Tonyukuk Yaziti

635-640 yillari arasinda Cin’de dogdugu tahmin edilen, £in’i90k iyi taniyan ve Goktiirk kaganlarimn (pin’e kar$i90k ba§anli bir politika izlemesini saglayan Tonyukuk, ikinci Goktiirk Kaganligi’nm kurulmasinda ve biiyiimesinde90k biiyiik etki sahibi olan yiiksek

§ahsiyetli bir ki$idir. Kaganlik kurulurken Kutluk’un Cin’c kar§i9ikardigi isyandaki 17 ki§iden biridir^8S. ilteri§ Kagan, Kapgan

Kagan ve Bilge Kagan donemlerinde ba$ vezirlik yapmi§, ba§kumandan oldugu bir9ok sava§ta ba$arilar kazanmi^tir.

Tonyukuk, Kapgan Kagan doncminde onun bir emrine uymayarak orduyu farkli bir yone scvketmi§;

ciddi ba$arilar elde etmi§ olsa da kaganin sdziine uymadigi i9in gorevinden alinmi§tir. Bazi ara§tirmacilar, Tonyukuk’un Kol Tigin ve Bilge Kagan’a bir tepki olarak bu yazitlan diktirdigini soylese dc, yazitlardaki “ilteri§ Kagan kazganmasar, yok erti erser, ben oziim bilge Tonyukuk kazganmasar, ben yok ertim erser, Kapgan Kagan Turiik sir budun yirinte bod yeme budun yeme ki§i yeme idi yok erteqi erti." (TY-K/1: 1) soziiyle siteminin Kapgan Kagan’a oldugu anla$ilmaktadir⁸⁶.

Kendisi ve ilteri$ Kagan kazanmasalar veya hi9

olmasalardi Kapgan Kagan’m ba§arisiz olacagini, Turk budununun ve ilinin yok olacagini soyleyen bilge Tonyukuk, Bilge Kagan doncminde yazitlanm kendisi diktinni$tir. Yazitlann dikili§ tarihi konusunda farkli

85 Hiiscyin Nihal Atsiz, Turk Edcbiyati Tarihi, irfan Yaymcvi, Istanbul 1997, s. 97.

86 Ahmet B. Ercilasun, age., s. 133.

90

gorii$lcr bulunmakla birliktc, 720-734 yillan arasinda diktirdigi tahmin edilmektedir. Yazitlar, Mogolistan’daki Bayn £okto bolgesinde (48°K, 107°D) Kol Tigin vc Bilge Kagan yazitlarinin daha dogusundaki bir amt mezar kiilliyesinde bulunmaktadir^{87 *}.

Ortalama diger bengii ta§lar uzunlugunda dort cepheli iki ayn amt ta§tan olu§an Tonyukuk Yaziti, dikili halde bulunmu§tur; fakat ozellikle ku§

di$kilari, §iddetli riizgarlar, yagmur ve kar sulari nedeniyle ta§larda ciddi a§inmalar meydana gelmi$tir. Birinci ta§ta 35, ikincisinde 27 olmak iizere, yazitlarda toplam 62 satir bulunmaktadir.

Tonyukuk Yaziti, bizzat bilge Tonyukuk’un agzindan ?ikan sozleri iijennektedir; fakat harfler digcrlerine gore daha ozensiz yazilmi§tir.

Tonyukuk'un yazdirdigi metinler, Bilge Kagan’inki kadar sanatkarane bir iisluba sahip olmasa da, Tonyukuk’u Tiirk hatira edebiyatinm ilk temsilcisi, ilk Tiirk tarihpisi ve tarih yazicisi (miiverrih) yapmaya yetmi§tir .

Yazitlarda Tonyukuk olaylari aynntisina inmeden, yalin bir halk diliyle anlatmi§tir. Boylece daha fazla konu anlatma imkam bulmu§tur. Aynca farkli olaylari anlatmasi, Goktiirkgenin soz varligindaki ba§ka sozciiklcrin de yazitlarda geijmesini saglami§tir.

3.3.2. Yenisey Yazitlan

Goktiirk harfli yazitlarm sayica biiyuk kismi, Giiney Sibirya’da bulunmaktadir. Hakas, Tuva ve Daglik Altay bolgelerinde, Yenisey Irmagi’mn Tes, Bay in Kol, Uybat ve Abakan gibi onlarca kolu da dahil olmak iizere akarsu havzalari <;evresinde ?ogu kaya iizerine yazilan Yenisey Yazitlan, birka? satirlik metinler ipermektedir. ilk defa 1721- 1722 yillarinda Strahlenberg ve Messerschmidt tarafindan bulunmu§tur.

Kayalar iizerine yazilan ve yazili$ tarihleri bulunmayan bu yazitlarm, hangi donemlere ait oldugu konusunda farkli gdrii$ler bulunmaktadir.

Goktiirk Kaganligfm takip eden donemde yazilmi§ olabilecegini dii§iinenler oldugu gibi, Goktiirkler’den birka? yiizyil daha once yazilmasim kuvvetle muhtemel gorenler de bulunmaktadir.

