D O L M A B A H Ç E S A R A Y İ Yazan: Halûk Şehsuvaroğlu
ş i k t a ş v e D o l m a b a h ç e d e b u l u n a n k a s ı r l a r d a b a . k ı m s ı z v e vira.n b i r h a l e g e l m i ş t i . , P a s a ı c f ç a s u l h u n d a n s o n r a i s t a n b u l a d ö n e ı ı S a d r a z a m N e v ş e h i r l i i b r a h i m P a ş a « M i r î s a r a y l a r ı n , n e m e r t e b e v i r a n v e h a r a p o l d u ğ u n u ; » g ö r d ü ,ve 1 7 1 5 te (;b e r ' e n v s ' b a j ı r e n a s t a n e i s a a d e t e t e v a r i i t e d e n d o s t v e d ü ş m a n ı n e v v e l â -görecği b i r m a h a l o l a n D o î m a b a h ç e k a s ı r l a r ı n ı t a m i r ) e t t i r i p ( c i v a -r ı n d a I b u l u n a n B e ş i k t a ş s a -r a y ı n a ilihak) e y l e d i ( 2 ) A r a d a b u l u n a n ar&ba iskelesi k a l d ı r ı l a r a k b u r a d a n gelip g i d e n F ı n d ı k l ı a h a l i s i n e D o l m a b a h ç e d e n g e ç -m e k -m ü s a a d e s i v e r i l d i . A h m e t III B e ş i k t a ş s a r a y ı n a r a ğ b e t e d e r , D c t a . E f c a h ç e î l e b i r l e ş m i ş / r m t e a c f d i t k a s ı r l a r d a n m ü t e ş e k k i l s a r a y d a h o ş v a k i t l e r (geçirirdi. B u g ü n D o î m a b a h ç e i s m i y l e a n d ı ğ ı m ı z bu sah a d a v e s e r v i a ğ a ç l a r i y l e ö r t ü l ü ' b u l u n a n ü s t k ı s ı m l a r d a m u h t e l i f d e v i r l e r d e m u h t e l i f b i n a l a r y a p t ı r ı -dı. X V I ıncı y ü z y ı l d a n X l X u n c u y ü z y d a k a d a r b u s a h a ü z e r i n d e T ü r k m i m a r i s i n i n g e ç i r d i ğ i b ü t ü n i n ş a t a r z l a r ı g ö r ü l d ü . M i m a r i s m a i l a ğ a d a n , B a f y a s •ustaya k a d a r b ü y ü k y a p ı , s a r a y a n l a y ı ş ı m ı z , z e v k v e i h t i ş a m t e l â k k i m i z (bu b i n a l a r d a g e l i ş m i ş v e y a -v a ş y a -v a ş T ü r k z e -v k ö l ç ü l e r i n i n dışına, ç ı k a r a k X I X u n c u a s ı r d a g a r p t e s i r i n e g i r m i ş t i r . I 7 0 0 t a r i h i n d e n i t i b a r e n b i n a n ı n iç t e z y i n a t ı n -d a r o k o k o y a b i r z e m i n h a z ı r l a n m a y a b a ş l a m ı ş v e b u asır i ç i n d e r o k o k o ü s l u b u T ü r k e v i n i n d o k o r u ü -z e r i n d e tesirini g ö s t e r m e y e b a ş l a m ı ş t ı . I inci M a h m u t 1 7 4 İ t a r i h i n d e D o l m a b a h ç î d e s a y b a n m a h a l l i o l a n v e e s k i k a s ı r l a r ı n b u l u n d u ğ u p ü ş t e Ü z e r i n d e v e a ş a ğ ı s e r v i l e r a r a s ı n d a iki k a s ı r y a p t ı r t t ı . B u k a s ı r l a r c i v a r ı n d a s i l â h t a r a ğ a y a i'it ' k ö ş k l e d i ğ e r i l â v e b i n a l a r d a