H a s s a m i m a r l a r ı
Y u r d u m u z u n h e r köşesinde, h a t t â b u g ü n y a b a n c ı ellere geçen eski T ü r k d i y a r l a r ı n d a k i camiler, t ü r b e l e r , mescitler, darüşşifalar, m e k t e p l e r , saraylar, kasır ve köşkler, k â r v a n -••araylar, bendler, su y o l l a r ı , çeşmelerle k ö p r ü l e r i n b ü y ü k bir kısmı Hassa m i m a r l ı ğ ı teşkilâtına /bağlı m i m a r l a r ı n eserle-ridir. Hiç şüphesiz, b u s a n ' a t k â r l a r ı n en değerli eserlerinin çoğu i s t a n b u l d a toplanmıştır. B u g ü n şehrimizin semasını süsleyen ince m i n a r e l e r , m e v z u n k u b b e l e r , d a h a bir çok âbideler başlı başına b i r e r v a r l ı k t ı r . Bu değerli y a d i g â r l a r ı bize b ı r a k a n Hassa m i m a r l a r ı n a dair (Topkapı S a r a y ı m ü -zesi a r ş i v i n d e yaptığımız incelemelerde, (ehli h i r e f ) def-t e r l e r i n d e b u l u n a n c e m a a def-t l e r içinde m i m a r l a r şubesine def- te-sadüf e d e m e d i ğ i m i z d e n Hassa m i m a r l a r ı n ı n S a r a y d a n hariç bir teşkilâta bağlı olduğu i h t i m a l i n i d ü ş ü n m ü ş t ü k ; f a -k a t elimize geçen ve Hazinei  m i r e d e r . a y d a n aya u l u f e a l a n l a r ı n esamisi yazılı b u l u n a n iki d e f t e r d e Hassa m i m a r -larının da isimlerini g ö r d ü k ki. bu bize Hassa m i m a r l a r ı n ı n M i r a h o r l a r , Ç a v u ş l a r , M e v a l i , Tabibler. M ü n e c c i m l e r , v e sair m ü m t a z sınıf gibi s a r a y d a n sahibi vazife olanlar arasında b u l u n d u ğ u n u , dolayısile padişahla y a k ı n d a n olan t e m a s l a r ı n ı a n l a t m a k t a d ı r .
M e v z u u b a h i s d e f t e r l e r T o p k a p ı Sarayı arşivinin 9706 ve 10141 n u m a r a l a r ı n ı t a ş ı m a k t a d ı r .
9706 n u m a r a l ı d e f t e r 0,34 X 0,12 e b a d ı n d a ve 12 sahife üzerine t e r t i p o l u n m u ş t u r . A h a r l a n m ı ş V e n e d i k kâğıdı ü -z e r i n e açık siyakat k ı r m a s i l e olan ya-zısı o k u n a k l ı d ı r . T a r i h i y o k t u r . Yalnız, bazı şahısların isimlerinin y a n m a s o n r a d a n yazılmış b u l u a n n m e ş r u h a t a (932) t a r i h i k o n u l d u ğ u n d a n bu d e f t e r i n 932 d e n evvele ait olduğu m e y d a n a çıkar. B a ş ı n d a (Tafsil o l d u r k i haliya Hazînei â m i r e d e n a m m e r e hallahi ( ' a ) tealâ m a h b e m a h ulufelerin a l a n k i m e s n e l e r -dir ki haliya işbu t e r t i p ü z e r e yazılıp v e u l u f e l e r i işbu üsl u p ü z r e v e r i üsl m e k ihtiyar oüslundu.) k a y d ı n d a n sonra c e m a a -ti mevali, c e m a a t i v a z i f e h a r a n , cemaa-ti ağayan... şeklinde c e m a a t l e r ü z e r i n e t e r t i p edilmiş ve b u c e m a a t l e r e m e n s u p olanların isimleri ile g ü n d e v e ayda a l m a k t a o l d u k l a r ı ülu-f e m i k d a r l a r ı yazılmıştır. Bu iki d e ülu-f t e r , İ m p a r a t o r u k teş-kilâtının b i l i n m e y e n bazı n o k t a l a r i l e san'at t a r i h i m i z i n bazı kısımlarını da a y d ı n l a t a b i l e c e k d u r u m d a d ı r . Bilhassa, o dev-rin sazendeleri ile k u l l a n d ı k l a r ı m u s i k i âetleri için (Cemaa-ti m ı t r ı b a n ) kısmı otuz altı m ü n t e s i b i ile çok zengindir. Yine bu d e f t e r l e r d e v ü z e r a , ü m e r a ve m i r a n evlâtları, t a -bibler, şairler, m ü n e c c i m l e r ; divan. D e f t e r d a r ı evvel ve sa-ni, Anadolu, vilâyeti A r a p ile Hazine k â t i p l e r i n i n de isimleri ve u l u f e m i k d a r l a r ı n ı b u l m a k t a y ı z .
