplumsal bag²⁸bulunsa da, goper bir bozkir toplumu olmanin geregi olarak ^ekirdck aile yapisi on plana 9ikmi§tir. Ogu$lar bir araya gelerek “Urug” adi verilen aileler birligini; Uruglar “boy”u; biitiin boylar ise birle§erek “budun” adi verilen ulusu meydana getinnektedir.

Gokturkler’dc ata-erkil aile yapisi goriilmektedir vc erkek ailcnin sorumlulugunu iistlenen ki§idir. Tek e§lilik yaygindir. “Evlenmek”

sozciigiinden anla§ilacagi iizere, yeni evlenenler ayn

<;adirlarda ya§arlardi. Gelin

“kahn” adi verilen gcyiziyle erine vanrdi. Kadin, di$a kapali ve ?adira mahkum degildir. Kadinlar, erkeklerin yapabilecegi agir i§leri bile yapabilir, ata biner, gerektiginde avlanir, spor yapar, yari§malara katilirdi. Namusuna dii$kun olan Turk kadini, ailedc ve toplumun tiimunde 90k degerliydi. Bir kadinin sava$ta dii$man cline ge9mesi, 90k biiyiik utan9 sayilirdi. Ulkenin yonetiminde etkili olan “tore”, aile kurallannin da temelini olu§turuyordu.

Genellikle avcilik ve hayvancilikla ugra§an, hayvanlann ctinden, sutiinden ve derisinden yararlanarak ya§amlarini siirdtiren Goktiirkler'de, g09er bozkir ya§ami hiikiim siinncsine ragmen her ki§inin bir tarlasi bulunmaktadir. Her boyun, her oymagin yaylagi, ki§lagi, otlagi vc sulagi bellidir. Hayvancilik ve avcilikla ugra§ildigi i9in genellikle otlak ve sulak yerlerde ya§anmaktadir. Halkin kii9iik bir kisnn yerle§iktir ve tarlalari belli doncmlerdc ekip bi9mc i$iylc ugra§irlar. Bu bizc Gokturklerin geli§igiizel bir g09ebe toplum olmadigim, g09lerin diizenli ve sistemli bi9imde yapildigini gostermektedir. Gc^lerin ne zaman ve nereye yapilacagi onccdcn bellidir. On iki hayvanh Tiirk takvimine gore zamani belli olan bu g09ler, dogadan en giizel bi9imde yararlanma vc ya§am ko§ullanni en iyi hale getirme amaci ta§imaktadir.

At Goktiirklcrin ya§aminda 90k buyiik bir oncme sahiptir. Go9ler atlarla yapilmakta, atin etinden ve siitiinden yararlamlmaktadir. Kisrak stitiinden yapilan “kimiz”, Gokturklerin en iinlii i9kisidir. En 90k yenilen yemck ise, ha$lanmi$ ettir.

28 Akrabalar arasinda guflu bir bag olduguna en oncmli ijarct, Eski Turk^edcki akrabalik adlarinin zcnginligidir. Orhun Yazitlan’nda bile gegen “amca, ycgen" gibi sozcuklcr, akrabalar arasindaki ili$kilcrin gii?lii oldugunu gostermektedir.

24

Genellikle yiiksek ahlakli ki§ilerden olu§an Goktiirkler’de tore 90k onemlidir. Bir ki$inin malini 9alan, on katim odemektedir. Evli bir kadina sata§manm veya sava$tan ka9manm cezasi oliimdiir²⁹.

“Otag” adi verilcn post veya kil gadirlarda ya$ayan Goktiirkler, 9ocuklarim ordu-millet anlayi§iyla biiyiitmii§lerdir. A9liga, soguga ve aciya dayanikli ki§iler olmak, onlar i9in bozkir ya§aminin geregidir. Cocuk ya$ta ata biner, ok atip kili9 kullanirlar. Goktiirkler’de kahramanhk 90k sevilir ve ya§am eski Hun geleneklerine benzemektedir. Genellikle erkeklerin de sa9lan uzundur ve kopuz e$liginde tiirkii soylemek, bir gelenektir.

Goktiirkler’de oltim gelenekleri olduk9a zengindir. Bir ki§i dldugti zaman, mezanna sagliginda oldurdiigii ki§i sayisinca “balbal” dikilmektedir.

Olen ki§inin ati da, yakilarak kurban edilir. Geride kalanlar, yas tutarken yiizlerini 9izerek gozya§lariyla kanlanni kari§tirirlar.

1.4. Goktiirkler’de Devlet

Tiirklerin en onemli ozelliklerinden biri, te§kilatlanma konusunda ba^arih olmalandir. Aileden ba§layarak boylara, boylarin birle§mesiyle olu§an buduna kadar turn halkin zihninde yerle§en diizenli yapi, devlet orgiitiiniin kurulu§una temel olmu§tur. Goktiirkler’deki bu diizenli sosyal yapila§manm nihai sonucu ve siyasi halkasi devlettir.

Devletin ba$inda bulunan ki§iye “Kagan” (hakan) denilirdi. Tiirkler, biiyiik devletler kurduklan i9in iilkenin batismi kaganin yardimcisi olan

“Yabgu” yonetirdi. Kaganin e§ine “Katun” (hanim), ogluna “Tegin” denilirdi.