i n ş a e d i l m i ş t i . H ü k ü m d a r ı n y î r m i iki sÜtunlu o l a n ' b ü y ü k k a s rı saylban m a h a l l i n d e , k ü ç ü k k ö ş k ü d e a ş a ğ ı d a s e r -v i l e r a r a s t n d a b u l u n u y o r d u . B ü y ü k k a s i r iki k a t l ı y d ı . Bî n a d a alt v e Üst ' k a t l a r d a o l m a k ü z e r e iki ibüyük d i v a n h a n e v a r d ı . A l t k a t t a k i o d a l a r d a g ö m m e ç i f t e d o l a p l a r b u l u n u -y o r d u . Ç e r ç e v e l e r i g ü r g e n a ğ a c ı n d a n y a p ı l a n p e n c e r e -l e r e a -l t t a c u m b a v e d e m i r p a r m a k -l ı k -l a r ı , üst k a t t a a s m a k a f e s l e r k o n u l m u ş t u . C a m l a r i ş l e m e l i y d i . T r a b z o n l a r ı k e s t a n e a ğ a c ı n d a n g a y e t zarif b i r m e r d i v e n l e üst k a t a çıkılırdı. M e r d i v e n b a ş ı n d a i k i k a n a t l ı b ü y ü k b i r k a p ı v a r d ı . K a s r ı n f b ü y ü k k a p ı l a r ı İ h l a m u r a ğ a c m d a n d ı . V e ü r e r l e r i n e a l t ı n y a l d ı z l ı 2 — R a g i t t a r i h i . h a l k a l a r k o n m u ş t u . Dış k a p ı d a m u s a n n a s ü r m e l i b i r kilit b u l u n u y o r d u . D u v a r l a r a altın v e e l v a n b o y a l a r l a n a k ı ş l a r iş-l e n m i ş t i . S e r v i a ğ a ç iş-l a r ı a r a s ı n d a n B o ğ a z a a ç ı iş-l a n niş p e n c e r e l e r d e 11) inci a s r ı n b i r r ü y a ü l k e s i n e b e n z i y e n I s t a n b u l u u z a k l a r a k a d a r b ü t ü n i n c e l i k v e g ü -zellikleriyle g ö r ü n ü y o r d u . B u k a s ı r v e d i ğ e r b i n a l a r ı n k e r e s t e l e r i T e r s a -n e i A t -n i r e d e -n v e r i l m i ş v e k ere s t e d £ n m â d a b i n a -nın d i ğ e r m a l z e m e s i n e on dÖTt bin y e d i y ü z e ü i do_ k u z b u ç u k k u r u ş s a r f e d i l m i ş t i . ( 3 ) M a h m u t I y a z g ü n l e r i D o î m a b a h ç e ü s t ü n -d e k i b u k a s r a g e l i p i s t i r a h a t e -d e r v e r a m a z a n l a r -d a d a i f t a r y a p a r d ı . B u n d a n d o l a y ı 'bu k ö ş k e i f t a r k ö ş -k ü d e d e n i l m i ş t i r . M a h m u t t a n 1 s o n r a 111 ü n c ü O s m a n d a b u k a s r ı n d a h a ü s t ü n d e b i r « h ü c r e v e bir s o f a i m ü s e l -les i h d a s » e y l e m i ş t i . B u y a p ı l a r I 7 5 5 t e y a n d ı . D o î m a b a h ç e s a r a y ı n d a M a h m u t I i n ş a a t ı n -d a n s o n r a ilk esaslı y a p ı f a a l i y e t i A b -d ü l h a m i t 1 z a m a n ı n d a g ö r ü l d ü , 1 7 8 1 d e B e ş i k t a ş s a h ü s a r a y ı c i v a r ı n d a k i h a s b a h ç e n i n s e k s e n z ü r a d a n f a z l a m a h a l l i asıl s a r a y a i l â v