Okuma ve Anlamlandirma Sorunlan

Biiyiik gogunlugu 5. yy ile 9. yy arasinda yazilan ve genel olarak Orhun Yazitlari diye adlandirdigimiz eski Tiirk abidelerinin dogru bi^imde okunmasi ve anlamlandinlmasi konusunda bilginler arasinda bazi farkli gorii§ler bulunmaktadir. Bu durum, Goktiirk yazi sisteminin temel yapismdan kaynaklanmakla birlikte, farkli konu alanlanmn yazitlari okumaya etkisi de soz konusudur.

Goktiirk alfabesindeki bazi harfler, onceki boliimde de anlatildigi iizere birden fazla farkli sesi kar$ilayabilme ozelligine sahiptir. Omegin “P” harfi, hem “u” hem de “6” sesini; “K” harfi de “ok, uk, ko, ku” hecelerini kar$ilayabilmektedir. Goktiirk yazisindaki bu yapi, bazi sozciiklerin yanli§

veya farkli okunmasina neden olmu$tur. Nitekim “KoI Tigin” sdzciigii yazitlarda fh: YF V* bi^iminde yazilmasma ragmen,

sozciigiin ba$indaki “M" harflerinin “ko” veya “ku” kar§iligindan hangisinin kullamlmasi gerektigine dair bir kural yoktur. Bunun ipin bu adi Nihal Atsiz, Ahmet Caferoglu, H. Namik Orkun, Muharrem Ergin ve Dogan Aksan “Kill Tigin” olarak; Zeynep Korkmaz, Ahmet B. Ercilasun, Osman F. Sertkaya, Saim Sakaoglu ve Cengiz Alyilmaz ise “Kol Tigin” olarak okumu$lardir^ul.

Gdktiirk yazisinda “a” ile “e” sesini birbirinden ayiran diizenli yapinin,

“o” ile “u” veya “6” ile “ii” seslerini birbirinden ayirmayi§inm nedenini, bu seslerin telaffuzundaki aynmin “a” ile “e” seslerindeki kadar belirgin olmayi$iyla agiklamak miimkiindiir^{* 112}. Yenisey yazitlarmda daha fazla farkli i§aretlerin kullamlmasi, bir kisminm daha ozensiz yazilmi$ olmasi ve Orhun Yazitlan kadar iizerinde 9ali$ilmami§ olmasi; bu yazitlann yanh$ okunma sorunlanm arttirmi$tir¹¹³.

Orhun Yazitlan’nm Gokturk harfli metinleri incelendiginde, aym sozciiklerin iki farkli §ekilde yazildigi veya bir harfin ba§ka bir harf yerine kullamldigi da goriilmektedir¹¹⁴. Omegin Bilge Kagan yazitmda geijen

“ilteri?” sozciigii “ I T h Y T ” (BK-D: 10) bi9iminde ge9mektedir. Sozciigiin sonundaki ”5” sesi, “es/se” sesinin kar§iligi olan “I” harfiyle verilmi§tir. Yine Turk adi, “ I T F h ” (TY-B/1: 3), “BTMh” (TY-D/2: 50) ve “ R T M H ” (BK-D: 33) omeklerindeki gibi U9farkli bi9imde yazilmi$tir.

Bazi sozciiklerde harflerin fazla veya eksik kullamlmasi ile bir harfin kar§ihgi olmayan bir sesi kar§ilamak i9in kullamlmasmi bazi bilginler a9ik ve kapali seslerin, uzun ve kisa iinliilerin, geniz (nazal) ve damak (palatal) iinsiizlerinin gosterilmesi amaciyla oldugunu savunmaktadirlar. Omegin

sozciigiiniin ortasindaki harfi,

“kop” sozciigiindeki ”0” iinliisuniin uzunluguna i§aret etmektedir.

