Bizans hukiimdari Zcmarhos’un 568 yilinda Goktiirk Kaganhgi’na gonderdigi el9inin verdigi bilgilere gore, Goktiirk kagam altin i§lemeli bir tahtta oturmaktadir. Kagamn otagi rengarenk halilarla siislenmi§tir. Emevi halifcsinin 724 yilinda gonderdigi el9i dc Goktiirklerin olduk9a kiiltiirlii, medeni bir hayat ya§adiklanndan bahsetmektedir.
Yilin belli donemlerindc yaylaklara go9en Goktiirkler’de, halkin 90k ku9iik bir kismi yerle§ik olarak ya§iyor ve tanmla ilgilcniyordu. Kaganhgin merkezi olan Karakurum ve Otiiken 9evresinde, tanmi geli§tirmek i9in sulama kanallari yapilmi§tir. Bu, aslinda yerle§ik hayata ge9i§in ilk adimlan olarak kabul cdilmelidir.
Goktiirkler, doga gii9lerini onemseyen Gok Tanri dinini benimsedikleri i9in dogayi iyi gozlemlemi§lerdir. Ay veya Giine$ tutulmasi, yildirim dii§mesi, gecc ve giindiiz olaylan iizerinde dii§iinen
3 9 . . .
Turklcrin yiiksek yerleri kutsal kabul etmelerinin nedeni, Gok Tann’ya yakin oldugunu hissetmclcrindcndir. Bunun i?in nasil kagamn otagim yiiksek ycre kurmu?larsa, oliileri de yiiksek yerlerc dcfnclmislcrdir. A. Von Gabain, olulerin yalmzca Otiiken Dagi’na (Ormanina) gomuldiigunii yaznu$tir.
(Anncmaric von Gabain, agm., s. 508)
32
Goktiirkler, pek dogal olarak kendilerince astronomik bilgiler geli§tirmi$lerdir. Gece ile giindiiziin e$it oldugu 21 Mart giiniinii yilba$i olarak kabul etmi$lerdir. 21 Mart giinii, aynca Tiirklerin Ergenekon’dan 9iktiklari giine denk gelmektedir. I§te Goktiirkler, boyle derin bir tarih ve cografya bilgisiyle dii§iinmii§lerdir.
12 Hayvanli Turk Takvimi, bu dii$iince ortammin iiriiniidiir. Bu takvimde her yil, bir hayvan adi ile anilmi§tir. “Sigan (1), Okiiz (2), Kaplan (3), Tav$an (4), Ejder (5), Yilan (6), At (7), Koyun (8), Maymun (9), Tavuk (10), Kopek (11), Domuz (12)”40 adlan olmak iizere toplam 12 hayvan adi kullanilmi§tir. Bunun i9in yil adlan, 12 yilda bir ba§a donmii§tiir. Bir yil, dort mevsimden, 12 aydan olu§makta ve bu aylar “birinci ay, ikinci ay, ugiincii ay...” diye adlandinlmaktadir. Bir gun “9ag” adi verilen 12 dilime aynlirdi.
Yil, ay ve gun hesaplannda hep 12 sayismin kullamlmasmin nedeni, Turk mitolojisinde gogiin 12 bur9tan olu$masidir. Aynca hesaplamalan bir degnek iizerine a9ilan 9entiklerle yapan Goktiirkler, on bine (tiimen) kadar saymayi ba§armi$lardir.
Gokturklerin kendilerinden sonraki Tiirk devletlerini du§unerek
“siyasetname veya nutuk" i9erigine sahip kitabeler birakmasi, tarihi geni§ bir baki§ a9isiyla du§iindiiklerini gostermektedir. Yazili hitabet, bu donemde olduk9a geli§mi§tir. Yazitlarda kullanilan Goktiirk Yazisi bile, kendi donemi i9inde dii§iiniildugu zaman bir medeniyet abidesidir. ilk yazili kaynagimiz olan Orhun Yazitlarfnda kullanilan Runik Tiirk Alfabesi, kitabimizin ilerleyen bolumlerinde anlatilacagi iizere Goktiirk uygarligmin gostergesidir. Bu donemde Orhun Tiirk9esi, yazi ve edebiyat dili olacak kadar geli§mi§, aynca ba§ka dilden kitaplar41Tiirk9eye 9evrilmi$tir.
ipek Yolu ticaretine Goktiirkler hakim olduktan sonra, Tiirk ilinde ticaret olduk9a geli§mi§tir. Di§ ulkelere en 90k kuma§ ve sava§ aletleri satilmi§tir. Ticarette altin, giimu§ ve bakir sikkelerle deri veya kuma§tan yapilan kagit paralann kullanildigi, arkeolojik kazilarla kesinle§mi§tir.