e o l u n d u . V e b u r a d a m ü t e a d -d i t k a s ı r l a r l a Ibir b ü y ü k h a v u z y a p ı l -d ı . A s ı l s a r a y -d a ç i n i l e r l e s ü s l e n m e k s u r e t i y l e y e n i d e n i n ş a e t t i r i l d i , III ü n c ü S e l i m He b a h a r m e v s i m l e r i n d e « T e m a ş a i g ü l v e i s t i m a ğ ı s a v t ı b ü l b ü l » s a f a s t n a B e ş i k -t a ş s a r a y ı n a g e ç e r d i , H a t i c e S u l t a n ı n D e f t e r d a r ' b u r n u s a r a y ı n ı 'ta-m i r v e b u s a r a y ı n y a n 'ta-m a a r a p ü s l û b u n d a b i r b i n a i n ş a e d e n r e s s a m v e m i m a r M e l l i n g ' i n ç a l ı ş m a l a r ı n d a n m e m n u n k a l a n p a d i ş a h 1 7 9 5 s e n e s i n d e B e -ş i k t a -ş s a r a y ı n d a M e l l i n g ' e y e n i b i r k a s ı r y a p t ı r t t ı . B u t a r i h t e ( p a d i ş a h a m a h s u s o l m a k ü z e r e b u g ü n k ü D o î m a b a h ç e s a r a y ı y e r i n d e , | K a z ı k l a r ü z e -r i n e k u -r u l m u ş ü s t l e -r i k u -r ş u n ö -r t ü l ü ü ç a h ş a p k ö ş k b u l u n u y o r d u . B u k ö ş k l e r i n p e n c e r e k a n a t l a r ı n d a n b i r i k a l d ı r ı l ı n c a S e l i m III, o t u r d u ğ u y e r d e n o l t a i l e b a l ı k t u t a b i l i r d i . K e m e r l e r en imce n a k ı ş l a r l a i ş l e n m i ş t i . D u v a r -lar a l t ı n d a n v e r e n k r e n k b o y a l a r l a y a p ı l m ı ş ç i ç e k r e s i m l e r i y l e s ü s l ü y d ü . G a y e t y ü k s e k p e n c e r e l i v e sık k a f e s l i h a r e m d a i r e s i y l e , h ü n k â r d a i r e s i n i g ü z e l s ü t u n l a r l a süslü b i r d e h l i z b i r b i r i n e b a ğ l ı y o r d u , iki b i n a m a n z u m e s i a r a s ı n d a sik a ğ a ç l a r b u l u n u y o r d u . Bu d e h l i zin s a ğ taraifını teşkil e d e n y e r d e v a l i d e d a i r e s i B o ğaziçini g ö r e n b ü y ü k ş e h n i ş l e ç o k g ü z e l b i r i n ş a t a r
Dolmabahçe sarayının Mslkon isminda bir sanatkâr tarafından yapılmış bir resmi zina m a l i k b u l u n u y o r d u . M i m a r M e l l i n g s a r a y a üç y ü z k a d e m u z u n l u ğ u n d a b i r d e r ı h t ı m y a p m ı ş a . M e l i n g i n itışa e t t i ğ i III ü r x ü S e l i m k a s r ı a l . ş a p t ı T e c e p h e s i b ü t ü n r ı h t ı m b o y u n c a d e v a m et-m e k ü z e r e i y o n i k et-m î et-m a r î t a r z ı n d a , b e y a z v e i n c e m e r m e r s ü t u n l a r l a s ü s l ü y d ü . I. inci A b d ü l h a ı m i t y a p ı s ı o l a n çinili k ö ş k D o l -m a b a h ç e s a r a y ı n ı n s a ğ t a r a f ı n ı işgal e d i y o r d u . Bi-n a Bi-n ı Bi-n ü s t ü z e m i Bi-n k a t ı Bi-n d