Kol Tigin Yaziti

684 yilinda dogan Kol Tigin, ikinci Goktiirk Kaganhgi’nm kurucusu ilteri§ (Kutluk) KaganTn oglu, 716-734 yillan arasinda devletin en parlak donemlerini ya$atan Bilge KaganTn karde§idir. Kaganligm ayakta kalabilmesi igin onlarca sava$ta iistiin ba§ari gostermi$ yigit bir Tiirk <?erisidir.

Heniiz 7 ya$indayken babasmi kaybetmi$, amcasi Kapgan KaganTn doneminde kendini yeti§tirmi§tir. 16 ya§indayken katildigi bir sava$ta, (pin komutamnm yegenini yakalayip elleriyle Kapgan Kagan’a teslim etmi§tir. Yine Az boyunun valisini bir sava§ sirasinda yakalami§tir. Kapgan’in oliimiinden sonra kendisinden bir ya§ biiyiik olan agabeyi Bilge’nin, bir ihtilalle kagan olmasim saglami$tir.

ikinci Goktiirk Kaganligi’nm en parlak doncminin Bilge KaganTa birlikte ba$lamasinda, Tonyukuk'un akil dolu ogiitleri kadar Kol Tigin’in sava§lardaki sayisiz ba§ansi da etkili olmu$tur. Oyle ki, Kol Tigin Yaziti’nda da ge$tigi iizere, “$arpi$malar sirasinda, once Tadik Qor’un boz atina, arkasindan I$bara Yamtar’in boz atina, sonra Yigen Silig Bey'in giyimli don atlanna binerek hiicum etmif, ancak atlarin hepsi olmu^tii.

Hatta Kol Tigin 7 zirhindan ve kaftamndan yiizden fazla okla vurmuflar;

86

ama yiiziine ve baqina degmemifti.”⁷ Sava$larda kendisine at dayanmayan^{77 78}Kol Tigin’e, alp sac^Ii kir ati yaren olmu$tur.

£in kaynaklarinda Kol Tigin, “olaganiistii asker, savaqmayi iyi bilir, boyle iqlerde iniikemmeldir."¹* diye gegmektedir. Bir isyanda Oguzlar’in karargahi basmalari sirasinda Kol Tigin, tek ba$ina onlarca Oguz erini puskiirtmiis ve hanedan ailesinin kole olmasini onlemi$tir. Bilge Kagan bunu, §u sozlerle anlatmaktadir:

“Kol Tigin ogsiiz akin binip tokuz eren sanqdi. Ordug birmedi. Ogiim katun ulayu oglerirn, ekelerim, keliniiniim, kunquylarim bunqa yetne tirigi kiin boltaqi erti oliigi yurtda yolta yatu kaltaqi ertigiz. Kol Tigin yok erser kop olteqi ertigiz."

“Kol Tigin oksiiz kir atina binip dokuz eri mizrakladi, karargahi (dii§mana) vermedi. (Kol Tigin olmasaydi) annem Hatun ba§ta olmak iizere (diger) annclcrim, ablalanm, prenseslerim, bunca hayatta kalanlar cariye olacak idi, olcnler (de) yazida yabanda yata kalacak idiniz. Kol Tigin yok olsa (idi) hep olecek idiniz.” (KT-K: 9)

Kol Tigin, 47 ya§indayken Dokuz Oguzlar’la yapilan bir sava$ta olmii$tiir. Bunun iizerine Bilge Kagan, iginde oldugu derin iiziintiiyii yansitacagi Kol Tigin Yaziti’m 732 yilinda yegeni Yollug Tigin’e yazdirmi$tir. Bu yazit, birinci kaganlik doneminde Tiirklerin ne kadar rahat iginde ya§adigmi ve atalannin ne kadar biiyiik i§ler ba$ardigi anlatilarak ba§lamaktadir. Daha sonra ba§a gelen kaganlann yamldiklanndan ve £in bagimsizligi altinda ya$amlan 50 yillik esaret doncminden bahsedilmektedir.

ilin yeniden kurulup, tipki birinci kaganlik donemindeki gibi giiglii hale gelmesi igin ne kadar biiyiik fedakarliklar yapildigi, Kol Tigin’in sava$lardaki iistiin ba§ansi ayrintilanyla betimlcnerek anlatilmi§tir.