M e v z u u m u z olan Hassa m i m a r l a r ı 9706 n u m a r a l ı d e f t e -rin 2 inci B sahifesindedir. ( C e m a a t i a ğ a y a m ehli h i r e f ) kısmında başta b u l u n a n Helvacıbaşı i s k e n d e r d e n sonra Mi-marbaşı A l â a d d i n ( X ) i ismi y e v m i y e 45 ve şehri 1327
( X ) ? A l â a d d i n , A c e m A l i adile b i l i n e n m e ş h u r m i m a r d ı r .
Topkapı S a r a y ı müzesi m e m u r l a r ı n d a n : M. Z a r i f O r g u n
akçe u l u f e ile yazılıdır. O n d a n sonra Nakkaşbaşı. Kazancı-başı. ÇizmeciKazancı-başı. K ü r k ç ü b a ş ı g e l m e k t e d i r ki cemaati ağa-y a m ehli h i r e f i n altı kişi olduğu ve m e r t e b e sıraları anlaşı-lır. A y n ı d e f t e r i n 10 u n c u (A) sahifesinde on yedi m i m a r ismi ve a l d ı k l a r ı u l u f e m i k t a r l a r ı da yazılıdır. (X2) 10141 nu-m a r a y ı t a ş ı y a n d e f t e r i n ise hiç bir y e r i n d e t a r i h yoktur. Kâğıdı diğer d e f t e r i n aynıdır. B u n d a da 5 inci (B) sahifesin-de sözü geçen d e f t e r d e b u l u n a n m i m a r l a r ı n isimlerini ay-nı u l u f e l e r i l e b u l m a k t a y ı z . B u s u r e t l e bu iki defter, bize o d e v r i n bir b a ş m i m a r ı ile m a i y e t i n d e k i on yedi hassa mi-m a r ı n ı ve b u n l a r ı n sarayla olan b a ğ l a n t ı l a r ı mi-m göstermi-mek- göstermek-tedir.
Hassa m i m a r l a r ı n ı n v a z i f e l e r i çok y ü k l ü ve m ü ş k ü l idi. B u n l a r p a d i ş a h l a r ı n ve Devletin y a p t ı r a c a ğ ı b ü t ü n binaların p l â n ı n ı <"), m a l z e m e ve inşaat masraf hesaplarını y a p t ı k -l a r ı gibi eşhasın inşa ettireceği d ü k k â n , ev, han ve diğer b i n a l a r ı n plânlarını da t e t k i k e d e r l e r ve m a h z u r l u kısım-l a r ı v a ı s a tadikısım-l e t t i r e r e k inşaata o s u r e t kısım-l e r u h s a t verirkısım-ler, ve bu gibi b i n a l a r d a çalışacak duvarcı, sıvacı ve m r a n g o z u n san'at e r b a b ı n d a n o l m a l a r ı n a d i k k a t ederlerdi. Salâtin evkafı ile diğer v a k ı f l a r a ait h e r t ü r l ü t a m i r a t ve inşaat da h a s sa m i m a r l a r ı n ı n y a p a c a k l a r ı keşiflerle olurdu. Evkaf m ü tevellileri v a k f a ait b i n a l a r ı t a m i r ettirdiklerinde m a s r a f l a -r ı n ı n m u h a k k a k hassa m i m a -r a -r ı t a -r a f ı n d a n takdi-r edilmesi lâzımdı.