Bengii ta§larda ge9en bazi sozcukler, cumlenin genel anlamma uygun dii$mesi i9in bazi bilginlerce farkli anlamlandinlmi§tir. Omegin

Osman Fikri Sertkaya,“Kul Tigin mi ~ Kol Tigin mi?”makalesinde bu sozciigiin Cince metinlerde ve Divanii Lugati’t-Turk’te ge?tigi gibi, bir unvan olarak kullamldiginda“kol"bi9iminde okunmasi gercktigini belirtmi$tir. (Osman Fikri Sertkaya,age.,s. 129-133)

112 Ahmet Bican Ercilasun,Turk Dili Tarihi,Ak?ag Yayinlan, Ankara 2004, s. 168.

113 Osman Fikri Sertkaya,"Yenisey Yazitlanmn Yayinlanndaki Bazi Okuma ve Anlamlandirmalann Duzeltilmesi, Yeni Okuma ve Anlamlandirma Tekliflerl”,TurkDiliAra$tirmalan Yilligi Belleten, Ankara 1993, s. 75.

i N T ? (yilsig; KT-D: 26) ve ‘YHt 3VH” (kagamn; BK-D: 27) sdzciiklerinde de iinsiizlerin kahn ve incc unliilerle kullamm ozelliklcrine aykin kullammlar goriilmektedir.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

"Od tehri aysar kifi ogh kop olgeli torimicumlesi, yazitlar iizerinde 9ali$an Tiirkologlarin tarti§ma konusu olmu$tur. “Od” sozciigii, “zaman, od, safra kesesf'^us anlamina gelmektedir. Fakat yazitta gepen ciimle i?inde “zaman”

sozciigiiniin yonii §u omeklerde goriildiigii iizere, farkli yorumlanmi§tir:

“Zaman Tannsi buyunmca insan oglu hep oliimlu yaratilmif “Zamani Tann ya$ar. insan oglu hep olmek if in turemif”, “Zamam Tann yapar.”^{115 116}

Goriildugii iizere Eski Tiirkge sozciiklcrin yorumlamp giiniimiiz Tiirk^esine aktanlmasinda da farkliliklar goriilmektedir. Bu farkliliklar, her ne kadar yazitlann vermek istedigi genel mesaji anlamayi engel degildir. Bu durum Goktiirk yazisinm, soz varliginm veya ciimle yapisimn ke§fedilmeyi bekleyen bir gizil ozelligi olduguna i§aret olarak da algilanabilir.

3.7. Gokturk^eninSozVarligi

Turk dilinin ilk yazih belgeleri olan Orhun YazitlarFnm dili, Goktiirk9edir. Yazih kaynaklarla takip edilebilen, Tiirk dilinin ya§ina dair

9ikanmlar yapabildigimiz ve Tiirk9enin yazih olarak en eski halini gorebildigimiz Goktiirk9enin sahip oldugu diizenli yapisi ve geli§mi§ ogeler banndiran soz varligi, onun uzun bir zaman diliminde olu§masi gerektigine i§aret etmektedir.

Goktiirk yazisinm ve soz varliginm en giizel omeklerini gorebildigimiz U9 biiyiik bengii ta$ta (Kol Tigin, Bilge Kagan ve Tonyukuk Yazitlan) tekrarlarla birlikte ge9en sozciik sayisi yakla§ik 6.000 olmakla birlikte; farkli sozciiklerin sayisi 840’tir. Farkli sozciiklerin i9inde 147 tane ki$i, yer ve kavim adi bulunmaktadir. Bu ozel adlar9ikanldiginda, U9biiyuk bengii ta$in soz varliginm 693 sozciikten olu§tugunu sbylemek miimkiindiir¹¹⁷. Fakat yazitlardaki soz varligi zenginligi ve kullamlan edebi dilin geli$mi$ yapisi dikkate alindiginda, Goktiirk9enin soz varliginm yakla§ik 700 sozciikle simrlandirilamayacagim soylemek dogru olacaktir.

115H. Namik Orkun,age.,s. 826.

ll6Talat Tckin,age.,s. 39., Muharrem Ergin,age.,s. 27., Nihal Atsiz,age.,s.l 19.

