Turkiye Turksesine Uyarlama Denemelcri

HARF ACIKLAMA

2.6. Turkiye Turksesine Uyarlama Denemelcri

Goktiirk alfabesi, bir9ok yerde a9iklandigi iizere harflerin genellikle hecelere kar§ilik geldigi bir yapiya sahiptir. Bugiin kullandigirmz Latin kokcnli Tiirk alfabesinde ise, her harf yalmzca bir sese kar§ilik gelmcktedir.

Bunun yamnda Goktiirk9cde bulunan bazi sesler, Turkiye Tiirk9esinde yoktur. Alfabelerdcki harfler dc, kismen birbirinden farklidir. Bunun i9in Goktiirk yazisim Tiirkiye Tiirk9esine uyarlamak, ozellikle yabanci kokenli sozciiklerde olduk9a sikintilidir.

Tiirk9enin tarihi geli§imine bakilirsa, Eski Tiirk9cden Tiirkiye Tiirk9esine gclenc dek Turk9enin ses bilgisi (fonetik) yapisinda ciddi degi§iklikler oldugunu gormck miimkiindiir. Bugiin Tiirkiye Tiirk9esinde bulunan “c, f, g, h, j, v” harfleri, Goktiirk alfabesinde yoktur. (^iinkii bu sesler ve harfler, Turk9cnin ozellikle Arap9a ve Fars9adan etkilenmesi iizerine, geni§ bir geli§im siirecinde ortaya 9ikmi§tir. Bunun i9in bugiinkii Tiirkiye Tiirk9esinde bu seslcri banndiran sozciikleri yazmak, Goktiirk yazisimn temel yapisina aykindir. Fakat Tiirkliik bilimcilerin bu sorunu a§mak i<^in se9tikleri yol §udur:

Goktiirk alfabesinde olmayan harflerin, en yakin ses kar§iligi olan harflerle gosterilmesi gerekir. Bu kurala gore “c” sesi, “9” harfiyle; “f” scsi,

“p” harfiyle; “g” sesi “g” harfiyle; “h” sesi “k” harfiyle; “j” sesi “y”

harfiyle ve “v” sesi “b” harfiyle kar§ilanmaktadir. Omegin “hanim”

sozciigiindeki“h”sesini “H” (ak, ka) harfiyle verecek olursak, bu

sozciigii bi<;iminde yazabiliriz. Yine i$inde Goktiirk alfabesinde olmayan iki harfin bulundugu “heyecan” sozciigiinii “DA^ V’ §eklinde yazmak miimkiindiir. “ r H > £ D ” (Yavuz), “ J A H 6 ” (bahQe),

“ h^<? r T^:i » > A ” (Cumhuriyet), “ i H Y > 6 ” (Bugra) ve “1 rT$” (tarif) sozciikleri bu kurali dmeklemektedir.

T(irk9e kokenli sozciiklerin neredeyse tamaminda goriilen biiyiik iinlii uyumu (kalinlik - incclik uyumu), Goktiirk yazisindaki iinsiizlerin bu uyuma gore bi^imlenmesini saglami$tir. Eski Tiirkgenin Goktiirk9e donemindeki soz varliginda yabanci sozciik yok denecek kadar azdir. Bunun i9in Goktiirk yazisindaki yazim kurallan, Tiirk9e sozciiklerin ses ve bi9im ozelliklcrine gore olu§turulmu§tur. Fakat bugiin Tiirkiye Turk9esinin soz varligimn

%14’iine yakini, yabanci sozciiklerden olu§maktadir. Ayrica Tiirk9e kokenli sozciiklerin bir kisminda “b>v” veya “k>h” gibi iinsiiz degi§meleri ya§anmi§tir. Yabanci sozciikler, her ne kadar biiyiik iinlii uyuinuna uydurulacak bi9imde Tiirk9eye alinmaya 9ah§ilmi§sa da, bu uyuma aykin binlerce sozciik soz varliginda bulunmaktadir. Hatta bazi Tiirk9e kokenli sozciikler de, “alma>elma” omeginde goriildiigii iizere biiyiik iinlii uyumuna aykin hale gelmi§tir.