Tegin’in evde§ine ise “Kon9uy” adi verilirdi. Kaganlik, Tanri tarafindan verilen “kut” iizerine kabul edilirdi. Nitekim Bilge Kagan bunu Orhun Yazitlarfnda §oyle dile getirmi§tir: **Tenri yarlikadukin iigiin, oziim kutum bar iigiin kagan olurtum.” (Tanri buyurdugu igin, benim (de) talihim oldugu i9in, hakan (olarak tahta) oturdum.) (KT-G: 9)

Kagan oldiigii zaman yerine oglu, karde§i veya amcasi ge9erdi. Bu karari 9ogunlukla kurultay³⁰verirdi; fakat bazen ya§li olan, bazen de

29Hiiscyin Nihai Atsiz, Turk Edebiyati Tarihi, Irfan Yayincvi, Istanbul 1997, s. 29.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

giicuyle hiikumdarligi kazanan tahta otururdu. Kagan tahta oturmadan once, bir gelenek iizerine once bogazi ipek bir bezle sikilir ve bogulacak gibi olan Kagan’a "Kaq yil bize hanlik etmeye muktedir olacaksimz?" sorusu sorulur ve Kagan’in gu«;lukle verdigi yanit $aman tarafindan dinlenerek yorumlanirdi³⁰

31 32

.

Goktiirkler’de devlet “bagimsi/.lik”, “iilke”, “halk” ve “tore” temelleri uzerine kurulmu$tur. Bagimsizhk, ath gd9ebe bozkir ya§aminm temelinde vardir; 9iinkii her ki§i, aile ve boy ozgurdiir. Ki§inin davrani$lanm kisitlayan tek $ey, budunun idaresini saglayan “il” (devlet)’dir. Devletin bagimsizhgi giderse, kendi bagimsizhgi da gideceginden Tiirkler bagimsizliga dii$kun bir ulustur.

Her ne kadar g09er bir toplum olsa da, iilke -yani toprak parqasi- Tiirkler i9in 90k oncmlidir. Her boyun kendi topragi ve simrlan bulundugu i9in, bu yerlerde egemenligi saglamak onemlidir. Aynca Otuken, Gokturkler i9in eskidcn beri kutlu bir yer olarak kabul edilmektedir. Ulkenin merkezini te§kil eden bu bolge aym zamanda giiciin ve bagimsizhgm kaynagidir.

Devletin ancak Otiiken’e yerle§irse 9evresine hiikmcdcbilccck ruhu yakalayabilecegine inanilmaktadir¹². Gokturkler’de halk, Turk asilli boylarin birle§mesiyle olu§maktadir. Bu yoniiyle “ulusal devlet” ozelligine sahiptir.

“Tore”, devletin yonetimini saglayan hukuk kurallanmn tiimune denir.

Cogunlugu sozlii yasalardan olu§an torenin aileden ba$lamak iizere devlet idaresine kadar ge9erli tiirn kurallan, bir kiiltiir olarak ku§aktan ku§aga aktarilmaktadir. Bu kanunlar 9ogunlukla kesin olmakla birliktc, bazen dcgi$tirilebilir ozcllik ta§imaktadir. Uygulama, Kagan’in ba§kanhgindaki kurultaya aittir. Kagan, i$lerini kolayla§tirmak i9in bakan niteliginde “vezir”

sc9mektedir. Vezir Tonyukuk, bunlardan biridir.

Devlete bagli boylar, kendi i9lerinde bagimsizdirlar ve ba§lannda bcyler bulunmaktadir. Genellikle boylari devlete baglayan §ey, zamamnda vergi vermek ve sava$ta asker gondermektir. Bunun di§inda, ozgiirltik esastir.

Bu durum Turk birliginin saglanmasini hem

30 Kurultay bir "dani$ma" organidir. Yihn ilk ayinda mutlaka toplanmakta, daha sonra gerektik?c toplanti yapilmaktadir. Son soz Kagan'a aittir.

31 lluscyin Nannk Orkun, Eski Turk Yazitlan, Turk Dil Kurumu Yayinlan, Ankara 1986, s. 14.

32 Anncmaric von Gabain, agm., s. 507.

26

ozgiirliigiine dii$kiin boylann devlete katilmasi yoniiyle olumlu hem de rahatliga ali$an boylarin isyan etmeleri agisindan olumsuz etkilemi$tir.

1.5. Gokttirkler’de Ordu

Turk ya$aminm temelinde var olan “ordu-millet” anlayi$i, her Tiirk’iin sava§a hazir bir asker olarak yeti§mesini gerekli kilmi§tir. Bozkir kiiltiirii, zatcn Goktiirklerin turlii zorluklara dayanikh olmasini saglami$tir. Hayvansal gidalarla beslenmeleri, Tiirklerin gu?lu ve yapili olmalarma etki etmi$tir. Bu nedenle sava§ konusunda diger uluslardan daha §ansli ve ba§arili olmu§lardir. Goniillii olarak birer kahraman olmak isteyen Tiirk crleri, biitiin Turk tarihinde oldugu gibi Goktiirkler’de de “iicretli askerligin” hi<?

olmamasini saglami§tir.

