Saka ve Hun doneminde geli§en, genelliklc tabiat gii?lerini on plana
?ikaran ilkel Tiirk dini, Goktiirkler doneminde daha sistemli ve tek Tann’mn iistiinliigiinii benimseycn bir hal almi§tir. Yer, gok, su ve ate§ gibi doga giigleri, Goktiirkler tarafindan onemsenmis ve onlara kutsal bir ruh atfedilmi$tir.
Yazili kaynaklardan anla$ildigma gore, Tiirkler arasmda kutsal kabul cdilcn birdcn ?ok kiilt veya ruh bulunmakla birlikte, biitiin ruhlar iizcrinde a$kin bir gii? olan bir “Gok Tanri” (Tenri) bulunmaktadir. Gok, Eski Tiirk?ede maviligin yamnda yiiceligi dc temsil eden bir sozciiktiir. Gok Tanri da, Tiirkler arasinda en yiice yaratici olarak kabul cdilmi§tir. Gok Tanri tektir, sonsuz bir ya§ama sahiptir, her $eye giicii yetendir, ezeli ve ebedidir, bilgi kaynagidir, insana zafer ve gii? verir. Goktiirklerin ?evresindcki uluslar ?ok tanrili dinlere (pagan) inamyor ve olduk?a ilkel esaslar iizcrine bir inanci benimsiyorken; tek Tanri Ulgen’in oldugu ve insanlarm “kul” kavramina cri$tigi Gok Tanri dininin geli$mi§ligi dikkat ?ekmcktedir.
33Hiiscyin Namik Orkun, Eski Tiirk Yazitlan, Tiirk Dil Kurumu Yayinlan, Ankara 1986, s.15.
34 Bu takligin adi "kurl oyunu, kurt kapani vcya hilal taktigi" olarak da bilinmcktedir. Bu taktik, lslamiyct'tcn sonraki Tiirk dcvletlerinde de ba$anyla kullamlmijtir. (1071 Malazgirt Sava$i gibi.)
28
Gok Tanri inancinda, bugiinkii Altay §amanistlerinin dua ve ilahilerinde de geptigi iizere en yiice kutsal ruh (yani Tanri) “Ulgen”dir. Bu bazi kaynaklarda “Kuday” veya “Kayrakan” olarak da ge$mektedir.
Aynca “yer ana” olarak anlamlandinlan “Umay” da, di$il ozellik gosteren bir kutsal ruhtur. Tiirkler arasinda “yer, su, gtine?, ay, ate?” gibi doga gu<?lerinin kutsal ruha sahip oldugu, Orhun Yazitlari’nda $oyle ge9mektedir:
"Uze Tiiriik Tenrisi Tiiruk idukyiri subi anga etmig.” (KT-D: 10)
“Yukandaki Turk Tanrisi (ve) Tiirk kutsal yer ve su (ruhlan) ?oyle yapmi§lar...”
“Tcnri Umay idukyer sub basa herd ering neke tezerbiz." (TY-B/2: 3)
“Tann, Umay kutsal yer, sular (bizim i<;in onlara) gaflet verdi ku§kusuz. Ne i?in ka?iyoruz?”
Yukanda yazitlarda ge9en sozler, Gok Tanri inanci hakkinda bize bazi bilgiler vermektedir.“Turk Tanrisi”
sozii, Goktiirklerin kendi Tanri’sini ba?ka milletlerin Tanri’sindan ayri tuttuguna i§aret etmektedir. Gok Tanri, yalmzca Ttirklerin Tann’sidir ve onlari koruyup diger milletlerden iistiin kilmaya 9ali§maktadir. Bu dii?iince, Goktiirkler’de dinin de milliyet kavramini destekledigini gostermektedir. Kutsal ruha sahip“yer sub”yine Umay ve Tanri ile birlikte amlmi§tir. Her ne kadar bu konuda farkli gdrii$ler bulunsa da, Umay’in yer kutsal ruhunu, Tanri Ulgen’in de gok kutsal ruhunu kar§iladigi dii$unulmektedir.
Gokturklerin kutsal (iduk) yer olarak kabul ettigi mekanlar bulunmaktadir. Otiiken Ormam ve Dagi bunlann cn bilinenlerindendir.
Buraya sahip olan kagan, ili (devleti) yuceltecek giicti Tann’nm verecegi kut ile elde etrni? olacaktir. Bazi magaralar ve tepeler, Turklerin ibadet etmeleri i9in se9tikleri yerlerdendir.
GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESl
Kurban kesme, Goktiirkler arasmdaki en yaygin ibadet $ekillerinden biridir. Yilin be§inci ve sekizinci ayinda, iizerinde hi? ?im veya aga?
bulunmayan “budun inli” adi verilen dagda Gok Tann’ya kurban sunarlar.
Ayin ilk onunda da irmak kenarinda Tann’ya kurban keserler.35Kurban edilen hayvan genellikle at veya koyundur. Kurban kesme ibadetine Kagan da bizzat katilir. Otiiken ormani iistiindeki dagda kurdurdugu kapisi doguya bakan
?adinndan her sabah ?ikarak Giine$’e, geceleri ise Ay’a tapinir. Boy ba$buglariyla birlikte ata magaralarmin online gelerek, burada da kurban kesilir.
Kesilen kurbanlann ba$i, bazen bir siriga takilir ve hayvanin i? yagiyla bezenir. Bu sinklar ve ke?eden yaptiklan suretler, kutsal ruhlari temsil eden
“ongun”lardir. Goktiirkler’de “totemizm” yoktur. Kurt, Turkler i?in yalnizca bir simgedir, onun eti yenilmez ve mecbur kalmadik?a avlanmaz. (^unkii kurt, kutlu bir yol gostericidir ve Tiirk’e dosttur. Aynca Tiirklerde totem akrabaligi degil, kan akrabaligi vardir36.
“Atalar kiiltii” Gok Tann inancmda ?ok onemlidir. Otiiken, Altay ve Tann Daglari’nm tepesinde ata ruhlanmn toplandigi dii§unulmektedir. U?up giden ruhlann yok olmadigina ve atalar ruhunun Goktiirkler’i koruduguna inamlmaktadir. Bunun i?in yilin belli aylarmda kutsal yerlerde atalann ruhu i?in kurbanlar sunulmaktadir.
Goktiirkler, Hunlar’in benimsedigi eski Tiirk inancim devam ettirmi§ ve
$amanist gelenekle yeti§en boylardan olmu§lardir. Her ne kadar inan? yapismi daha ileriye ta§imi§, tek Tannh hale getirmi$ ve belli ritiiellerle sistemli bir Gok Tann dini olu$turmu§larsa da; Goktiirk ya§antismda iptidai §amanligm izlerine rastlamak miimkiindiir. §aman kiiltiiriinde “biiyii. sihir, fal, gelecekten haber vernte, agaqlara dilek bezleri baglama” gibi adetler yaygindir. Bu kiiltiire ait bazi inam$lar, bugiin Miisliiman Tiirk toplumlarma kadar aktanlmi§tir. “Yolcunun arkasindan su dokme, ters donen terligi duz qevirme, eve nazarlik asma,
35 Abdiilkadir lnan, Tarihte ve Bugun $amanizm, Tiirk Tarih Kururau Yaymlan, Ankara 2006, s. 5.
36 Tiirklcrdc totcmizmin olup olmadigi konusunda farkli gorii$ler bulunmaktadtr. Ibrahim Kafesoglu bu konuda “Eski Tiirk drf ve gelenekleri arasinda tolemciligin kisaca afikladigimiz ozelliklerinc uygun gorunen bazi inanif ve davraniflar dikkati fekmektedir: (...) Turkler Kurt'u ata iammiflardir. Bu nokla Goklurklcrin mcnjci bahsinde Qn kaynaklarinda kesinlikle belirtilmiftir." sozleriyle Turklerde totemizmin izlerinin goriildugiinc dair bilgiler vcrmijtir. (Ibrahim Kafesoglu, "Eski Tiirk Dini”, Turkler Ansiklopedisi, C. 3, Ankara, 2002, s. 290-304.) Bahacddin Ogel’in "Turk Mitolojislnde Totemizm tzieri” ba$likli yazisinda da yarauli; efsanelerinde ve turlii geleneklerdeki totemizm izleri, tarihi geli$imiyle incelenmi$tir. (Bahaeddin Ogel, Tiirk Mitolojisi, C. 1, Tiirk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 2003, s. 20.)
30
dzellikle ziyaretler gevresindeki agaglara gaput baglama, gocuguna vefat eden babasinin/annesinin adim vererek onun ruhunu yagatma dugiincesi, nazar degdigi diifiinulen kigiye kur§un dokme, dua ederken elleri agip yukariya bakma, kabirlere mezartagi dikme" bugiin ya$ayan inam$lara omektir.