117Ahmet B. Ercilasun,age.,s. 191.

Orhun Yazitlari, Turk devlet biiyuklerinin budununa bilgi vermesi ve halkini uyarmasi amaciyla yazilmi§tir. Yazitlar, sinirli bir konuyu anlattigi igin soz varliginm sinirli bir bolumunii i<;ennektedir¹ . Gunumiizde Tiirk diliyle yazilmi? bir kitaptaki sozcuk sayismi belirleyerek, “Bugiinkii Tiirkgenin soz varligi, bu kitaptaki sozciik sayisi kadardir." gibi bir yargiya ula$ilamayacagindan; yalmzca yazitlann igerdigi sozciik sayisiyla, G6kturk<;enin soz varligim bir tutmak da dogru degildir. Dahasi Gokturk harfli diger yazitlar ve yazma eserlerde kullanilan bir?ok farkli sozciik^{* 119}, bu degerlendirmeye dahil edilmemi$tir¹²⁰. Swadesh’in 100 temel kelime

listesindeki ayak,

kan, sag, bulut, ta?, ate?, biiyiik, iyi, otur-, uyu-, dldiir-" gibi 64 sozcuk, Orhun Yazitlan’nda ge^ektedir.¹²¹ “Goz, kulak, dil ve bogaz" i<?in sozciiklere sahip olan bir dilin, “burun, agiz, di? ve tirna/c’' i?in hi^bir sozciige sahip olmayabilecegini dii§iinmek, elbette dogru olmayacaktir. Bu sozciikler Goktiirk9enin soz varligi i?inde bulundugu halde, yazitlarda anlatilan olaylarda gerek duyulmadigi i?in kullamlmami§tir.

Gokturk yazisinin, Sekel ve Yenisey yazitlarmdaki arkaik Turk runik harflerinden hareketle iskitlere (MO 5. yy’lar) kadar gotiiriilmesi, tipki Gokturk alfabesindeki harfler gibi soz varliginm da uzun yillar boyunca i$lendigine i§aret ctmektedir. Soz varligma sahip olmanin en temel dil yeterliliklerindcn biri oldugu dii§uniilurse, Goktiirkge adini verdigimiz dilin Orhun Yazitlan’ndan yiizlerce ve hatta binlerce yil oncesinden olu§agelcn bir soz varligma sahip olmasi gerektigi a9iktir.

Goktiirk^enin soz varligmdaki zamirlerin, fiillerin, renk adlannin ve sayilarm tamamina yakminm Turk<;e kokenli oldugu konusunda Tiirkluk Bilimcilerin goru§leri ortaktir. Fakat soz varligmdaki kavim adlan, ozel adlar, bazi terimler veya fiillerin kokeni konusunda farkli gorii$ler bulunmaktadir.

Talat Tekin, “Tiirkgedeki en eski odiinglemeler Tiirk

Kol Tigin ve Bilge Kagan yazitlarinin biiyiik bir kismmin ayni olu§unu ve Bilge Kagan’in agzindan siktigim dujundugumiizde, soz varliginm 50k kti<;uk bir kisminm yazitlara yansimasi muhtemeldir.

1 1 9

Goktiirk ve Uygur Kaganliklan donemine ait biitiin yazitlann soz varliguu, konusal sozliik adini verd.gi aynntili bir sinifland.rmayla“Kokturk ve Otuken Uygur Kaganligi Yazttlan"adli eserinde bir araya getiren Hatice §irin User’in cseri, Goktii^enin soz varligi zenginligini toplu olarak ortaya koymasi yonuyle yararli bir kaynaktir.

120

Yenisey ve Karabalsagun yazitlarinda veya Irk Bitig gibi yazma eserlerde, Orhun Yazitlan’nda gesmeyen 50k sayida farkli sozciik bulunmaktadir. Goktiirkgenin soz varligma dahil olan bu eserlcrdeki sozciikler, bu diijiincemizi destcklemektedir.