Gokturklcr’de ?ocuklar ku9iik ya$ta ata bindirilir, ok atmayi ogrenir ve Tiirk sava§ sanatlarmi ogrenerek biiyurlerdi. Askerlik bir hayatta kalma $arti olmaktan ote, goniillii yapilan bir sanatti. Kadin erkek, ya§li gen? her Tiirk ata binmeyi, ok atmayi ve silah kullanmayi iyi bilirdi. Devletleri ve toreleri ugruna her turlii fedakarligi yapmaya hazir yeti§en Tiirk budunu, orduya ve askerlige 90k onem veriyordu. Sava$ta olmek §eref, yatakta olmek ayip kabul ediliyordu.

Gokturk ordusunun geneli siivarilerden (atli asker) olu§uyordu.

Bozkirda ya§amak i?in, hareketli ve hizli olmak gerekirdi. Atm orduya kazandirdigi hiz, ?ogu zaman sava$larm bir saat i?inde Goktiirklerin lehinde bitmesini sagliyordu. Siivariler olduk9a disiplinli bi9imde sava§taki yerlerini aliyor, hizla yer degi§tirip manevra yapabiliyorlardi. Bu durum, agir silahlarla ku§anmi§, duragan dii§man ordulanm §a§irtip, psikolojik olarak maglup etmeye yetiyordu. Atli askerler, atm iizerinden dort yana olduk?a isabetli ok atma becerisine sahiplerdi. Hiz, hareket ve hafiflik, dii$mana ve sava§ alamna gore taktik degi$tirebilme Gokturk ordusunun en onemli ozellikleriydi.

Askerler, genellikle hafif ve etkili silahlar kullamyorlardi. Ba§ta ok ve yay olmak iizere, kill?, kalkan, mizrak, siingii ve kargi ba§lica sava§

aletleriydi. Oguz Kagan’m (Mete Han) ortaya attigi onluk sistem, ordunun temelini te$kil ediyordu. Yine Mete Han tarafindan ilk defa

/

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESI

kullanilan “vizlayan (islik galan) oklar” ordunun sava§ teknikleri i?indc onem arz ediyordu³³.

Akin ve sava$larda boylann askerleri mutlaka katihrlar ve her boy ordu i?inde kendi bayragiyla temsil edilirdi. Kaganhga ait Goktiirk bayragi ve kutsal Turk sancagi olan “tuglar” orduyu siislerdi. Yiiksek riitbeli askerler ve komutanlar ordunun en oniinde bulunurlardi. Eger olaganiistii bir durum yoksa Kagan da sava§ta hazir bulunurdu.

Goktiirkler sava§larda, dii§mani yamltacak taktikler uygulann§lardir.

Bunlardan en me§huru “turan taktigi”dir³⁴. Yenilip geri ?ekilir gibi yapan Goktiirk gerileri, dii§man askcrlerini once hilal bi?imindeki yay igine daha sonra ise bir member i?inc siki§tirarak yok ederlerdi. Aynca hafif silahlar kullandiklari vc atlarla olaganiistii hizlara ula§tiklari igin, du§manm hi?

beklcmedigi baskinlarla da biiyiik ba§arilar cldc ediyorlardi.

1.6. Gokturkler’de Din

Saka ve Hun doneminde geli§en, genelliklc tabiat gii?lerini on plana

?ikaran ilkel Tiirk dini, Goktiirkler doneminde daha sistemli ve tek Tann’mn iistiinliigiinii benimseycn bir hal almi§tir. Yer, gok, su ve ate§ gibi doga giigleri, Goktiirkler tarafindan onemsenmis ve onlara kutsal bir ruh atfedilmi$tir.

Yazili kaynaklardan anla$ildigma gore, Tiirkler arasmda kutsal kabul cdilcn birdcn ?ok kiilt veya ruh bulunmakla birlikte, biitiin ruhlar iizcrinde a$kin bir gii? olan bir “Gok Tanri” (Tenri) bulunmaktadir. Gok, Eski Tiirk?ede maviligin yamnda yiiceligi dc temsil eden bir sozciiktiir. Gok Tanri da, Tiirkler arasinda en yiice yaratici olarak kabul cdilmi§tir. Gok Tanri tektir, sonsuz bir ya§ama sahiptir, her $eye giicii yetendir, ezeli ve ebedidir, bilgi kaynagidir, insana zafer ve gii? verir. Goktiirklerin ?evresindcki uluslar ?ok tanrili dinlere (pagan) inamyor ve olduk?a ilkel esaslar iizcrine bir inanci benimsiyorken; tek Tanri Ulgen’in oldugu ve insanlarm “kul” kavramina cri$tigi Gok Tanri dininin geli$mi§ligi dikkat ?ekmcktedir.

33Hiiscyin Namik Orkun, Eski Tiirk Yazitlan, Tiirk Dil Kurumu Yayinlan, Ankara 1986, s.15.

34 Bu takligin adi "kurl oyunu, kurt kapani vcya hilal taktigi" olarak da bilinmcktedir. Bu taktik, lslamiyct'tcn sonraki Tiirk dcvletlerinde de ba$anyla kullamlmijtir. (1071 Malazgirt Sava$i gibi.)

28

Gok Tanri inancinda, bugiinkii Altay §amanistlerinin dua ve ilahilerinde de geptigi iizere en yiice kutsal ruh (yani Tanri) “Ulgen”dir. Bu bazi kaynaklarda “Kuday” veya “Kayrakan” olarak da ge$mektedir.