a Bi-n İ t i b a r e Bi-n yüka,riya k a d a r en g ü z e l çinilerle k a p l ı p d ı . Ü z e r i n d e â l e m l e r i o l s n b u k a s r ı n d ö r t b i r t a r a f a a ç ı l m ı ş b ü t ü n p e n c e r e l e -r i n i n i ç i n d e m e -r m e -r d e n i ş l e n m i ş s e b i l l e -r d e n s u l a -r a k a r d ı . B u s u l a r b i r b i r i i ç i n d e g e ç e n k ü ç ü k k u r n a l a -ra a k a r a k lâtif b i r şırıltı hasıl e d e r l e r d i . Bineınm o r t a s ı n d a m e r m e r d e n b ü y ü k b i r h a -v u z -v a r d ı . V e m u h t e l i f y e r l e r i n d e n s u l a r f ı ş k ı r ı r d ı . B i n a n ı n b i r ç o k o d a l a r ı v a r d ı . T a v a n l a r v e d u v a r l a r çc!k ir.ce n a k ı ş l a r v e re si m ler le s ü s l e n m i ş -ti. Y e n i D o l m a b a h ç e s a r a y ı y a p t ı r ı l m a k ü z e r e eski s a r a y b i n a l a r i y l e b e r a b e r y ı k t ı r ı l a n b u k a s ı r s o n zam a n l a r d a 1 8 4 4 t a r i h i n d e bir zam ü d d e t h a r b i y e zam e k -t e b i o l a r a k k u l l a n ı l m ı ş -t ı . II. n c i M a h m u t t a h t a ç ı k t ı k t a n s o ı . r a 1 8 0 9 J a B e ş i k t a ş s a r a y ı n ı y e n i d e n t a m i r e t t i r d i . Bu t a m i r e eski L o n d r a s e f i r i v e t e r s a n e e m i n i Y u s u f A g â h e -f e n d i m e m u r e d i l m i ş t i . 1 8 1 5 t e s a r a y d a H a s e k i S u l t a n d a i r e s i n d e b i r y a n g ı n ç ı k t ı . Y a n g ı n h e m e n s ö n d ü r ü l d ü ise d e k ü -ç ü k Err.ine s u l t a n l a c a r i j e s i k u r t a r ı l a m a d ı 1 8 2 5 d e y e n i ç e r i l e r i n a y a k l a n m a s ı n d a II. nci M a h m u t B e ş i k t a ş s a r a y ı n d a b u l u n u y o r d u . B a r a d a n kılıcını k u ş a n a r a k &ır k â t i b i M u s t a f a e f e n d i ile b i r p i y a d e y e b i n i p T o p k a p ı s a r a y ı n a g e ç m i ş t i . 1 8 3 1 d e II. nci M a h m u t D o l m a b a h ç e y e y e n i b i r t a m i r k o y d u r d u . V e y e n i d e n b a z ı b i n a l a r y a p -tırdı. Bu a r a d a c i v a r d a ş a h ı s l a r a ait b a z ı b a h ç e l e r b e d e l i m u k a b i l i n d e s a r a y a i l h a k o l u n d u . ( 4 ) P a d i ş a h , B e ş i k t a ş s a r a y ı n a y e n i ilâVeler y a p -m a y a d e v a -m e d i y o r v e z a -m a n ı n ı n ç o ğ u n u b u s a r a y d a g e ç i r i y o r d u . T a m i r v e i l â v e l e r i n ' b i t m e s i v e y e n i s a h i l s a r a y ı n inşası m ü n a s e b e t i y l e 1 8 3 4 d e P e r -t e v P a ş a : Y a p t ı b u s a h i l s a r c y ı p e k g ü z e l M a h m u t h a n O l d u n u r u e f z a b u c a n ı n ü z h e t ş a h ı c i h a n . , t a r i h i n i s ö y l e d i .