$amanizm’i ba$li ba§ma bir din olarak kabul etmek pek de dogru degildir. Turklerin eski dini konusunda bazi dii$iiniirler, “Hunlar ve Goktiirkler, §amanizm dinine mensuptur." demi§ olsalar da, $amanizm Tiirkler igin aslinda Gok Tann dinini ya$ayi§ bi?imi olarak algilanmalidir.
Yazili ve sozlii kaynaklarda ge9en“$aman”ve“kam”Gok Tanri inancinda onemli roller iistlenen din adamlandir. §amanlik, tipki kaganlik gibi babadan ogula, anadan kiza ge^mektedir. “Kamlarin tanrilar ve ruhlar hakkmdaki tasawurlari dini torenlerde okuduklari dua ve ilahilerdeki tavsiflerden anlagilabilir. Fakat bu ilahileri ve dualari tespit etmek giigtur. Ayinlerden sonra kam bu okuduklarim tekrarlayamaz; giinkii kam, dualarmi istigrak halinde irticalen soyler ve sonra unutur.”37 $amanlar, genellikle bir ate$
etrafinda elindeki davulla ritmik sesler 9ikarip, belli esaslan olan figiirlerle yaptiklan dansi icra edeler. Bu ritiiel, $aman’in ruhunun Tann Olgen’in katina 9ikmasi (trans) ve herkesin eri§emeyecegi bilgileri insanlara ta§imasi ile sonu9lanir.
Gok Tann dininde, yaratili? efsanesi ve diinyaya geli§ konusunda farkli mitolojik dii§iinceler vardir. Giine§ ve Ay, tipki diinyadaki iyi ve kotii ruhun sava$i gibi birbirini kovalar. Goktiirkler i9in Giine§ ve Ay tutulmasi, diinyamn karanhga siiriikleni§ini ifade eden mitolojik bir algidir. Bir tutulma aninda §aman’lar, kotii ruhun elinden kurtulmak i9in baginp 9aginrlar, davul galip ses 9ikanrlar. Bu seslerin, kotii ruhu ka9iracagmi dii$iiniirler. £akan
$im§ekler ve yildinm dii$mesi de, Ulgen’in yeryiiziindeki kotii ruhlara verdigi ceza olarak algilanir. Yildinm dii$en aga9tan bir par9a saklamrsa, o ki$inin kotii ruhlardan uzak kalacagi dii§uniiliir.
Oliim gelenekleri, Gok Tann inancinda olduk9a geli§mi§tir. Olen ki§inin ruhunun atalann ruhlannin toplandigi yere bir ku§ gibi U9up gittigine inamlmaktadir38. Bir ki§i oldiigiinde 9adinnin i9ine konulur,
37 Abdulkadir Inan, age., s. 31.
38 Orhun Yazitlan’nda gegen "ugabardi, kergek boldi" ifadclcri, buna ornektir. Kergck, bildircina benzeyen bir ku$a verilen addir. Olumden sonra ruhun, bu ku$ gibi ugup gittigi eski Turk inancmdaki mitolojik bir algidir.
GOKTURK YAZISI ve ORHUN TURKQESI
9adinn etrafinda koyun ve at kurban edilir ve atlarla (jadinn etrafi yedi kere doniiliirdii. Daha sonra defin i?in uygun bir zaman belirlenir ve cenaze toreni olan “yug” 0’og) giinii geldiginde dort be? metrelik bir 9ukur kazilarak olii gomulurdii. Mezann yerleri belliydi ve buralar gencllikle yiiksek yerler olurdu39. Kabrin ba§ina yazih bir mezar ta§i ile oldiirdiigii ki§i sayisinca
“balbal” dikilirdi. Tckrar kurban kcsilir ve kalanlar i^in ziyafet verilirdi.
Birinci Goktiirk Kaganligi’nin ikiye boliinmcsinde biiyiik etkisi olan Taspar gibi, Bilge Kagan da Cin’den gelcn Budist rahiplerin etkisinde kalarak Budizm’e merak salmi§tir. Bilge Kagan iilkeye Buda heykelleri diktirmek ve tapinaklar yaptirmak istemi§; fakat Budizm’in Turk kiiltiiriine ve toresinc aykin oldugu Tonyukuk tarafindan ogiitlenincc bu aykin isteginden vazge(?nii§tir. Budizm, et yemeyi yasaklayan, sava$mayi yanli§ bulan ve dolayisiyla tarn yerle§ik ya§ama ge9meyi tavsiye eden bir dindi. Budizm, Goktiirklcrin kiilturlerinden ve torelerinden vazge9melerine neden olacakti.