Otiiken’de yerle§ik kalan halk ile go9erler arasmda kayda deger ticaretler yapildigi, (^in kaynaklannda dogrulanmaktadir. Aynca ticaret yollarinin giivenligini saglamak i9in seferler yapilmi§ ve tiiccarlar desteklenmi§tir.
40 Huseyin Namik Orkun, Eski Tflrk Yazitlan, Tiirk Dil Kurumu Yayinlan, Ankara 1986, s. 16.
41 Budizm'in esaslanni anlatan “Nirvana - Sutra" adli kitap, Turk?eyi iyi bilen bir Qinli tarafindan Orhun Tiirk?esine 9evrilmi$tir. Nesnel bilgiyc ulajma ve evreni anlama fabasini gostcrmesi a^isindan bu ?eviri onem ta$imaktadir.
GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl
Goktiirkler, sik sik go? eden bir toplum olduklari i?in biiyiik ve ta§inmaz eserler yapmaktan ka?inmi$lardir. Bunun i?in Goktiirkler donemine ait saray ve kdprii gibi eserler yoktur. Yapilan arkeolojik kazilarda tepe bi?imindeki mezarlar (kurgan) i?inden altm e§yalar, seramik kiipeler ve giimii§ ?anaklar ?ikmi§tir.
Demircilik, Tiirklerin geleneksel sanatidir. Goktiirkler, tarih sahnesine Qiktiklan giinden yikildiklan doneme kadar demircilige biiyiik onem vermi§lerdir. Tiirklerin ?ok eskilerden beri i$lemekte usta olduklari demir, Goktiirklerin etkili silahlar yapmalarmi saglami§tir. Ok, yay, kargi, siingii, mizrak ve kill? yapmayi ?ok iyi bilen ustalar, sava$larda Goktiirk ?erilerinin daha ba$arili olmalanni saglami$tir. Egri kili?lar ve lslik ?alan oklar Orta Asya’daki en biiyiik devleti kuran Goktiirklerin giiciine gii? katmi§tir.
Olen ki§ilerin mezarlarina dikilen balballar, Tiirk heykelciliginin ilk omeklerini te§kil etmektedir. Duvarlara ?izilen “freskler”, Orhun Yazitlan’nda anlatilan sava§ tasvirlerini ?ok giizel yansitmaktadir. Resimlerde ?ogunlukla hayvan figiirleri kullanilmi§tir. At iistiinde ok atan bir Goktiirk ?erisini, mizraklarla ?arpi§an (siingiile§en) askerleri veya tapinak halinde bezenen bir yerde Tanri’ya yakaran §aman’i bu fresklerde gormek miimkiindiir.
Kopuz, insanlan hem eglendirmek hem de iiziicii olaylar kar§isinda dii§iindiirmek i?in ozanlarin ?aldigi milli bir ?algidir. Tiirkler tarafindan icat edildigine ku§ku yoktur ve kisa siirede Orta Asya’daki biitiin milletler arasinda yayilmi§tir. Kopuz §iir ve edebi soz soyleme gelenegi olu§turmanm yamda, $amanlar’in yakan§mda (dua) da kullamlmi§tir.
Bir devletin geli§mi§ligi, ?ogu zaman vergi sisteminin giiciiyle paraleldir. Goktiirk Kaganligi’na bagli boylar, belli araliklarla kaganhga vergi ve asker vermekle sorumludurlar. Buna uymayan boy beyleri cezalandirilmi$tir. Goktiirk yurdunda tore, Atsiz’in "Dilek yolunda olmek Turklere olmaz tasa, / Turk'e boyun egdirir yalniz tiireyle yasa!" dizelerinde soylendigi gibi, her $eyden ustiindiir. Kagan’in buyrugu bile toreye aykin olamayacagindan, budun bu yasalara uyarak diizenli, kiiltiirlii ve yiiksek ahlakli olmu§tur.
34
1.8. Degerlendirme
1. Goktiirkler hakkinda a§agida verilen bilgilerden hangisi dogrudur?
A) $amanist inanglannda kurt bir totemdir.
B) Tarimi geli$tirmek i9in sulama kanallan yapmi§lardir.
C) Ulkenin dogusunda kalan kagana “tarkar” unvam verilmi§tir.
D) Boy beylerine bagli iicretli askerler bulunmaktadir.
E) Gokturk devletini kuran Bumin Kagan, Kirgiz Turklerindendir.