Kol Tigin Yaziti, Mogolistan’daki Orhun Irmagi’nm dogusunda, etrafi bo§ bir arazi olan Kogo Qaydam Golii’niin yakinmda⁷⁹

6Ahmet Ta$agil, Gbk-Tiirkler / III, Turk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2004, s. 40.

Oylc ki, bazen oldiirdugu clubman askcrlcrinin atlanni alip savajmaya devam ettigi kaynaklarda rivayet edilir.

78

Ahmet Ta$agil, age., s. 41.

79

Yakla$ik olarak 47,5°K, 102,5°D boylam koordinallannda bulunmaktadir.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESI

bulunmaktadir. Bu ycr Karakurum'un yakla?ik 60 km kuzcyinde vc Karabalgasun'un otuz km kuzeydogusunda kalmaktadir⁸⁰. Ortasi oyuk olan kaplumbaga §eklindeki bir kaide ta§ina oturtulmu§tur. Yuksekligi 3,75 metre olan yazit, dort cephelidir. Yazitin i'19cephesinde Turkpe, bati cephesinde ise Qince metin bulunmaktadir. Turkic mctinler, olaylann tarihlerine gore siralannu$tir. Bir bakima "g/'rij, gelifme, sonug" kuralina uyulmu$tur⁸¹. Bengii ta$in tepesinde kurttan stit emen <;ocuk tasviri⁸², dogu cephesinde ise bir dag kc^isi motifi bulunmaktadir. Yere dii$mii§ halde bulunan Kol Tigin yaziti, tekrar yerinc oturtulmu$tur. Devrildigi zamanlarda dondurucu sogukla birliktc riizgar ve yagmurun a§indinci etkisi, yazilann tahrip olmasina neden olmu$tur.

Dikili ta$in bazi cephelerinde, kii^uklii biiyiiklii par<;alar kopmu§tur.

Her ne kadar a§inmalar ve kopmalar yazitin okuninasim zorla§tinyor olsa da, Yollug Tigin’in 20 gun ugra$arak titizlikle i$ledigi (bitidigi) bu abide metinleri, cctvelle ol«;ulerek yazilmi§9asina estetik gorunmektedir. Yazitin dogu yiiziinde 40, kuzey ve giiney yiizlerinde 13’er, geriye kalan yuzlerinde ise 4 satir bulunmaktadir ve metin toplam 70 satirdan olu$maktadir. Aynca kaplumbaga kaide iizcrinde de birka? satir Goktiirk harfli yazi bulunmaktadir⁸³. Kol Tigin yazitimn bulundugu kiilliyede, farkli biiyiikliikte heykeller ve sonradan ke§fedilen bir yol da bulunmaktadir.

Kol Tigin bengii ta§im diktiren ve metinlcrin yazan olan Bilge Kagan, Turk edebiyatmin ilk sanatkaranc metinlerini yazacak kadar list diizcy dil becerisine sahip bir ki§idir. Turk budununun ya$adigi sikintilan, kaganligin altin (jagim ve karde§i Kol Tigin’in yaptigi kahramanliklarm nihayetinde kergek bolu$unu (61ii$iinii) atasozleri ve deyimlerle destekleycrek anlatmasi, bu yazitin Turk dili ve edebiyati i?in e$i bulunmaz bir $ahcscr olmasim saglami§tir.

*0., .

Nccip Asim, Orhun Abidclcri, Matbaa-i Amire, Istanbul 1340, s. 6.

Ccngiz Alyilmaz, Orhun Yazitlarimn Bugiinku Durumu. Kurmay Yayinlan, Ankara 2005, s. 9.

