Sozciik incelemeleri

Goktiirk9enin ses ve bi9im ozellikleri dikkate alinarak, omek birka$

metin i^inde ge9en turn sozciikler a§agida incelenmi§tir¹⁵¹. Tekrar eden sozciikler, bir kere incelenmi$tir.

"Uze kok tenri asra yagiz yir kilindukda ikin ara ki?i ogli kilmmi§. Ki§i oglinta uze equm apam Bumin Kagan istemi Kagan olurmif. Olurupan Turk budunun ilin tdriisin tuta birmif, iti birmif.” (KT: D -1)

“iize”: yukan, yukanda < iiz (list; isim kokii) + e (yonelme hal eki)

“kok Tenri”:Gok Tann < kok (mavi, gok; isim kokii) + Tenri (Tanri, gok; isim kokii)

“asra”:altta, a§agida < as (a$agi, alt; isim kokii) + ra (yon gosterme hal eki)

“yagiz yer”:kara, yagiz yer < yagiz (isim kokii) +yer (isim koku)

“kilindukda": yaratildigmda < kd- (yaratmak; fiil kokii) + -in (edilgcnlik eki) + -dukta [zarf-fiil eki: -duk (sifat-fiil eki) + da (bulunma hal eki)]

“ikin ara”:ikisi arasinda < eki (iki; isim kokii) + -n (vasita hal eki) + ara (ara, arasinda; isim kokii)

“ki$i ogli”: insanoglu < ki$i (ki§i, insan; isim kokii) + ogul (evlat,

<;ocuk; isim kokii) + i (3. tekil $ahis iyelik eki)

“kilinmi$”: yaratilmi§ < kil- (yaratmak; fiil kokii) + -in- (edilgenlik eki) + -mi§ (duyulan ge9mi§ zaman eki)

“ki$i oglinta”:insanoglu < ki§i (ki§i, insan; isim kokii) + ogul (evlat, 9ocuk; isim kokii) + i (3. Tekil $ahis iyelik eki) + n (zamir n’si) + ta (bulunma hal eki)

“e9iimapam”:atalanm, dedelerim < egu (ata, dede; isim kokii) + m (1.

tekil §ahis iyelik eki) + apa (ata, ecdad; isim kokii) + m (1. tekil$ahisiyelik eki)

“Bumin Kagan Istemi Kagan”:Bumin Kagan, Istemi Kagan (ozel adlar)

151Sozciik incelcmelerindc Aysu Ata’nin ?ozumlemelerinden yararlanilmi$tir. (Aysu Ata, Orhun ve Uygur Turk9esi, Anadolu Oniversitcsi Web-Ofset Tesisleri, Eski?ehir 2010, s. 146-178.)

148

“olurmi§”: tahta oturmu$ < olur- (tahta oturmak; fiil kokii) + -mis (duyulan gepmi? zaman eki)

“olurupan”: tahta oturarak < olur- (tahta oturmak; fiil kokii) + - upon (zarf-fiil eki)

“Tiirk budunun”:Turk milletinin < Turk (ozel ad; isimkokii) +budun (halk, millet; isim kokii) + ufi (ilgi hal eki)

“ilin toriisin”:devletini, toresini < il (devlet; isim kokii) + i + (3. tekil

$ahis iyelik eki) + n (belirtme hal eki) + torii (tore, yasa; isim kokii) + si (3. tekil $ahis iyelik eki) + n (belirtme hal eki)

“tuta birmi$”:yonetivermi$ < tut- (yonetmek; fiil kokii) + -u (zarf- fiil eki) + bir- (yardimci fiil) + -mis (duyulan ge?mi§ zaman eki)

“iti birmi$”:diizenleyivermi? < it- (diizenlemek; fiil kokii) + -i (zarf-fiil eki) + bir- (yardimci fiil) + mis (duyulan ge?mi§ zaman eki)

“Bilge Tonyukuk ben oziim Tabgag ilinge kilmtim. Tiirk bodun Tabgagka koriir erti. Tiirk bodun kamn bolmayin Tabgaqda adrilti, kanlandi.