121 Ahmet Bican Ercilasun,Turk Dili Tarihi,Ak?ag Yayinlan, Ankara 2004, s. 192.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESI

dilinin o donemde kom$u oldugu Qnce, Tibet^e, Sanskritge, Toharca, Sogdca, Orta Iranca vb. gibi dillerden gegmif sozlerdir.”¹²² ifadesiyle, Eski Turk9ede ili§ki kurulan yabanci halklarin dilinden bir«?ok almti (odun9leme) sozciik oldugunu belirtmi$tir. “Sengun” (general; < Cin. tsiang-kun), “bak$i” (budist rahip, hoca; < Cm. pak-si), “biti-” (yazmak; < Cin. pyit), “teng” (denk, e$it; <

Cin. teng) bu sozciiklere omektir. Talat Tekin’in verdigi bu omeklere, Mehmet Olmez “an^ula-” (sunmak, takdir etmek, teslim etmek; < Cin. ^an chang + Tr. la-), “balbal” (bir ki§inin oldurdiigii ki$ileri simgeleyen ta§; <

Mo. Barimal), “boltin” (yiiksek bir unvan, ozel ad; < Tib. Blon) ve “kun^uy”

(prenses; < Cin- gong zhu) omeklerindeki gibi onlarca odiin^cme sozciik eklemi§tir¹²³. Fakat bu almti sdzciiklerin, biitiin soz varhgi i<;inde ancak %1

civarmda oldugu belirtilmi§tir^{124 125}.

Orhun Abideleri iizerinde ara$tirma yapan bazi yabanci Tiirkliik bilimciler, Fransiz Tiirkologu R. Giraud’un Ne olursa olsun, yazitlarin Turkgesi soyut soz varligindan yoksundu. Kavramlanm ve duygularini imgelerle aqiklayabiliyordu. Ku§kusuz, bu kavramlann ilkel ve duygulann karma$ikliktan uzak oldugu saklanmamalidir. hngeler ya da simgeler biiyiik bir basitlik gdsteriyordu.^nl2S ifadelerindeki dii$tinceyi savunmu§ ve G6ktiirk9enin ilkel bir soz varligmi yansittigmi belirtmi$lerdir. Halbuki yazitlarda Goktiirkler <;agmdaki Turk ya§antisim betimleyen somut kavramlann yamnda, Turk ulusunun sevincini ve sikintilanm yansitan soyut kavramlar da bulunmaktadir. Omegin kari§iklik ve karga$a durumunu anlatmak i^in, yazitlarda “bulgak” (KT- K: 4; bulamk, kari§ik), “bulgan?” (T-D: 5, kari$ikhk) ve “kam§ag” (KT- K: 3; titreyen, sarsilan) sozciikleri kullamlmi$tir. “Befigti” (BK-K:6; ebedi), “olgeli” (KT-K: 10; oliimlii, fani) ve “ktirltig” (KT-D: 6; sahtekar, hilekar) gibi sdzciikler de yazitlarda kullamlan soyut kavramlara omektir. Aynca dil bilim 9ali§malari ortaya koymu$tur ki bir gosteren, genellikle once somut bir gosterileni kar§ilamakta, zamanla ve kullamm

122 Talat Tekin, “Turk?cdcki En Eski Odiinc Sozlcr", Makaleler II Tarihi Turk Yazi Dilleri, Oncu Kitap, Ankara 2004, s. 227-231.

123 Mehmet Olmez, "Eski Turk Yazitlarinda Yabanci Ogeler 2", Turk Dilleri Ara$tirmalan, 7: s. 175-186.

124 Ahmet Buran, “Yabanci Diller Karjisinda Turk$e", Makaleler (Yay. Haz: Ercan Alkaya, S. Kaan Yalgin, Murat §cngiil), Turkish Studies Yayinlan, Ankara 2008, s. 165-169.

125 Dogan Aksan, En Eski Turk^enin Izlerinde, Simurg Yayincihk, Istanbul 2000, s.47.

alani geni§ledik?e yeni somut ve soyut yan anlamlar kazanmaktadir¹²⁶.