Yabana arajtinnacilar bu $ckli "paralel ejderha tasviri" olarak kabul etmi$lcrdir. Alyilmaz, kurt^cr"^a

,cP^cl'Wi yazitlar uzcrindc yaptigi arajtimia ilc bunun "kurttan sut cmcn ?ocuk tasviri" oldugu sonucuna varmiftir. (Cengiz Alyilmaz, age., s. 15.)

Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Bogazici Yayinlan, istanbul 2005, s. XIX.

88

3.3.1.2. Bilge Kagan Yaziti

Kol Tigin’in agabeyi, ilteri§ Kagan’in oglu ve vezir Tonyukuk’un damadi olan Bilge Kagan, 683 yilinda dogmu§tur. Karde§i gibi cesur ve akilli olmasina kar§in, esaret gormedigi i?in bazen Cin’in Budist geleneklerini ve yerle$ik $ehirciligini Goktiirk yurdunda yaymak istemi§tir.

Tonyukuk’un ogiitlcri, onun bu dii§unccsinden uzakla$ip Tiirk budununu ve ilini torcsince gi^lendirmesini saglami§tir.

Bilge Kagan Yaziti

§adhk doneminin ardmdan 19 yil kaganlik yapan Bilge Kagan, 734 yilinda olmu$tur.

Oliimiinden bir yil sonra (735) oglu Tenri Kagan tarafindan babasi Bilge Kagan adina biiyuk bir yug toreni diizenlcnmi? ve yazit dikilmi$tir. Bu yazit, Mogolistan’daki K090(paydam Golii’niin

yakminda ve Kol Tigin yazitinin bir kilometre giineyinde bulunmaktadir.

Bilge Kagan bengii ta$i, Kol Tigin yaziti gibi kaplumbaga kaidesine oturtulmu§tur. Yazit, Kol Tigin abidesinden birka? santim daha uzundur.

Heykeller, balballar, do§emeler ve siislenmi$ bir bark bulunan geni§ bir kiilliye⁸⁴iginde yer almaktadir. Yazit devrilmi§ ve pargalanmi§ halde bulunmu$tur. Bunun i?in diger bengii ta$lardan daha90k yipranmi$ ve bir?ok kismi okunamayacak hale gclmi§tir.

Bilge Kagan yazitindaki metinlerin biiyiik kismi, Kol Tigin yazitiyla ortaktir. Kol Tigin’in vefatindan sonraki donemler hakkinda yazilan bazi satirlari Tenri Kagan’in yazdirdigi dii§unulmektedir. Bilge Kagan kendisi i9in diktireccgi yazitin metnini vefat etmeden once hazirlami? veya Tenri Kagan babasinin giizel bir iislupla yazdirdigi kutlu sozlerini aynen tekrar etmckle yetinmi$tir.

Yazitin dogu yiiziinde 41, kuzey ve giineydogu yiiziinde 15’er, diger yiizlerinde ise8satir bulunmaktadir ve metin toplam 79 satirdan

84

Gcrek Kol Tigin yazitinin, gerekse de Bilge Kagan yazitinin kulliyesi i9inde yer alan insan ve hayvan tasvirli heykeller, bctizlerle (resimlerle) suslenmij ta$lar, balballar, barklar, duvarlar ve hakkinda 90k az bilgi sahibi olunan yazi - resimlerle i;lenmi$ nice ta$lar; Turk kiiltur tarihi, mitolojisi, dili ve cdebiyati a9isindan olduki;a yararli bilgiler vermektedir.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

meydana gelmektedir. Kol Tigin yaziti gibi, bu bengu ta§in da bati yiiziinde Cince bir metin bulunmaktadir; fakat o kadar yipranmi$tir ki 90k azi okunabilmi$tir. Bu satirlarin biiyiik kisminm yazari olan Bilge Kagan Turk edcbiyatmin ilk hitabet omegini vercrek, 1300 yil sonra dahi milyonlarca Tiirk’iin §ukranim kazanan abidevi bir $ahsiyettir.