Kanin kodip Tabgaqga yana igikdi. Teiiri anqa temis ering: Kan bertim, kamnin kodip igikdin. iqikdiik iiqiin Teiiri dliitmiis ering. Tiirk bodun olti, alkindi. Yokbolti." (TY: B -1)

“Bilge Tonyukuk”: Bilge Tonyukuk < bil- (bilmek; fiil kokii) + -ge (fiilden isim yapim eki) + Tonyukuk (ozel ad)

“ben oziim”: ben kendim < ben (1. tekil ki$i zamiri) + dz (kendi; isim kokii) + iim (1. tekil §ahis iyelik eki)

“Tabga? ilinge”: £m ulkesinde < Tabgag (£in; ozel ad) + il (devlet, iilke; isim kokii) + i (3. tekil §ahis iyelik eki) + n (zamir n’si) + ge (yonelme hal eki)

“kilintim”: yaratildim, dogdum < kil- (yaratmak; fiil koku) + -in-(edilgenlik eki) + -ti (goriilen ge?mi§ zaman eki) + m (1. tekil $ahis iyelik eki)

“Tabga?ka”: Cin’e < Tabgag (£in; ozel ad) + ka (yonelme hal eki)

“koriir erti”: bagimliydi, tabiydi < kor- (itaat etmek, gdrmek; fiil kokii) + -iir (geni§ zaman eki) + erti (geni§ zamanin hikayesi)

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESI

“kanin”: hiikiimdarini < kan (han, hiikumdar; isim kokii) + i (3. tekil

§ahis iyelik eki) + n (belirtme hal eki)

“bolmayin”: olmasin < bol- (olmak; fiil kokii) + -mayin (olumsuz zarf-fiil eki)

“Tabga^da”: Cin’den < Tabgaq (Qin; isim kokii) + da (aynlma hal eki)

“adrilti”: aynldi < adir- (ayirmak; fiil kokii) + -//- (fiilden fiil yapim eki) + -ti (goriilen ge9mi§ zaman eki)

“kanlandi”: hanlandi, devletlendi < kan (han; isim kokii) + la-(isimden fiil yapim eki) + -n (d6nii$liiliik eki) + -ti (goriilen ge9mi§ zaman eki)

“kanin”:hanim < kan (han; isim koku) + i (3. tekil §ahis iyelik eki) + n (belirtme hal eki)

“kodip”:koyup < ko- (koymak; fiil kokii) + -d- (fiilden fiil yapim eki) + -ip (zarf fiil eki)

“yana i^ikdi”: tekrar teslim oldu < yan- (donmek; fiil koku) + -a (zarf-fiil eki) + iq (i?, dahil; isim kokii) + ik- (isimden fiil yapim eki) + -di (goriilen ge?mi§ zaman eki)

“an?atemi§”: oyle demi§ < a (o; zamir) + n (zamir n’si) +qa(e§itlik hal eki) + te- (demek; fiil kokii) + -miq (duyulan ge?mi§ zaman eki)

“bertim”: verdim < ber- (vermek; fiil kokii) + -ti (goriilen ge?mi§

zaman eki) + -m (1. tekil §ahis eki)

“kaninm”: hanim < kan (han; isim kokii) + in (2. tekil §ahisiyelik eki) + in (belirtme hal eki)

“ii$iin”:i?in (edat)

“61utmii$”:oldurmii§ <67-(olmek; fiil kokii) + -tit- (ettirgenlikeki) + -mtiq (duyulan ge9mi§ zaman eki)

“olti”:oldu <67-(olmek; fiil kokii) + -ti (goriilen ge<?mi§ zaman eki)

“alkindi”: mahvoldu < alk- (mahvolmak; fiil kokii) + -in-(fiildenfiil yapim eki) + -di (goriilen ge9mi$ zaman eki)

“yok bolti”:yok oldu < yok (yok; isim kokii) + bol- (olmak;fiilkokii) + -ti (goriilen ge9mi§ zaman eki)

4.7. Degerlendirme

1.

Goktiirkpede soziik ba§mdaki seslerle ilgili a§agidakilerden hangisi vanlistir?

A) Biitiin iinliiler sozciik ba§inda kullamlabilirler.

B) Onseste “9” sesi genellikle kullanilmaz.

C) Sozciikler “m, n, p, r” sesleriyle ba$lamamaz.

D) Sozciik ba§indaki “k” ve sesleri korunmaktadir.

E) Bazi alinti sdzciiklerde sesi ba§ta kullamlmi§tir.

2.

A§agidaki sozciiklerin hangisi biiyiik ve ku9iik iinlii uyumuna avkindir?

A) i i3> $ B) }YHO

D) e w r s

E) }>rH >M >6

3.

A§agidaki sozciiklerin hangisinde farkli tiirde bir yapim eki bulunmaktadir?

A) Tonsuz B) Kuridin C) Armak9i D) Siiniig E) Kiinliig

4.

A§agidaki ciimlelerin hangisinde "iinlii ndbetle$mesine" ugrayan bir sozciik bulunmaktadir?