Aynca “yer ana” olarak anlamlandinlan “Umay” da, di$il ozellik gosteren bir kutsal ruhtur. Tiirkler arasinda “yer, su, gtine?, ay, ate?” gibi doga gu<?lerinin kutsal ruha sahip oldugu, Orhun Yazitlari’nda $oyle ge9mektedir:

"Uze Tiiriik Tenrisi Tiiruk idukyiri subi anga etmig.” (KT-D: 10)

“Yukandaki Turk Tanrisi (ve) Tiirk kutsal yer ve su (ruhlan) ?oyle yapmi§lar...”

“Tcnri Umay idukyer sub basa herd ering neke tezerbiz." (TY-B/2: 3)

“Tann, Umay kutsal yer, sular (bizim i<;in onlara) gaflet verdi ku§kusuz. Ne i?in ka?iyoruz?”

Yukanda yazitlarda ge9en sozler, Gok Tanri inanci hakkinda bize bazi bilgiler vermektedir.“Turk Tanrisi”

sozii, Goktiirklerin kendi Tanri’sini ba?ka milletlerin Tanri’sindan ayri tuttuguna i§aret etmektedir. Gok Tanri, yalmzca Ttirklerin Tann’sidir ve onlari koruyup diger milletlerden iistiin kilmaya 9ali§maktadir. Bu dii?iince, Goktiirkler’de dinin de milliyet kavramini destekledigini gostermektedir. Kutsal ruha sahip“yer sub”yine Umay ve Tanri ile birlikte amlmi§tir. Her ne kadar bu konuda farkli gdrii$ler bulunsa da, Umay’in yer kutsal ruhunu, Tanri Ulgen’in de gok kutsal ruhunu kar§iladigi dii$unulmektedir.

Gokturklerin kutsal (iduk) yer olarak kabul ettigi mekanlar bulunmaktadir. Otiiken Ormam ve Dagi bunlann cn bilinenlerindendir.

Buraya sahip olan kagan, ili (devleti) yuceltecek giicti Tann’nm verecegi kut ile elde etrni? olacaktir. Bazi magaralar ve tepeler, Turklerin ibadet etmeleri i9in se9tikleri yerlerdendir.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

Kurban kesme, Goktiirkler arasmdaki en yaygin ibadet $ekillerinden biridir. Yilin be§inci ve sekizinci ayinda, iizerinde hi? ?im veya aga?

bulunmayan “budun inli” adi verilen dagda Gok Tann’ya kurban sunarlar.

Ayin ilk onunda da irmak kenarinda Tann’ya kurban keserler.³⁵Kurban edilen hayvan genellikle at veya koyundur. Kurban kesme ibadetine Kagan da bizzat katilir. Otiiken ormani iistiindeki dagda kurdurdugu kapisi doguya bakan

?adinndan her sabah ?ikarak Giine$’e, geceleri ise Ay’a tapinir. Boy ba$buglariyla birlikte ata magaralarmin online gelerek, burada da kurban kesilir.

Kesilen kurbanlann ba$i, bazen bir siriga takilir ve hayvanin i? yagiyla bezenir. Bu sinklar ve ke?eden yaptiklan suretler, kutsal ruhlari temsil eden

“ongun”lardir. Goktiirkler’de “totemizm” yoktur. Kurt, Turkler i?in yalnizca bir simgedir, onun eti yenilmez ve mecbur kalmadik?a avlanmaz. (^unkii kurt, kutlu bir yol gostericidir ve Tiirk’e dosttur. Aynca Tiirklerde totem akrabaligi degil, kan akrabaligi vardir³⁶.

“Atalar kiiltii” Gok Tann inancmda ?ok onemlidir. Otiiken, Altay ve Tann Daglari’nm tepesinde ata ruhlanmn toplandigi dii§unulmektedir. U?up giden ruhlann yok olmadigina ve atalar ruhunun Goktiirkler’i koruduguna inamlmaktadir. Bunun i?in yilin belli aylarmda kutsal yerlerde atalann ruhu i?in kurbanlar sunulmaktadir.

Goktiirkler, Hunlar’in benimsedigi eski Tiirk inancim devam ettirmi§ ve

$amanist gelenekle yeti§en boylardan olmu§lardir. Her ne kadar inan? yapismi daha ileriye ta§imi§, tek Tannh hale getirmi$ ve belli ritiiellerle sistemli bir Gok Tann dini olu$turmu§larsa da; Goktiirk ya§antismda iptidai §amanligm izlerine rastlamak miimkiindiir. §aman kiiltiiriinde “biiyii. sihir, fal, gelecekten haber vernte, agaqlara dilek bezleri baglama” gibi adetler yaygindir. Bu kiiltiire ait bazi inam$lar, bugiin Miisliiman Tiirk toplumlarma kadar aktanlmi§tir. “Yolcunun arkasindan su dokme, ters donen terligi duz qevirme, eve nazarlik asma,