II. nci M a h m u t z a m a n ı n d a eski 1 8 inci asır k a s ı r k r ı r . ı n i ş g a l e t t i ğ i s a h a d a « B a y ı l d ı m k a s r ı » y e n i -d e n k u r l -d u . D o l m a b a h ç e n i n ı g e r i s i n -d e k i b a y ı r ı n üs-t ü n d e k i b u k a s r ı n f e v k a l â d e b i r m a n z a r a s ı v a r d ı , üs-tki k a t l ı v e m ' . i t e a d d i t o d a l ı y d ı . C i v a r ı n d a a ğ a ç l ı setleT b u l u n u y o r d u .
m u t gibi i f t a r e d e r v e b a z ı a k ş a m l a r v ü k e l â s ı n ı d a ç a ğ ı r ı r d ı . ( 5 ) B u d e v i r d e b a z ı s u l t a n d ü ğ ü n l e r i n d e b u k a s ı r -d a b ü y ü k z i y a f e t l e r t e r t i p e -d i l -d i . S u l t a n M a h m u t d e v r i n d e D o l m a b a h ç e sahils a r a y ı h a r e m i y l e vu b ü t ü n sahils a r a y teşkilâtını a l a n d a -i r e l e r -i y l e b ü y ü k b -i r s a h a y ı -işgal e d -i y o r d u . S a r a y ı n i ç i n d e a y r ı c a H i r k a i Ş e r i f o d a s ı dalhi b u l u n u y o r -d u . ( 6 ) II. n c i M a h m u t d e v r i n d e k i D o l m a b a h ç e s a r a -yını g ö r m ü ş b i r ' m u h a r r i r y a z m a s e y a h t n a m e s i n d e , s a r a y ı ş ö y l e a n l a t m a k t a d ı r : « S a r a y m e r k u m lebi d e r y a v e e t r a f ı sur misillû c e s i m c i d a r ile m e s t u r o l -m a ğ l a d a h i l i y e v e h a r i c i y e k â r g i r v e a h ş a p k a s ı r l a r v e b ü y ü k v e h a v u z v e s e l s e b i l v e h a m a m ı v e i ı a d i -k a l a r ile m ü z e y e n v e -k u r ş u n pûşid'eli v e f e v -k a n i v e t a h t a n ı v e b i l ' u m u m m ü z e h h e p v e m ü n a k k a ş d a i r e j h ü m a y u n l a r v e h a r i c i y e s i n d e d a i r e i rical, e n d e r u n u h ü m a y u n v e c a m i v e h a m a m l a r v e ıstabli â m i r e v e k i l â r v e m a t b a h v e m e y d a n l a r v e h a d a i k v e s a i r e eıbniyei Iâ'zimesi m ü k e m m e l v e a b t h a v a s ı h o ş v e n e z a r e t Ve l e t a i f i c e m i s a r a y l a r d a n m e m d u l h v e m e r -g u p b i r s a r a y ı â l i d i r , » ( 7 ) . 5 — T e k a d d ü m v a k a y i sayi S e n e 1 2 5 0 6 — B a ş b a k a n l ı k arşivi, S a r a y 9 6 3 7 — . E s s e y i d e İh a ç E b u b e k i r F e y z i b i n S e y i d A b d u r r a h m a n , H ü l â s a i a h v a l f i m e -m a l i k d e v l e t i âli O s -m a n — M u h t e r e -m p r o f e s ö r d o k t o r S ü h e y l U n v e r ' d e k i n ü s h a d a n m ü s a a d e l e r i y -le i s t i n s a h e d i l m i ş t i r . II. nci A b d ü l h a m i t ç o c u k l u ğ u n d a b u s a r a y d a b u l u n m u ş t u . B i r y a n g ı n b a ş l a n g ı c ı m ü n a s e b e t i y l e eski D o l m a b a h ç e s a r a y m ı a n l a t ı y o r : ( E s k i B e ş i k t a ş sara y ı a h ş a p t ı . A l t k a t t a b i r a d e r B u r h a n e d d i n e f e n d i n i n o d a s ı n ı n t a m a