Hassa m i m a r l a r ı ş e h r e gelen her cins inşaat m a l z e m e -sini ve bu m a l z e m e y i satan d ü k k â n l a r ı , tuğla h a r m a n l a r ı n ı , çini kârhaııelerini. m e r m e r ve taş işlenilen y e r l e r i ele sık
Yevmiye akçe Şehri m i m a r a n : A l i Neccar 23 678 M i m a r : M a h m u d 22 648
.. :
Bali 21 648 .» : H ü d a v e r d i 18 531 : S ü l e y m a n 13 383 : Ş e y h i 13 383 : Derviş A l i 11 321 : Y u s u f 9 265 : A l i Eflâk 9 265 : A l i S ü l e y m a n 8 236 : ishak K i r e m i d i 8 236 : İ b r a h i m 8 236 » A l i K ü ç ü k 8 238 » '. H ı z ı r 7 207 : Ş e y d i 7 207 : M u s t a f a Şücca 7 207 » : A l â a d d i n 12 354sık kontrol e d e r e k m a l l a r ı n iyi cinste o l m a l a r ı n a ve n a r h a m u v a f ı k s a t ı l m a l a r ı n a d i k k a t e d e r l e r aksini g ö r ü r l e r s e padi-şaha a r z e d e r l e r d i . M e r h u m A h m e t R e f i k ' i n Babıâli arşivi m ü h i m m e d e f t e r l e r i n d e n ihraç e d e r e k t e r t i p ettiği İstanb u l H a y a t ı (*) adlı eserinde Belediye işleri faslında M i m a r -b a ş ı l a r m -bu h u s u s l a r d a vaki şikâyetleri ü z e r i n e k a d ı l a r a . E-m i n l e r e yazılE-mış h ü k E-m ü şerifler p e k çoktur.
Hassa m i m a r l a r ı n ı n diğer m ü h i m bir vazifeleri de d o n a n -ma inşa v e y a teçhizatına lâzımgelen kereste, seren... sai-r e gibi m a l z e m e y i z a m a n ı n d a h a z ı sai-r l a m a k t ı . H a t t â bu iş için seçilen m i m a r l a r o r m a n l a r a izam o l u n a r a k a ğ a ç l a r ı n tabiî in-h i n a l a r ı n d a n bile istifade edilmek i m k â n l a r ı d ü ş ü n ü l ü r d ü . S e f e r e gidildiği z a m a n d a m i m a r l a r , neccarlar, dıvarcılar, de-mirciler, suyolcuları ile takviye edilerek ordu ile b e r a b e r yo-la çıkaryo-lardı.
Hassa B a ş m i m a r l a r ı m ve Hassa m i m a r l a r ı n ı tesbit etmek, b u n l a r ı n y a p t ı k l a r ı işleri bulmak, san'at t a r i h i m i z i n en güç k o l l a r ı n d a n biridir. Ç ü n k ü bir çok m e b a n i n i n m i m a r ı meçh u l b u l u n d u ğ u gibi tarimeçhler, tezkereler, siciller gibi m ü -r a c a a t ese-rle-ri de m i m a -r l ı ğ a ait işle-rden ve m i m a -r l a -r d a n he-m e n h e he-m e n b a h s e t he-m e z l e r . O n u n için bu hususta y e g â n e baş-v u r u l a c a k saha kitabelerle, arşibaş-vdir.