35 Abdiilkadir lnan, Tarihte ve Bugun $amanizm, Tiirk Tarih Kururau Yaymlan, Ankara 2006, s. 5.

36 Tiirklcrdc totcmizmin olup olmadigi konusunda farkli gorii$ler bulunmaktadtr. Ibrahim Kafesoglu bu konuda “Eski Tiirk drf ve gelenekleri arasinda tolemciligin kisaca afikladigimiz ozelliklerinc uygun gorunen bazi inanif ve davraniflar dikkati fekmektedir: (...) Turkler Kurt'u ata iammiflardir. Bu nokla Goklurklcrin mcnjci bahsinde Qn kaynaklarinda kesinlikle belirtilmiftir." sozleriyle Turklerde totemizmin izlerinin goriildugiinc dair bilgiler vcrmijtir. (Ibrahim Kafesoglu, "Eski Tiirk Dini”, Turkler Ansiklopedisi, C. 3, Ankara, 2002, s. 290-304.) Bahacddin Ogel’in "Turk Mitolojislnde Totemizm tzieri” ba$likli yazisinda da yarauli; efsanelerinde ve turlii geleneklerdeki totemizm izleri, tarihi geli$imiyle incelenmi$tir. (Bahaeddin Ogel, Tiirk Mitolojisi, C. 1, Tiirk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2003, s. 20.)

30

dzellikle ziyaretler gevresindeki agaglara gaput baglama, gocuguna vefat eden babasinin/annesinin adim vererek onun ruhunu yagatma dugiincesi, nazar degdigi diifiinulen kigiye kur§un dokme, dua ederken elleri agip yukariya bakma, kabirlere mezartagi dikme" bugiin ya$ayan inam$lara omektir.

$amanizm’i ba$li ba§ma bir din olarak kabul etmek pek de dogru degildir. Turklerin eski dini konusunda bazi dii$iiniirler, “Hunlar ve Goktiirkler, §amanizm dinine mensuptur." demi§ olsalar da, $amanizm Tiirkler igin aslinda Gok Tann dinini ya$ayi§ bi?imi olarak algilanmalidir.

Yazili ve sozlii kaynaklarda ge9en“$aman”ve“kam”Gok Tanri inancinda onemli roller iistlenen din adamlandir. §amanlik, tipki kaganlik gibi babadan ogula, anadan kiza ge^mektedir. “Kamlarin tanrilar ve ruhlar hakkmdaki tasawurlari dini torenlerde okuduklari dua ve ilahilerdeki tavsiflerden anlagilabilir. Fakat bu ilahileri ve dualari tespit etmek giigtur. Ayinlerden sonra kam bu okuduklarim tekrarlayamaz; giinkii kam, dualarmi istigrak halinde irticalen soyler ve sonra unutur.”³⁷ $amanlar, genellikle bir ate$

etrafinda elindeki davulla ritmik sesler 9ikarip, belli esaslan olan figiirlerle yaptiklan dansi icra edeler. Bu ritiiel, $aman’in ruhunun Tann Olgen’in katina 9ikmasi (trans) ve herkesin eri§emeyecegi bilgileri insanlara ta§imasi ile sonu9lanir.

Gok Tann dininde, yaratili? efsanesi ve diinyaya geli§ konusunda farkli mitolojik dii§iinceler vardir. Giine§ ve Ay, tipki diinyadaki iyi ve kotii ruhun sava$i gibi birbirini kovalar. Goktiirkler i9in Giine§ ve Ay tutulmasi, diinyamn karanhga siiriikleni§ini ifade eden mitolojik bir algidir. Bir tutulma aninda §aman’lar, kotii ruhun elinden kurtulmak i9in baginp 9aginrlar, davul galip ses 9ikanrlar. Bu seslerin, kotii ruhu ka9iracagmi dii$iiniirler. £akan

$im§ekler ve yildinm dii$mesi de, Ulgen’in yeryiiziindeki kotii ruhlara verdigi ceza olarak algilanir. Yildinm dii$en aga9tan bir par9a saklamrsa, o ki$inin kotii ruhlardan uzak kalacagi dii§uniiliir.

Oliim gelenekleri, Gok Tann inancinda olduk9a geli§mi§tir. Olen ki§inin ruhunun atalann ruhlannin toplandigi yere bir ku§ gibi U9up gittigine inamlmaktadir³⁸. Bir ki§i oldiigiinde 9adinnin i9ine konulur,

37 Abdulkadir Inan, age., s. 31.

38 Orhun Yazitlan’nda gegen "ugabardi, kergek boldi" ifadclcri, buna ornektir. Kergck, bildircina benzeyen bir ku$a verilen addir. Olumden sonra ruhun, bu ku$ gibi ugup gittigi eski Turk inancmdaki mitolojik bir algidir.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESI

9adinn etrafinda koyun ve at kurban edilir ve atlarla (jadinn etrafi yedi kere doniiliirdii. Daha sonra defin i?in uygun bir zaman belirlenir ve cenaze toreni olan “yug” 0’og) giinii geldiginde dort be? metrelik bir 9ukur kazilarak olii gomulurdii. Mezann yerleri belliydi ve buralar gencllikle yiiksek yerler olurdu³⁹. Kabrin ba§ina yazih bir mezar ta§i ile oldiirdiigii ki§i sayisinca

“balbal” dikilirdi. Tckrar kurban kcsilir ve kalanlar i^in ziyafet verilirdi.