1,7Hiiscyin Nihal Atsiz, age., s. 98.

Ahmet B. Ercilasun, age., s. 133.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

W. Radloff bu yazitlarin Goktiirkler’den sonra (8-9. yiizyillarda) yazilmi§

olabilecegini soylerken, V. Thomsen runik harflerin Gokturk harflerinden daha ilkel⁸⁹olu$unu kamt gostererek Yenisey Yazitlari’nm 6-7. yiizyilda yazilmi§ olmasi gerektigini du§iinur. Turk bilginler Orkun ve Caferoglu da Thomsen’in dii$uncesine paralel agiklamalar yapmi§lardir. Aksan, konuyu “Yaptigimiz incelemeler, Orhun yazitlanndan daha onceye ait oldugu anla$dan Yenisey yazitlannda da surdugiinii. dolayisiyla Tiirklerde VIII. yiizyddan daha eskiye giden anlatim kaliplan ve yollan oldugunu gostermektedir,”⁹⁰sozleriyle ozetlemektedir.

Yenisey Yazitlan, ?oklukla Yenisey vadisinin list kisimlarinda bulunmaktadir. Bu bolgc Kirgiz Turkleri’nin eski yerle§im yeri oldugu igin, yazitlarin tjogunun Kirgizlar tarafmdan yazildigi dii§unulmektedir. Fakat yazitlarin i?erigi, ?ogunun farkli Turk boylanna ait oldugunu ortaya koymaktadir. Kaya uzerine kazmmi§

yazitlarin sayisi, 300’ii ge?mektedir. Bugiin hala iizerinde

?ali§malar yapilan yazitlara, yenilcri eklenmektedir.

Aynca kaya yazilan ?evresinde, Turk mitolojisini ve

$amanist kiiltiirii destekleyecek bazi damgalar ve tasvirler de bulunmaktadir.

Yazitlarin ?ogu, olen ki§inin ardindan onun ya§adigi sikintilan anlatmaktadir. Bazen ki§inin ya$aminda yaptiklan soylenip, zamanin onu nelerden ayirdigmdan

Uybat ya/iandanbahsedilmcktedir. Altin Kol yazitmda ge?en “tort inilgii

gcnel gorunum . . . . . . . . . , .

. . .

ertimiz bizm erklig adirti yita altun suna ya$ keyiki artiglat ogul tad eqina barsim admin bardi yita”⁹¹(Dort

kiipiik karde$li idik, bizi kudret ayirdi, ne ?are. Altun tuma, gen? geyigi

?ogalt, ogul yabanci i?ine varip ayriliverdi ne ?are.) satirlan, bazen olen ki§inin kendi agzmdan veda sozlerini bazen ise yakinlarm onun i?in soylediklerini omeklemcktedir.

89

Yenisey yazitlannda, Gokturk bengii ta$lannda bulunmayan bazi harfler / tamgalar bulunmaktadir. Bu harflerin, Orhun Yazitlan’nda gC9en harflerin tcmelini (arkaik harfler) te$kil ettigi ve geli$crck Gokturk harflcrini olu$turdugu dii$unulmcktedir.

90 Dogan Aksan, En Eskl Turkfcnin izlcrinde, Simurg Yaymcihk, Istanbul 2000, s. 27.

91 H. Namik Orkun, age., s. 512.

92

Elege§ yazitlarinda gegen “kamm elima sizimd yita bukmedim kamm elima yita adiriltim kook tenridd kiin ay azdim yita sizimd adiriltim””

(Hamm! Elime, sizlerime ne gare doyamadim. Hamm, elime ne gare, ayrildim. Mavi semada Gune$, Ay azdim. Ne gare, sizlerimden aynldim.) sozleri, olen ki§inin kendi ruhunun acisim dindirmek igin kendi agzmdan soyledigi ilgi gekici bir anlatim bigimine sahiptir.

Sayilan bir ile sekiz satir arasinda degi§en Yenisey yazitlarmdan onemli goriilen birkagimn adlari $oyledir: Uybat, Tes, Oya, Altun-Kol, Qakul, Elegef, Uyug-Arhan, Uyug-Turan, Kara-Bulun, Abakan.

Yenisey yazitlarinda, Goktiirk alfabesinde olmayan bazi harfler ve harflerin farkh §ekilleri dikkati gekmektedir. Goktiirk harflerinin arkaik bigimi olarak kabul edilen bu harfler hakkinda Dogan Aksan “Yenisey yazitlarmdan Orhun

yazitlarina geldigimizde daha duzgiin ve oturmu$ bir Turk abecesiyle, diizenli ve sanatli metinlerle kar$ila$iyoruz. Yenisey metinlerinde aym harfin zaman zaman qok farkli biqimlerinin goriilmesinde, sayilan 150 kadar olan bu yazitlann qogunlukla halktan ki$ilerce yazilmiq, degi$ik alanlarda oturan basket ba$ka Turk boylannca dikilmiq olmalarimn payi bulunmahdir."^{* 93}yorumunu yapmi§tir.

Abakan, Altun-Kol Yaziti