“Bulga-” eyleminin soyut bir yan anlam kazanabilmesi i?in, ku$kusuz once somut bir gdsterilcni kar§ilayacak bi?imde kullamlmasi ve bunun igin de Goktiirk^eden

90k daha once bu sdzciigiin var olmasi gerekmektedir.

Bir dilin yabanci dillcrdcn ctkilenmcyen soz varligi i?inde, butiiniiyle aym anlama gelen birden fazla sdzciigiin bulunamayacagi, dil biliminde benimsenen bir ilkedir. Bugiin “gondermck” ve “yollamak” gibi biitiiniiyle e$anlamh gibi goriinen sozcuklerin Eski Turkgedeki kullanimlanna baktigimizda, bu iki sozciigun aslinda ayn anlamlan kar$iladigmi goriiriiz.

Bugiin e$ anlamli olarak kullamlan bu sozcuklerin anlamlan, zaman i?indc birbirine yakmla§tigi i?in bugiin biitiinuyle e§ anlamli olarak gdriilmektcdir.

Yazitlarda “eksiksiz, tiimuyle” anlamina gelen “tiiketi” ve “kalisiz” sozciikleri ile “sevinmek” kavrammi kar$ilayan “ogirmek” ve “sebinmek” sozciikleri kullamlmi§tir¹²⁷. Bu durum, bu sozcuklerin bengii ta§larin yazildigi tarihten90k daha onceki bir donemde ayri anlamlan i^eriyorken, Orhun Yazitlan’nm yazildigi doneme gelinceye kadar anlamlannm yakmla§tigmi dii§iindiirmektedir. E§ anlamlilik durumunun yaninda herhangi bir dilde, bir sdzciigiin birden 90k anlami kar$ilayabilmcsi i?in, uzun siirc i^inde dcgi§ik konulardaki yazilar ile bilim ve sanat yapitlannda yer almasi ve boylece i§lenmesi gerekmektedir. Yazitlarda ge<;en “agi” sozciigii, temelde “ipekli kumaj" anlamina gelmektedir. Fakat zaman i^inde bu sozciik, “hediye, mal, hazine" anlamlanm da yiiklenmi§tir. “Gonul”, “sab” ve “ki^ig” gibi sozciiklerde de,90k anlamlilik goze9arpmaktadir.

Koktiirk9enin soz varligi iizerinde ciddi tespitleri bulunan Dogan Aksan,

“ileri ogeler” ve “ko$utluk” gibi kavramlarla Turk dilinin Goktiirklerden 90k daha once var olmasi gcrektigini ortaya koymaya 9ah§mi§tir. ileri ogeler kavrami, bilinen en eski yazili metinlerimizde bir sdzciigiin belirgin haldeki kokii tek ba§ma ge9medigi halde, bu kokten tiiremi? oldugu kabul edilen sozciikleri kar§ilamak ipm kullanilmaktadir. Omegin yazitlarda “kabul etmek, uygun gormek" anlarmnda kullamlan “taplamak” sozciigiiniin kokii olarak kabul edebilecegimiz “tap”

Ankara^SOnSl T⁶18^{tUrk?enin Czcrlne}”^TUrkDili Ara$tirmalan Yill.gi Belleten,

'-⁷Dogan Aksan, Turkiyc Turk?esinin Diinu, Bugiinu, Yanm. Bilgi Yaymcvi, Ankara 2005, s.

GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl

sozcugii, ancak yazitlardan daha sonraki yazili metinlerde “istek, riza, giig"

gibi anlamlarla kar§imiza ?ikmaktadir¹²⁸.

Yazitlarda anlatimi gii9lii ve etkili kilarak guzelle$tirmek i?in e$, yakin ya da kar$it anlamli ikilemeler sik9a kullamlmi$tir. “A9sik tosik” (a9hk tokluk), “arki$ tirki$” (kervan kafile), “eb bark” (ev bark), “i$ kii9” (i$ gu9),

“i9in ta$in” (i9ini di$mi) ve “tiinli kiinli” (geceli giindiizlu) yazitlardaki soz varligmin ikilemeler a9isindan ne kadar zengin oldugunu gostermektedir.