Birinci Goktiirk Kaganligi’nin ikiye boliinmcsinde biiyiik etkisi olan Taspar gibi, Bilge Kagan da Cin’den gelcn Budist rahiplerin etkisinde kalarak Budizm’e merak salmi§tir. Bilge Kagan iilkeye Buda heykelleri diktirmek ve tapinaklar yaptirmak istemi§; fakat Budizm’in Turk kiiltiiriine ve toresinc aykin oldugu Tonyukuk tarafindan ogiitlenincc bu aykin isteginden vazge(?nii§tir. Budizm, et yemeyi yasaklayan, sava$mayi yanli§ bulan ve dolayisiyla tarn yerle§ik ya§ama ge9meyi tavsiye eden bir dindi. Budizm, Goktiirklcrin kiilturlerinden ve torelerinden vazge9melerine neden olacakti.

1.7. Gokttirkler’de Medeniyet

Bizans hukiimdari Zcmarhos’un 568 yilinda Goktiirk Kaganhgi’na gonderdigi el9inin verdigi bilgilere gore, Goktiirk kagam altin i§lemeli bir tahtta oturmaktadir. Kagamn otagi rengarenk halilarla siislenmi§tir. Emevi halifcsinin 724 yilinda gonderdigi el9i dc Goktiirklerin olduk9a kiiltiirlii, medeni bir hayat ya§adiklanndan bahsetmektedir.

Yilin belli donemlerindc yaylaklara go9en Goktiirkler’de, halkin 90k ku9iik bir kismi yerle§ik olarak ya§iyor ve tanmla ilgilcniyordu. Kaganhgin merkezi olan Karakurum ve Otiiken 9evresinde, tanmi geli§tirmek i9in sulama kanallari yapilmi§tir. Bu, aslinda yerle§ik hayata ge9i§in ilk adimlan olarak kabul cdilmelidir.

Goktiirkler, doga gii9lerini onemseyen Gok Tanri dinini benimsedikleri i9in dogayi iyi gozlemlemi§lerdir. Ay veya Giine$ tutulmasi, yildirim dii§mesi, gecc ve giindiiz olaylan iizerinde dii§iinen

3 9 . . .

Turklcrin yiiksek yerleri kutsal kabul etmelerinin nedeni, Gok Tann’ya yakin oldugunu hissetmclcrindcndir. Bunun i?in nasil kagamn otagim yiiksek ycre kurmu?larsa, oliileri de yiiksek yerlerc dcfnclmislcrdir. A. Von Gabain, olulerin yalmzca Otiiken Dagi’na (Ormanina) gomuldiigunii yaznu$tir.

(Anncmaric von Gabain, agm., s. 508)

32

Goktiirkler, pek dogal olarak kendilerince astronomik bilgiler geli§tirmi$lerdir. Gece ile giindiiziin e$it oldugu 21 Mart giiniinii yilba$i olarak kabul etmi$lerdir. 21 Mart giinii, aynca Tiirklerin Ergenekon’dan 9iktiklari giine denk gelmektedir. I§te Goktiirkler, boyle derin bir tarih ve cografya bilgisiyle dii§iinmii§lerdir.

12 Hayvanli Turk Takvimi, bu dii$iince ortammin iiriiniidiir. Bu takvimde her yil, bir hayvan adi ile anilmi§tir. “Sigan (1), Okiiz (2), Kaplan (3), Tav$an (4), Ejder (5), Yilan (6), At (7), Koyun (8), Maymun (9), Tavuk (10), Kopek (11), Domuz (12)”⁴⁰ adlan olmak iizere toplam 12 hayvan adi kullanilmi§tir. Bunun i9in yil adlan, 12 yilda bir ba§a donmii§tiir. Bir yil, dort mevsimden, 12 aydan olu§makta ve bu aylar “birinci ay, ikinci ay, ugiincii ay...” diye adlandinlmaktadir. Bir gun “9ag” adi verilen 12 dilime aynlirdi.

Yil, ay ve gun hesaplannda hep 12 sayismin kullamlmasmin nedeni, Turk mitolojisinde gogiin 12 bur9tan olu$masidir. Aynca hesaplamalan bir degnek iizerine a9ilan 9entiklerle yapan Goktiirkler, on bine (tiimen) kadar saymayi ba§armi$lardir.

Gokturklerin kendilerinden sonraki Tiirk devletlerini du§unerek

“siyasetname veya nutuk" i9erigine sahip kitabeler birakmasi, tarihi geni§ bir baki§ a9isiyla du§iindiiklerini gostermektedir. Yazili hitabet, bu donemde olduk9a geli§mi§tir. Yazitlarda kullanilan Goktiirk Yazisi bile, kendi donemi i9inde dii§iiniildugu zaman bir medeniyet abidesidir. ilk yazili kaynagimiz olan Orhun Yazitlarfnda kullanilan Runik Tiirk Alfabesi, kitabimizin ilerleyen bolumlerinde anlatilacagi iizere Goktiirk uygarligmin gostergesidir. Bu donemde Orhun Tiirk9esi, yazi ve edebiyat dili olacak kadar geli§mi§, aynca ba§ka dilden kitaplar⁴¹Tiirk9eye 9evrilmi$tir.

ipek Yolu ticaretine Goktiirkler hakim olduktan sonra, Tiirk ilinde ticaret olduk9a geli§mi§tir. Di§ ulkelere en 90k kuma§ ve sava§ aletleri satilmi§tir. Ticarette altin, giimu§ ve bakir sikkelerle deri veya kuma§tan yapilan kagit paralann kullanildigi, arkeolojik kazilarla kesinle§mi§tir.