2. 50 yillik fetret devrinden sonra devleti yeniden derleyip toplayan ikinci Gokturk Kaganhgi’nm kurucusu, hangi unvam almi§tir?
A) Yabgu B) istemi C) Kapgan D) ilteri$
E) Bilge
3. Gokturk aile ya$ami hakkinda a^agida verilen bilgilerden hangisi vanlistir?
A) Ata-erkil bir aile yapisi goriilmektedir.
B) (pocuklar toreye uygun yeti§tirilirler.
C) Erkekler genellikle birden 90k kadinla evlenirler.
D) Kadmlar sosyal ya§amda etkindirler.
E) Kagan gelinlerine “konguy” adi verilmektedir.
4. Demir i§lemeciliginde Gokturklerin becerisi, oncelikli olarak hangi alanda ilerlemelerini saglami§tir?
A) Askerlik
B) Tanm
C) Sanat D) Hukuk E) Ticaret
GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURK(?ESI
5. On iki hayvanh Tiirk takviminde hangi hay van yoktur?
A) Maymun B) Domuz C) Tav§an D) Yilan E) Kurt
6. Goktiirklerin 50 yillik tutsaklik donemiyle ilgili hangi bilgi vanhstir?
A) Kiir§ad’in 40 serisiyle isyani bu doneme aittir.
B) Tiirkler benliklerini kaybetme riskiyle kar§i kar§iya gelmi§lerdir.
C) Fetret devri denilen bu donem 630 - 680 yillan arasinda ya§anmi§tir.
D) £in imparatoru, esir Tiirkler’e Cin’de ku<?uk bir bcylik kurdurmu§tur.
E) Dagilan budunu tekrar toplayan ilteri§ (Kutluk) Kagan, 682 yilinda Goktiirk Kaganligi'm ikinci kez kurmu§tur.
7. Budizm’in Goktiirklerin sonunu getirecegini soyleyen Tonyukuk, neye dayanarak bu yargiya varmi§tir?
A) Yabanci kaynakli bir din olmasi
B) Bu dinin Tiirk kiiltiiriine ve toresine aykin olmasi C) Tiirkleri Oinlilerle yakinla§tiracak olmasi
D) Tek tanrili bir din olmasi
E) Tiirk halkimn buna heniiz hazir olmamasi
8. Goktiirklerin kurulu§ ve yikih§ tarihleri, a§agidakilerin hangisinde kuran ve yikan boy adlanyla birlikte dogru verilmi§tir?
A) Uygur (542) - Kirgiz (734) B) Karluk (629) - Uygur (792) C) Kitay (450) - Basmil (689) D) Basmil (534) - Oguz (637) E) A§ina (552) - Uygur (745)
36
9. A§agidakilerden hangisi Gokturklerin Tiirk siyasi ve uygarlik tarihine katkilarindan biri degildir?
A) Onlu ordu sistemini icat ederek kullanmalan B) Orta Asya’daki en biiyiik devleti kurmalan
C) Bilinen ilk Tiirk alfabesini geli$tirerek kullanmalan D) Bugune bile dmek olacak devlet adami motifini ^izmeleri E) Ilk yazili kaynaklanmiz olan Orhun Yazitlan’m birakmalan
10. Gok Tann dini hakkinda a§agida verilen bilgilerden hangisi vanhstir?
A) En biiyiik kutsal ruh, Tann Ulgen’e aittir.
B) Doga gii9lerine ve atalar kiiltiine onem vermektedir.
C) Goktiirk kaganlan aym zamanda $amandirlar.
D) En belirgin ve yaygm ibadet bi?imi kurban kesmektir.
E) Bugiinkii Miisliiman Tiirk devletlerinde izi devam etmektedir.
11. Goktiirklerde “tore" hakkinda verilen bilgilerden hangisi vanhstir?
A) Ki§ilerin haklanni korumayi amaflayan kurallar i?erir.
B) Tiirk kiiltiir ve ahlakina uygun ya§amayi gerektirir.
C) Yazili olmayan, sozlii hukuk kurallandir.
D) Yalmzca kagan toreden bagimsiz hareket edebilir.
E) Toreye uymayanlar oliime varan agir cezalar alirlar.
12. I. Mezarlara balballar dikmeleri
II. Siirekli ekip biptikleri tanm arazilerinin olmasi III. Kendilerine bagli boylardan vergi almalan
Yukandaki maddelerden hangileri, Goktiirkler’in alelade bir g09ebe ya§ami benimsemediklerini, kismen yerle§ik hayati da benimsediklerini gosterir?
A) I ve III B)II ve HI C) Yalmz II
D) Yalmz III E) I - II - III