Orhun Yazitlan’mn dili, deyimler a9isindan da olduk9a zengindir. “Adak kam$at-” (ger9ek anlamda ayagi burkmak, mecaz anlamda $a$irtip yanli§

hareket etmek), “ati ktisi yok bol-” (adi sam yok olmak), “ot sub kil-” (ate$

ile su gibi birbirine du$man etmek) ve “u9a bar-” (u9up gitmek, olmek) gibi deyimler, yazitlardaki anlatimi gu9lu ve etkili kilmak i9in kullanilmi§tir¹²⁹.

Bengu ta§larda Bilge Kagan, Tiirk ulusuna atasozu niteligindeki §u ciimleyle seslenmektedir: “Tiiriik bodun tokurkak sen; aqsik tosik omez sen, bir todsar aqsik omez sen." (BK-K:6) (Ey Tiirk milleti, sen90k tok gozliisiin;

a9hk tokluk du§iinmezsin, bir doyarsan bir daha agligi dii§unmezsin). Bu ifade, Turk ulusunun ya§am anlayi§i uzerinde yapilmi§ bir 96ziimleme oldugu gibi, aym zamanda buduna kar$i yapilmi§ bir uyandir. Turk ulusunun ezeli du§manlan olan (^inlilere kar§i Turk budununun nasil bir tutum i9erisinde olmasi gerektigi de yine atasozii niteligindeki ciimlelerle ifade edilmi§tir.

Orhun Yazitlan’nda kullamlan dil incelendiginde, “hitabet” sanatimn baskm bi9imde kendisini hissettirdigi goriilmektedir. Bilge Kagan’in Turk budununa "Turk Oguz begleri, budun e$idin. Uze tengri basmasar, asra yir telinmeser, Tiirk budun, ilingin toriingin kirn artati [udaqi ertij?" (KT-D:

22) (Ey TURK Ulusu! Ustte mavi gok 9okmedik9e, altta yagiz yer delinmedik9e, senin ilini ve toreni kim bozabilir?) ifadesiyle sesleni§i, anlam boyutunda estetik ve ahengin geli$mi$ oldugunu gostermektedir. Bunun yam sira yazitlarda “teg” edati ve “+9A” e§itlik ekiyle kurulan “benzetme” sanati;

“Kangim kagan siisi bori teg ermi$, yagisi kon teg ermi§.” (KT-D: 12) (Babam kagamn askeri

128 Dogan Aksan, age., s. 25.

1 2 9

Talat Tekin, "Kokturk Yazitlanndaki Deyimler Uzerine I / U", Makalcler II Tarihi Turk Yazi Dilleri, Oncu Kitap, Ankara 2004, s. 1-6.

kurt gibi, du5manlan da koyun gibiymi5.) cumlelerinde goriildiigu uzere bir^ok yerde kullanilmijtir¹.

Yazitlarda kullamlan dilin tipik bir dzelligi olan ko$utluk, e§it oge 1

birimlerden oIu$an ciimle par<;alarini ifadc ctmektedir. "Uze kok tenri, asm yagiz yer” veya “Qgany bodunug bay kiltim, az bodunug ukuf laltim " gibi ifadelerde goruldugu uzere, c§it ogeli binmlerle ko§utluk saglanarak anlat.m gu?Iu ve etkili k.lmm.§t.r. Bu yazitlara aynca bir ahenk ve §iirsel nitelik dc kazandirmi§tir.

Yukarida siralanan maddeler altinda verilen bilgiler, yazitlar doneminde Turk?enin geli§mi§ bir “yazi” ve “yazin” diline sahip oldugunu gostermeye yeterlidir. Bunun i<?in Tiirk dilinin yalnizca “konusma dili" olarak kullamldigi donemi, yazitlardan en a$agi2000yil oncesinde du§iinmek gerckmektcdir.