Tasnifi t a m a m l a n a n T o p k a p ı S a r a y ı müzesi arşivinin Has-sa m i m a r l a r ı n ı a l â k a d a r edecek k ı s m ı n d a n aldığımız n o t l r ı bu m i m a r l a r ı n a l f a b e t i k sıraya k o n u l a n isim, m ü h ü r , elyazılavı, keşif d e f t e r l e r i l e aşağıya k o y m a k t a y ı z .
Topkapı S a r a y ı müzesinin m u h t e r e m m ü d ü r m u a v i n : m e r h u m izzet K u m b a r a c ı l a r ı n da A r k i t e k t tin 1937 senesi ve 2-3 numaralarında bu hususta neşriyatı vardır. Beni, bu yazıyı, y a z m a y a İsrarla teşvik eden Tıp Tarihi enstitüsü D i r e k t ö r ü Sayın D o k t o r B a y Süheyl Ü n v e r d e de Hassa Mi -m a r l a r ı ve y a p t ı k l a r ı işler üzerine epice notlar o l d u ğ u n u bil-mekteyiz. M e r h u m izzet K u m b a r a c ı l a r ı n v e bizim yazdıklar ı m ı z a D o k t o yazdıklar S ü h e y l de k e n d i n i n k i l e yazdıklar i ilâve e d e yazdıklar e k n e ş yazdıklar e -d e r s e bu ü ç ü n -d e n Hassa M i m a r l a r ı h a k k ı n -d a ş i m d i y e k a d a r b i l i n e n l e r i t a m a m l a y a c a k epi b i r m a l û m a t e d i n m e k imkânı b u l u n u r kanaatindeyiz.
N O T : izahat arasında geçen E, D ve r a k a m l a r T o p k a p ı sarayı A r ş i v i E v r a k , ve Defter No. l a r ı n ı gösterir.
A B D İ (Hassa B a ş m i m a r ı ) :
1181 de Hacı P i r i mescidini t a m i r etmiştir. ( D : 10720)
A b d i A B D U L L A H :
1180 d e D a v u t paşa camii, m e k t e p , m e d r e s e ve i m a r e t i n i Hassa B a ş m i m a r ı M e h m e t T a h i r i n nezaretinde, hassa m i m a r -l a r ı n d a n İsmai-l i-le bir-likte t a m i r etmiştir. (D : 6776. 8568). A B D Ü L A Z İ Z bin M E H M E T :
1003 senesinde Hassa m i m a r l a r ı n d a n M e h m e t bin Ömer, Veys bin A h m e t v e Ş a h a p bin A b d ü l k â n i ile ve hey'et
ha-linde H a l e p t e H a r e m e y n e v k a f ı n d a n m ü c e d d e d e n y a p ı l a n d ü k k â n l a r a mtitevvelinin sarfettiği p a r a y ı t a k d i r ile y i n e H a lepte Nişancı M e h m e t paşa hanının t a m i r i n i n keşfini y a p -mıştır. (D : 7821).
S ^ U u -I . ı
S e l i m I e A m a s y a d a k i çeşmeler için arîzası
A C E M A L İ :
Hassa m i m a r l a r ı n d a n H a m z a ile T o p k a p ı S a r a y ı n ı n sular ı m t a n z i m v e taksim etmişlesulardisular. S a sular a y ı n çeşme ve ş a d ı sular v a n -larına gelen su m i k d a r ı n ı n 10 lüleyi b u l d u ğ u n u b u n u n altı lüle-sini A c e m Alinin dört lülelüle-sini de M i m a r H a m z a m n getirdiği ve bu s u y u n Hassa s u y u o d u ğ u n a d a i r izahatla çeşme, şadır-v a n şadır-ve m a k s e m e l e r i n y e r l e r i de (D : '10137) gösterilmiştir. Bu d e f t e r i n M i m a r Sinan t a r a f ı n d a n t a n z i m edilmiş olması m u h
-temelidir. A r ı z a s ı n d a n da A m a s y a d a sekiz çeşme bina ettiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r .