Temeli kalinlik - incelik uyumuna gore bi9imlenen Goktiirk yazisiyla, bu uyuma aykin sozcukleri yazmak elbette gii9tiir. Bir hecesi ince, diger hecesi kalin iinliilerden olu$an sozciiklerde, kalin iinliilerle birlikte kullanilan harfleri mi, yoksa ince iinliilerle kullamlan harfleri mi yazmamiz gerektigi konusunda tereddiit ya§anmaktadir. Bu sorun, hece yazisi ozelligi gosteren Goktiirk yazismda her hecenin kendi i9inde degerlendirilmcsi ile a§ilabilir. §oyle ki, Tiirk9eye Arap9adan giren “kalem” sozciigiiniin ilk hecesi kalin iinlii, ikinci hecesi ince iinlii i9ermektedir. Bu heceler birbirinden bagimsiz olarak degerlendirilirse; ilk hecede “kalin” ikinci hecede

“ince” iinliilerle kullamlan iinsiizleri yazmak gerekecektir. O halde sozciigii

“ £ Y H ” bi9iminde yazmak mumkiindur.

Goktiirk yazismi Tiirkiye Tiirk9esine uyarlarken kurdugumuz ses denklikleri, bazen bir sozciigun iki farkli §ekilde okunmasma neden olmaktadir. Omegin “fatih” adim “1 T h 1 ” bi9iminde yazdigimizda, bu sozciigii “patik” olarak okumak da miimkiin olacaktir. Eger boyle bir sozciik bir ciimlenin i9erisinde ge9iyorsa, ciimledeki anlami dikkate alinmalidir.

Fakat ciimle i9inde ge9meyen sozciiklerin okunmasi yine sikmtili olacaktir.

Bu sorunu a§mamn yolu, Goktiirk alfabesine Tiirkiye Tiirk9esindeki“c, f, g, h, j, v” seslerini kar§ilayan yeni harfler eklemektir. Yeni harfleri Goktiirk alfabesindeki harflerin olu$um mantigi dikkate

GOKTURKYAZISI ve ORHUN TURKQESl

alinarak, var olan bazi harflere dikey / ?apraz <?izgiler veya nokta ckleme yolu ile olu§turmak mtimkiindur. Boylcce Tiirkiye Turk<?esini Goktiirk harfleriyle yazmak daha sistemli hale gelecek, okuma-yazma sorunlan bviyiik oranda a§ilmi§ olacaktir.

Goktiirk yazismi Tiirkiye Turk^esine uyarlarken ya$ayabilecegimiz sorunlar iizerine iiretilen Qoziim onerileri, biiyiik Tiirk bilgini Nihal Atsiz’in a§agtdaki “Bahtiyarlik” adh §iirinde uygulanarak, omeklenmeye 9ali$ilmi$tir.

Bahtiyarlik

HD

hHsb

Bahtiyarlik nc zafer kisragina binmektir;

: T r h 1 » r t⁴ r f t : - O T Y M Y < : T U #: : < J H D f h H 6

Neya§arkendiinyaU9magina inmektir.

: r r h i ^ r : . r o r Y * A > I J D IW X ^H Y D: *

$ekli olmaz, rcngi yok, belirsizdir ve tektir.

: T m h : f t r T X r + ' t I T T Y S : - I D : f S r t ' T : > : T Y 1 ¥

Bahtiyarlik: Omriinde bir kere sevinmektir.

: T r M » r t * r * l : - m : T r » : t X f tBir karanlik geceye akiyorken bu varlik,^jr ' T » r^<: < J Y H D r h H 6

Bulunur mu diinyada ebcdi bahtiyarlik?

: < J M D r W H 6 : r X f t : J B D r W X : > » : H ) J > v b

Mukafatin, yapsan da cn buyiik bir yararlik, Nihayet zafer adh bir kisraga binmektir.