Otiiken’de yerle§ik kalan halk ile go9erler arasmda kayda deger ticaretler yapildigi, (^in kaynaklannda dogrulanmaktadir. Aynca ticaret yollarinin giivenligini saglamak i9in seferler yapilmi§ ve tiiccarlar desteklenmi§tir.

40 Huseyin Namik Orkun, Eski Tflrk Yazitlan, Tiirk Dil Kurumu Yayinlan, Ankara 1986, s. 16.

41 Budizm'in esaslanni anlatan “Nirvana - Sutra" adli kitap, Turk?eyi iyi bilen bir Qinli tarafindan Orhun Tiirk?esine 9evrilmi$tir. Nesnel bilgiyc ulajma ve evreni anlama fabasini gostcrmesi a^isindan bu ?eviri onem ta$imaktadir.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

Goktiirkler, sik sik go? eden bir toplum olduklari i?in biiyiik ve ta§inmaz eserler yapmaktan ka?inmi$lardir. Bunun i?in Goktiirkler donemine ait saray ve kdprii gibi eserler yoktur. Yapilan arkeolojik kazilarda tepe bi?imindeki mezarlar (kurgan) i?inden altm e§yalar, seramik kiipeler ve giimii§ ?anaklar ?ikmi§tir.

Demircilik, Tiirklerin geleneksel sanatidir. Goktiirkler, tarih sahnesine Qiktiklan giinden yikildiklan doneme kadar demircilige biiyiik onem vermi§lerdir. Tiirklerin ?ok eskilerden beri i$lemekte usta olduklari demir, Goktiirklerin etkili silahlar yapmalarmi saglami§tir. Ok, yay, kargi, siingii, mizrak ve kill? yapmayi ?ok iyi bilen ustalar, sava$larda Goktiirk ?erilerinin daha ba$arili olmalanni saglami$tir. Egri kili?lar ve lslik ?alan oklar Orta Asya’daki en biiyiik devleti kuran Goktiirklerin giiciine gii? katmi§tir.

Olen ki§ilerin mezarlarina dikilen balballar, Tiirk heykelciliginin ilk omeklerini te§kil etmektedir. Duvarlara ?izilen “freskler”, Orhun Yazitlan’nda anlatilan sava§ tasvirlerini ?ok giizel yansitmaktadir. Resimlerde ?ogunlukla hayvan figiirleri kullanilmi§tir. At iistiinde ok atan bir Goktiirk ?erisini, mizraklarla ?arpi§an (siingiile§en) askerleri veya tapinak halinde bezenen bir yerde Tanri’ya yakaran §aman’i bu fresklerde gormek miimkiindiir.

Kopuz, insanlan hem eglendirmek hem de iiziicii olaylar kar§isinda dii§iindiirmek i?in ozanlarin ?aldigi milli bir ?algidir. Tiirkler tarafindan icat edildigine ku§ku yoktur ve kisa siirede Orta Asya’daki biitiin milletler arasinda yayilmi§tir. Kopuz §iir ve edebi soz soyleme gelenegi olu§turmanm yamda, $amanlar’in yakan§mda (dua) da kullamlmi§tir.

Bir devletin geli§mi§ligi, ?ogu zaman vergi sisteminin giiciiyle paraleldir. Goktiirk Kaganligi’na bagli boylar, belli araliklarla kaganhga vergi ve asker vermekle sorumludurlar. Buna uymayan boy beyleri cezalandirilmi$tir. Goktiirk yurdunda tore, Atsiz’in "Dilek yolunda olmek Turklere olmaz tasa, / Turk'e boyun egdirir yalniz tiireyle yasa!" dizelerinde soylendigi gibi, her $eyden ustiindiir. Kagan’in buyrugu bile toreye aykin olamayacagindan, budun bu yasalara uyarak diizenli, kiiltiirlii ve yiiksek ahlakli olmu§tur.

34

1.8. Degerlendirme

1. Goktiirkler hakkinda a§agida verilen bilgilerden hangisi dogrudur?

A) $amanist inanglannda kurt bir totemdir.

B) Tarimi geli$tirmek i9in sulama kanallan yapmi§lardir.

C) Ulkenin dogusunda kalan kagana “tarkar” unvam verilmi§tir.

D) Boy beylerine bagli iicretli askerler bulunmaktadir.

E) Gokturk devletini kuran Bumin Kagan, Kirgiz Turklerindendir.

2. 50 yillik fetret devrinden sonra devleti yeniden derleyip toplayan ikinci Gokturk Kaganhgi’nm kurucusu, hangi unvam almi§tir?

A) Yabgu B) istemi C) Kapgan D) ilteri$

E) Bilge

3. Gokturk aile ya$ami hakkinda a^agida verilen bilgilerden hangisi vanlistir?

A) Ata-erkil bir aile yapisi goriilmektedir.

B) (pocuklar toreye uygun yeti§tirilirler.

C) Erkekler genellikle birden 90k kadinla evlenirler.

D) Kadmlar sosyal ya§amda etkindirler.