A H M E T (Has^a B a ş m i m a r ı ) :
1086 da Hassa b a ş m i m a r ı idi. T o p k a p ı S a r a y ı arşivinde Halepte g ü m r ü k m a l ı n d a n g ü n d e altı akçe vazife ile H a s a n ' a
A H M E D (Hassa B a ş m i m a r ı ) :
Y a r a b becemali şerefi n u r i M u h a m m e d P ü r ş e b n e m ola goncai bağı 'dil A h m e d
(1161)
1167 de G a l a t a s a r a y d a k ü t ü p h a n e inşası 1173
1176 1180
E y ü p t e N a z ı p e r v e r h a t u n mescidinin keşfi ile Sa-d ı r a z a m konağının ve Topkapı s a r a y ı n Sa-d a Hasırcı-lar ocağının t a m i r i .
Zelzeleden h a r a p olan k ü ç ü k A y a s o f y a camiini M e h m e t ve Y u s u f ' a t a m i r i için 'keşfini yaptırmış. K a p a l ı çarşıyı t a m i r ve 1173 de G a l a t a s a r a y d a es-ki h a m a m y e r i n e bina ve d e r s h a n e inşa etmiştir. A H M E D Halife :
Geliboludaki camiin t a m i r i için m i m a r halifesi A h m e d i n keşfi neticesinde dokuz bin sekiz yüz altmış bir akçe lâzımolduğu h a k k ı n d a M u s t a f a III. e s u n u l a n t e l h i s üzerine P a d i ş a -hın akçesi v a k ı f t a n verile h a t t ı olan e v r a k . (Mustafa III. dos-yası) . A H M E D Halife bin A b d u l l a h : 1046 da İznikmid de M e h m e d beyin b ü y ü k h a n ı n ı t a m i r etmiştir. (D : 10147). A H M E D N U R U L L A H (Hassa B a ş m i m a r ı ) : A b d ü h u A h m e d
1209 senesinde, D a r r ü s s a a d e ağası Halid ağanın Çamlıcada. K a d ı k ö y ü n d e , H a y d a r p a ş a d a k i çeşmelerile n a m a z g a h ı m inşa et-miştir. (D: 10132).
A H M E D P A Ş A (Dalgıç, Hassa B a ş m i m a r ı ) :
1014 de Silivride iki k ö p r ü inşa etmiştir. (D: 3916). A L Â A D D İ N :
985 de E d i r n e d e Halil P a ş a h a n ı n ı n t a m i r i n i n keşfini ve 999 da E d i r n e d e Hüseyin ağa v a k f ı n d a n odaları t a m i r
et-miştir. A L İ B E Y :
1033 de Mesih paşa e v k a f ı n d a n F e n e r d e k i menzilin tami-r i n i hassa m i m a tami-r l a tami-r ı n d a n C a f e tami-r bin Abdullah ile bitami-rlikte keşf-etmiş.
1039 da da S a r a y ağası M a h m u d ağanın e v k a f ı n d a n f e n e r kapısı dışındaki odaları t a m i r etmiştir.
A L İ B E Ş E :
1017 de E d i r n e d e K a p ı ağası i b r a h i m a ğ a n ı n v a k f ı n d a n has e k m e k f ı r ı n ı n ı t a m i r etmiştir.
A L İ B i n A B D U L L A H :
1025 de Mesih Paşa e v k a f ı n d a n d ü k k â n l a r ı n t a m i r i n i hassa m i m a r l a r ı n d a n M u s t a f a bin A b d u l l a h ile b i r l i k t e y a p m ı ş -tır.
» - ZCte,
v/ > « w w tt/Yy.yj**?*
X
vj»' Oy?s, j j *>£, '•},< J.T JuU, Jj. Vİ» c^y u-Uij V sy\f «fcv
W ss; i v / 2 , ^ ^ ^ ^ a-.Uiv
Hassa B a s m i m a r l ı ğ ı n ı n M ü h e n d i s h a n e h ü l e f a l a r ı n a meşrut k ı l ı n m a s ı ve b u n l a r ı n v a z i f e l e r i h a k k ı n d a X I X uncu asırda
kaleme a l ı n m ı ş bir lâyiha.