A) Anta tonra yilpaguti bir ugi§ig tona tigin...

B) Tenri yarlikaduk u^iin dziim otuz artuki...

C) Tort buluii kop yagi ermi$, su siilepen...

D) Yaiiilukin U9un kagani olti, buyruki begleri...

E) Alp er bizine tegmi$ erti, antag odke okiinup...

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

5. “Korti, ba§iiia, oglit" sozciiklerinde ya$anan ses olaylan, hangisinde sirasiyla dogru verilmi§tir?

A) Unsiiz Sertle$mesi - Onsiiz Yumu?amasi - Onsiiz Benze§mesi B) Unsiiz Benze§mesi - Unsiiz Dii§mcsi - Unlii Birle$mesi C) Unsiiz Sertle§mesi - Unsiiz Kayna§masi - Unlii Dii§mesi D) Unlii Tiiremesi - Unsiiz Benze§mesi - Unlii Dii$mesi E) Unsiiz Tiiremesi - Unsiiz Kayna§masi - Unlii Birle§mesi

6. A§agidaki cumlelerin hangisinde sifat turiindeki sozcuk yapim eki almi§tir?

A) Altun Yi§ig toga Erti§ Ogiiziig kege yondimiz.

B) Kanim kagan yiti yegirmi erin ta§ikmi§.

C) Tabga? atlig siisi bir tiimen artuki yeti bin siig ilki kiin olurtiim.

D) Bu yirde olurup tabga<; bodun birle tiiziiltiim.

E) Az bodunug iikii$ kiltim. Azu bu sabimda igid bar gu?

7. A§agidaki ciimlelerin hangisinde cokluk eki alan sozciikte, iinsiiz tiiremesi ger?ekle§mi§tir?

A) Ekeler B) Yilpagut C) Kelinun D) Begler E) Oglit

8. A§agidaki cumlelerin hangisinde sifat-fiil kullamlmamistir?

A) An9a itmi§ elimiz toriimiiz erti.

B) Koriir koziim kormez teg, bilir biligim bilmez teg bolti.

C) Barduk yirde edgiig ol erin?.

D) Yiti yiiz er bolup ilsiremi§ bodunug e?iim apam torusin9e yaratmi§.

E) Bun9a budun kelipen sigtami$ yoglami§.

152

9. A§agidaki cumlelerin hangisinde hem cekim hem de vapim eki alan sozciikte bir ses olayi meydana gelmi§tir?

A) Kirkiz kagamg balbal tikdim.

B) Kol Tigin azman akig binip oplayu tegdi.

C) Altun kiimu§ i§giti kutay bunsuz an9a biriir.

D) Tabga? kaganta bediz?i keliirtiim, bedizettim.

E) Kaganimn sabin almatin yir sayu bardig.

10. A§agidaki cumlelerin hangisinde birlesik cekimli bir fiil kullamlmi§tir?

A) Bun?a yeme tirigi kirn bolta9i erti.

B) Tokuz erig egire tokidi, Ediz bodun anta olti.

C) Kol Tigin yadagin oplayu tegdi.

D) Tiirgi$ kagan Tiirkumuz, bodunumiz erti.

E) (pigan bodunug bay kiltim.

11. A§agidaki cumlelerin hangisi, “Gdkturkgede asli uzun iinluler korunmakta ve yazida kesin bir kurala bagh kalmaksizin gosterilmektedir. ” a9iklamasmi omeklemektedir?

A )

1X1 : rTY€»: rHY > : RTF h

B )

T? : rfYD : -T H S : mb: :

trW

C ) r M > v S 1 > 4 : 1 4 Y > r H > : 1 Y D ) Y « H6 0« >6: ¥ r^<? s r P R h f ^ i ^ r

E ) r h 4 H : 4 - ^ Y D : I * h T < ? f h Y P 1 : » ^ r

12. Goktiirk9enin ses ve bi9im yapisina dair a$agida siralanan bilgilerden hangisi vanlistir?

A) Tiirkiye Turk9esindeki gibi “ozne + tiimleg + yiiklem" soz dizimi belirgindir.

B) “Oglan” ve “eren” gibi sozciikler tekil anlam ifade eder.

C) Gelecek zaman “-DA9I” ve “-slk” kip ekleri ile yapilir.

D) “Siigig sabin” tamlamasi, ismin vasita halini oraekler.

E) “igikmikelimesi hem yapim hem 9ekim eki almi§tir.

Belgede Yavuz TANYERI com (sayfa 141-147)