: r r H 1 8 : f Y H : T f f t : M 8 : T U r t ' : b D H r r ^

Dort hecelik soz olan “bahtiyarlik”, o bir sir...

: H r ' S : T r f t : > : < 4 H D r h H 6 0 J > : it^lf^,l : « Y A ^ : h T P X

Bilmeyecek insanlik bunu daha bin asir.

: H T ' < : r lⁱr f t : t H * : > 36: < n S r lⁱr : U^-T^Yfft Bilgi, bolluk, din, para... hepsi bo$, hepsi kisir, : H l ‘ « : M H : ¥ > 6 : r m : t H 1 : r t ‘ r X : l J J > 6 : r f Y r 8 En fazlasi bir diinya U9magina inmektir.s T m f r r H r : O T Y * A > : - t D r ^ t¹ X : T f f t : : r + *

Her $eyin bir §ckli var, her derdin bir ilaci...

: r A J r : T r « : r ^ r X T X : T 1 : H 6 : m ¥ : T f «:*!•*?¥ :T1 Turlii turlii yemi$Ier verir diinya agaci.

: r AY-f : J ‘ D t f^,P X : T r T * : T Y ¥ r » ? : P Y T P h : P Y T F h Zafer <;etin, ilim gii9, bozgun kotii, a§k aci.

: rAJ : H ¥ J : P H M O > Yi+^J>5 : AF€ : »Y t stfNtA : T U i H Halbuki bahtiyarhk: Belirsizdir ve tektir.

: T r W 1 h : S : T r X - +^JI T r Y » : < J H D r h H v i : < > 6 4 r i Bahtiyarhk: Boraca yiice daglan a$mak,

: H » ¥ - T : r H 4 Y* : t AF*? : -T AH >,5: <4 HD f WrU Varilmadan oltinen uzak yerlere ko§mak,

: H « ¥ i : • T T Y T ' ? : H r h > ir t W Y M 0 * » 4 T

Tanri’nin sofrasinda mest olarak konu$mak,

: H » ¥ > 3 i: H M 4 > : h l » : . N » H H 1 >^,< 0 3 r ‘ 0 «

Ve omriinde bir kere, bir kere sevinmektir...

:Tr hi »*!■«! :4*n : TT $ : : $

rm I ATSIZ

Korku insana ncler yaptinyor ya. / Korkak Ko?un, bu duvar yikiliyor!

Cinliler! / Niyc dalga gC9iyorsunuz ya, biz bunu Cok dandjk yapmi5larw / gn mah...

sadccc uzaydan goriinsun diye yaptik.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

Yukanda, Gokturk yazisinin bir karikatur iizerinde kullammi omeklenmi§tir. Gokturk yazisi, Irk Bitig gibi yazma eserlerde goruldiigu iizere, kagit iizerinde daha yumu§ak pizgilerle yazilmi$tir. Harfleri ta§ iizerine kazima zorunlulugu ortadan kalktigmda, kagit uzerinde finja veya kalemle yazmak Gdkturk^e el yazisinin ortaya ^lkmasim saglami§tir.

:rr:tiiJ:trnrx rkni*

fV'f'RYiM

.'fnr 't'rseiwn-.&rw-ttfwrh-ni .-m. rWirri^T

:*h t'nWhb.WMYrx :<y^X -.WJYFX :4*tO<V

.•fWfl :JOO:<YJHD:03>JM :<rTW •Y^YJDI: tm+ytt yrx -.MOW OIix ww.I^J X WY X : H J rj> R m; K •.

TY<m ^ h :J'l Tr^

**mwx;j>^ -.Mount: wyr*n ■■ t m i t D f j**

>-v>t ■■■rm ft

rnrrh.-m

rrrr/--JMH$ -*

>

SSAYV

'*

:>3Y$JJ>6 ■. rnr : Y f X . *

El yazisi, kendiliginden geli§en bir siirecin iiriiniidiir. Bunun i?in Gokturk yazisini siirekli yazan ki$iler, sert (jizgilere sahip harfleri daha cgik 9izgilerle yazmaktadir. Yaziyi hizli yazma isteginin sonucu olarak, harfleri kagida bir dokunu§ta yazmayi gerektiren el yazisi, yazma eserlerde de goruldiigu bi<;imde yukarida omeklenmi§tir⁵⁷.