E) Kagan gelinlerine “konguy” adi verilmektedir.

4. Demir i§lemeciliginde Gokturklerin becerisi, oncelikli olarak hangi alanda ilerlemelerini saglami§tir?

A) Askerlik

B) Tanm

C) Sanat D) Hukuk E) Ticaret

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURK(?ESI

5. On iki hayvanh Tiirk takviminde hangi hay van yoktur?

A) Maymun B) Domuz C) Tav§an D) Yilan E) Kurt

6. Goktiirklerin 50 yillik tutsaklik donemiyle ilgili hangi bilgi vanhstir?

A) Kiir§ad’in 40 serisiyle isyani bu doneme aittir.

B) Tiirkler benliklerini kaybetme riskiyle kar§i kar§iya gelmi§lerdir.

C) Fetret devri denilen bu donem 630 - 680 yillan arasinda ya§anmi§tir.

D) £in imparatoru, esir Tiirkler’e Cin’de ku<?uk bir bcylik kurdurmu§tur.

E) Dagilan budunu tekrar toplayan ilteri§ (Kutluk) Kagan, 682 yilinda Goktiirk Kaganligi'm ikinci kez kurmu§tur.

7. Budizm’in Goktiirklerin sonunu getirecegini soyleyen Tonyukuk, neye dayanarak bu yargiya varmi§tir?

A) Yabanci kaynakli bir din olmasi

B) Bu dinin Tiirk kiiltiiriine ve toresine aykin olmasi C) Tiirkleri Oinlilerle yakinla§tiracak olmasi

D) Tek tanrili bir din olmasi

E) Tiirk halkimn buna heniiz hazir olmamasi

8. Goktiirklerin kurulu§ ve yikih§ tarihleri, a§agidakilerin hangisinde kuran ve yikan boy adlanyla birlikte dogru verilmi§tir?

A) Uygur (542) - Kirgiz (734) B) Karluk (629) - Uygur (792) C) Kitay (450) - Basmil (689) D) Basmil (534) - Oguz (637) E) A§ina (552) - Uygur (745)

36

9. A§agidakilerden hangisi Gokturklerin Tiirk siyasi ve uygarlik tarihine katkilarindan biri degildir?

A) Onlu ordu sistemini icat ederek kullanmalan B) Orta Asya’daki en biiyiik devleti kurmalan

C) Bilinen ilk Tiirk alfabesini geli$tirerek kullanmalan D) Bugune bile dmek olacak devlet adami motifini ^izmeleri E) Ilk yazili kaynaklanmiz olan Orhun Yazitlan’m birakmalan

10. Gok Tann dini hakkinda a§agida verilen bilgilerden hangisi vanhstir?

A) En biiyiik kutsal ruh, Tann Ulgen’e aittir.

B) Doga gii9lerine ve atalar kiiltiine onem vermektedir.

C) Goktiirk kaganlan aym zamanda $amandirlar.

D) En belirgin ve yaygm ibadet bi?imi kurban kesmektir.

E) Bugiinkii Miisliiman Tiirk devletlerinde izi devam etmektedir.

11. Goktiirklerde “tore" hakkinda verilen bilgilerden hangisi vanhstir?

A) Ki§ilerin haklanni korumayi amaflayan kurallar i?erir.

B) Tiirk kiiltiir ve ahlakina uygun ya§amayi gerektirir.

C) Yazili olmayan, sozlii hukuk kurallandir.

D) Yalmzca kagan toreden bagimsiz hareket edebilir.

E) Toreye uymayanlar oliime varan agir cezalar alirlar.

12. I. Mezarlara balballar dikmeleri

II. Siirekli ekip biptikleri tanm arazilerinin olmasi III. Kendilerine bagli boylardan vergi almalan

Yukandaki maddelerden hangileri, Goktiirkler’in alelade bir g09ebe ya§ami benimsemediklerini, kismen yerle§ik hayati da benimsediklerini gosterir?

A) I ve III B)II ve HI C) Yalmz II

D) Yalmz III E) I - II - III

2. GOKTURK YAZISI

Tiirklerin bilinen ilk yazili kaynaklari olan Orhun Yazitlari'nda kullanilan Goktiirk yazisi, 7. yiizyila kadar i§lenerek geli§tirilmi§ ve en olgun haliyle yazitlarda kullamlmi§tir. Goktiirk harfli yazitlardaki dilin, Orhun Yazitlarfndan birka? yiizyil once olu§tugu gorii§iinii kabul edenlere ragmen, son zamanlarda yeni bulunan yazitlar iizerinde yapilan ara§tirmalar runik Tiirk yazismin olduk^a eski donemlere ait olmasi gcrektigini ortaya koymu§tur.

Goktiirk yazismin tarihi geli§imi konusundaki bilgilerimiz simrlidir.

(pin kaynaklannda Hunlar zamaninda ve daha onceki donemlerde Tiirklerin yaziyi kullamp kullanmadiklan hakkinda ciddi bir bilgi yoktur. Bu donemlere ait bizim de yazili kaynaklanmiz olmadigi veya hala bulunamadigi i?in, Goktiirk yazismin ne zaman ve nasil dogdugu konusundaki a9iklamalanmiz, yazmin geli§mi§ligine gore yaptigimiz tahminlerden ibarettir.

38