l t ı n -d a - c a m i k o r i -d o r l a r ı g i b i s ü t u n l u k o r i -d o r l a r v a r -d ı . Kışın b ü y ü k p e n c e r e l e r i n e r d i , y a z ı n k a l k a r d ı . ) ( 8 ) A b d ü l m e c i t b u s a r a y ı y ı k t ı r ı p y e r i n e , 1 8 5 3 t e B a l y a n k a l f a t a r a f ı n d a n A m p i r ü s l û b u n d a b u g ü n k ü s a r y ı y a p t ı r t t ı . S a r a y o r t a y e r i n d e n y ü k s e k b i r b i n a v e fctr.s, İbiri s a ğ d a n d i ğ e r i s o l d a n iki üs^ü k a p a l ı d e h l i z l e b a ğ l ı diğ*er iki b i n a d a n m ü t e ş e k k i l d i r . O r t a d a k i b ü y ü k v e y ü k s e k b i n a m u a y e d e sal o n u d e d i ğ i m i z y e r d i r . B i n a n ı n ö n ü n d e a sal t ı y ü z m e t -r e u z u n l u ğ u n d a g e n i ş b i -r mhtım b u l u n m a k t a d ı -r . B i n a n ı n iç t e z y i n a t ı n d a b i l l u r , su m e r m e r i , s o m a k i , k a k m a s e d e f k u l l a n ı l m ı ş t ı r . T a v a n l a r F r a n s ı z s a n a t k â r l a r ı t a r a f ı n d a n i ş l e n m i ş t i r . S a r a y ı n b e ş m i l -y o n altın l i r a -y a i n ş a e d i l d i ğ i s ö -y l e n m e k t e d i r . S a r a y ı n y a p ı l ı ş ı n a m u h t e l i f ş a i r l e r tarih d ü ş ü r -m ü ş t ü r , B u n l a r d a n Ziıver P a ş a : ( C e v h e r i n t a r i h y a z Z i v e r a n ı n d e r g â h ı n a Bu s a r a y k ı l d ı B e ş i k t a ş s e m t i n i e l m a s ı f e r ) t a r i h i n i s ö y l e m i ş t i r . 8 — II, A b d ü l h a m i d i n ö l ü m ü n e k a d a r b e r a -b e r i n d e -b u l u n a n h u s u s î d o k t o r u A t ı f H ü s e y i n -b e y , e s k i h ü k ü m d a r ı n k e n d i s i n e a n l a t t ı ğ ı b a z ı h a t ı r a l a r ı b ü y ü k b i r s a d & k a t l e n o t e t m i ş t i r . B u n o t d e f t e r l e r i T a r i h K u r u m u y a z m a l a r ı a r a s ı n d a d ı r . H A B E R L E R : E R E Ğ L İ K Ö M İ İ E İ Ş L E T M E S İ N İ N İ Ş Ç İ E V İ P R O J E M Ü S A B A K A S I Bir m ü d d e t ö n c e Ereğli K ö m ü r İ ş l e t m e s i t a r a -f ı n d a n iki tip işçi e v i p l â n l a r ı n ı n t a n z i m i için a ç ı l a n m ü s a b a k a ş a r t l a r ı T . Y . M i m a r l a r Birliği t a r a f ı n d a n i n c e l e n m i ş v e m ü s a b a k a l a r u m u m î k a i d e v e ş a r t l a
r ı n a u y g u n o l m a d ı ğ ı g ö r ü l m ü ş t ü r . B u güzel t e ş e b -b ü s ü n iyi -b i r s o n u ç v e r m e s i için T . Y . M i m a r l a r Birliği m e z k u r U m u m M ü d ü r l ü k n e z d i n d e t a v s i y e l e r d e b u l u n u l a r a k ş a r t l a r ı n d e ğ i ş t i r i l m e s i n i t e m e n n i e t -miştir. Bu m ü s a b a k a n ı n ş a r t l a r ı değiştirildiği t a k d i r d e m i m a r l a r ı m ı z a r a s ı n d a b ü y ü k bîr a l â k a u y a n d ı r a c a ğı, g e n i ş bir iştirak s a ğ l i y a c a ğ ı m u h a k k a k g ö r ü l m e k -t e d i r .