Bu omck, dcgcrli hocam Do?. Dr. Ercan ALKAYA’nin Turk Dili Tarihi dersinde Gokturk yazisiyla tultugum notlarimdan alinmijtir. Metin $dyledir:

“Osman Nedim Tuna. Eski Tiirkfe dersleri aldigi bir donemde Eli Dili Sozliigii 'nii kariftirirken;

Siimcrccdcki "GVD " sozciigii He eski Tiirkfedeki "UD " sozciigiinun "dkiiz " anlamma geliyor olnuisi, onu bu iki sdzciik uzerinde dufiinmeye itmiftir Hem Eski Tiirkt;ede sozciik bufinda "g " haifinin olmadignu da dufiiniince. denklik Tuna ’da bir hcyecan uyandirmiftir.

Aralannda bcnzcrlik bulunan yaklaftk 200 sozcugii, diizenledigi birkaq konferansla dil bilimcilerle paylafinif ve neredeyse biiliin denklikler dnemli Tiirkologlar, Altayistler ve Siimerologlar tarafmdan kabul edilmiflir.

Boylece Tuna, tarihte Sumerler ile Tiirkler arasinda dil bakimmdan bir ilgi bulundugunu kamllamifiir."

2.7. Degerlendirme

1.

Goktiirk yazisinda “>” ve “P” harflerinin yol a?tigi okuma sorununu 90zmek ipin a$agidakilerin hangisinden yararlanilmaz?

A) Turk9enin ses yapisi dikkate ahnir.

B) Sdzciigiin kokii bulunarak fikir yiiriitiiliir.

C) Unsiizlerin ozelligine gore kahn veya ince olan iinlii se9ilir.

D) Goktiirk9eden bugiinc ya§anan ses evrimi goz oniinde tutulur.

E) Sozciigiin anlamina bakilir.

2.

Goktiirk9ede sayilarla ilgili a§agidakilerden hangisi dogrudur?

A) 30'dan kii9iik sayilarda “artuki” baglacini kullanmak zorunludur.

B) Asil sayilar “tiimen” (on bin)’e kadar devam etmektedir.

C) “Yiti otuz" sayisi, 23’e denk gelmektedir.

D) Goktiirk yazisinda rakamlar, giiniimiizdeki sayi sisteminin aymsidir.

E) Siralama sayilan yazitlarda ge9memektedir.

3.

Goktiirk alfabesi a§agidaki se9eneklerin hangisinde dogru tammlanmi§tir?

A) 34 iinsiiz ve dort iinliiden olu§an bir alfabedir.

B) Yalmzca Goktiirkler tarafindan 8. yiizyilda kullanilmi§tir.

C) Misir hiyeroglif yazisindan etkilenmi§tir.

D) (pift iinsiizler, alfabenin yabanci kaynakh oldugunu gostermektedir.

E) Harf evrimi ge9iren i$aret ve damgalann, birer ses birimi haline donii$mesiyle olu§an runik harfler toplulugudur.

4.

“Tenri kiig birtiik iiqiin kangim kagan siisi bori teg ermif.”

soziiniin Goktiirk yazismin kurallanna uygun yazih§i a§agidakilerden hangisinde dogru verilmi$tir?

A )

¥ > K : M Tf vi : M M

5 Y H: »Y 5 H : : 1 P W TS ; kt*1 : HO *

B )

¥ » H : € h = F T > g : r I I : ) Y H : » 1 H Ot¹AI^s*: R h T S : A M : f T 1 h

C )

h i r r : F A r f: H Y 3 : I f I t : *m h € : t »¥

D )

i♦T:€hrrr¹*: rIN O Y H » I H : R h r r * :A F R = m n

E ) i r : H h r : r i r * i :*

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

5. Goktiirk yazisi hakkinda a$agidaki bilgilerin hangi vanlistir?

A) Satirlardaki heceler “iki iiokta" (:) ilc ayrilmi§tir.

B) Batili bilim adamlarinm “runik” diye adlandirdigi alfabe kullanilir.

C) Ortaya9iki$i iskitler’e kadar gotiiriilmektedir.

D) Yatay ve <;apraz ^izgilerden olu§makatadir.

E) Bir?ok Turk boyu tarafmdan kullanilmi$tir.

6. A$agidakilerden hangisi “D*>4” sozciigii hakkinda vanlis bir bilgidir?

A) Ikiz iinsiizlerin kullanimma omektir.

B) Kahnlik - incelik uyumuna aykin harfler igermcktedir.

C) Sozciigiin i^inde uzun iinlii bulunmaktadir.

D) Son hecedeki “M” iinliisii yazida g6sterilmemi$tir.

E) Sozciigiin ipinde yansiz iinsiiz yoktur.

7. Goktiirk yazisinin Tiirkler tarafmdan geli§tirildigi goru§iine, a§agidakilerden hangisi kanit olarak gosterilemez?

A) Tiirk kiiltiiriine ve ya§antisina dair nesnelerin i§aretlerini i9crmesi

B) Hece evrimi ve kavram yazi ozelligiyle diger alfabelerden farkli olmasi

C) Tiirk boylan tarafmdan yaygin olarak kullamlmasi

D) £in kaynaklannda alfabenin Tiirkler’e ait oldugunun belirtilmesi E) Bazi harflerin Tiirk boylarmm damgalanyla aym sesi ta§imasi

8. A$agidaki sozciiklerin hangisinde bir uzun iinlii bulunmaktadir?

A) Ti$

BJrPMN

C) > H Y T H > 4 D) ¥»J>6

E) 4 YTT £

9. “Goktiirk yazisinda bazi harjlerin, ba$ka sesleri kar$ilamak iizere farkh harjlerin yerine kullamldigi gorulmektedir.” A§agidaki segcneklerden hangisi bu kurala dmektir?

A) I Th Y r B)rWA C)AY0>$

D)»hYM E) ) > $ 4

10. “*$H4>” sozciigii, a$agidaki yazim kurallanndan hangisini omeklemektedir?

A) Sozciik sonundaki iinliiler mutlaka gosterilmektedir.

B) Birle$ik yazilan sdzciiklerden ilkinin son hecesindeki iinlu gosterilmez.

C) ilk heceden sonra gelen diiz iinliiler genellikle gosterilmez.

D) <^ift sesi kar§ilayan harfler kullanildiginda, yanlanndaki iinlii yazilmaz.

E) Art arda gelen hecelerdeki aym iinliiler, genellikle ikinci ve ii9iincii hecede tekrar yazilmazlar.

11. “Goktiirk yazismi Tiirkiye Turkqesine uyarlarken, gunumiizdeki bazi harfler Orhun alfabesinde olmadgi iqin bazi ses denkliklerini kullanmamiz gerekebilir. ” A$agidaki se9eneklerden hangisinde ses denkligi dogru6meklenmi$tir?

A) k>h:

r ¥ H H

^(karyi) ^B)b>v:

H

^{T (tavir)}

C)p>f: MM R (koprii) D)9>c: rH<3A I (segkin) E) y>j: r YDY (saygi)

12. Goktiirk9e yazim kurallanndan hangisi vanlis bmeklenmi$tir?

A) hyinde hem iinlii hem de iinsiiz bulunduran gift sesli harflerin yamndaki iinliiler tekrar yazilmaz: 4 & T

B) ilk ve orta hecede “a-e” sesleri genellikle gosterilmez: <46 C) Kelime sonlarmdaki iinliiler her zaman gosterilir: 14 M D D) Kelimeler iki nokta imi ile aynlir: } YH : 4 € Y i £

E) Kelimenin art arda gelen hecelerinde aym iinlu varsa, genellikle ilk hecedeki gosterilir:1>6

Belgede Yavuz TANYERI com (sayfa 59-67)