A L İ Bin İ L Y A S :
959 da E d i r n e d e Halil Paşa h a n ı n ı n t a m i r i n i n k e ş f i n d e has-sa m i m a r l a r ı n d a n M u s t a f a bin D a v u d ile b e r a b e r b u l u n m u ş t u r . A L İ B i n R A M A Z A N :
997 de M e h m e d Çelebi v a k f ı n d a n menzili t a m i r etmiştir. A L İ Ç E L E B İ :
1027 de K a d ı k ö y ü n d e O s m a n ağa e v k a f ı n d a n cami ile d ü k -k â n l a r ı n 1037 de i s t a n b u l d a H a t u n i y e e v -k a f ı n d a n D a r p h a n e c i v a r ı n d a k i çifte h a m a m ı t a m i r etmiştir.
A L İ H a l i f e
1088 de Ü s k ü d a r d a D a v u d paşa m a h a l l e s i n d e Y a k u b ağa-nın menzili bahçesinin m e s a h a s ı ile K ü ç ü k A y a s o f y a ev-k a f ı n d a n E d i r n e d e ev-k i Halil paşa h a n ı n ı n t a m i r i n i yapmıştır. A L İ Halife bin A b d u l l a h :
1108 de E d i r n e d e K a p ı ağası i b r a h i m ağa e v k a f ı n a aid t a m i r a t ı n keşfini y a p m ı ş t ı r .
A L İ R I Z A (Hassa B a ş m i m a r ı ) :
A b d ü h u A l i Rıza (1214)
1230 da Balat kapısı dışında Şeyh Şücca' camiini t a m i r et • iniştir. (D: 10134).
A R K İ R O Z :
\ A
H; V
•-> V '
B u plân, T o p k a p ı S a r a y ı müzesi A r ş i v i n d e k i bina p l â n l a r ı n ı n en eskisidir. X V I ıncı asrın ilk nısfında y a p ı l m ı ş t ı r . B u n d a A b d a l ana, E m i r S e y y i d , Receb ve B e r m e k â n dedelere y a -yapılacak t ü r b e n i n üç m u h t e l i f k â r n a m e s i (*•*) g ö r ü l m k t e d i r . Kâat (fildişi k a l e m l e çekilen çizgilerle k ü ç ü k m u r a b b a l a r a t a k s i m edilir, sonra üzerine k â r n a m e y a p ı l ı r d ı ki X V I ve X V I I inci asırda y a p ı l m ı ş p l â n l a r d a hep a y n ı çalışma tarzı
g ö r ü l ü r . (*1) Keşif d e m e k t i r . C A F E R A B D U L L A H :
1012 de S i n a n P a ş a e v k a f ı n d a n bir h a n e ile
1033 de Mesih Paşa e v k a f ı n d a n F e n e r d e k i menzilin t a m i r -lerinin keşfini hassa m i m a r l a r ı n d a n Ali bin A b d ü l m e n n a n ile yapmıştır.
D A V U T A Ğ A (Hassa M i m a r b a ş ı ) :
1002 de Mesih Paşa e v k a f ı mütevellisinin vakıf b i n a l a r ı t a m i r için sarfettiği 104.700 akçeyi Hassa m i m a r l a r ı n d a n M e h -ıned bin A b d ü l c e v a d ve S i n a n bin Halil ile t a k d i r etmiş.
1003 de H ü s e y i n ağa e v k a f ı n d a n olan h a n ı n t a m i r i keş-fini y a p m ı ş 1004 de aynı e v k a f t a n kârize k ı y m e t k o y m u ş t u r . 1005 de Galata da Alaca Mescid de v e Çelebi m a h a l l e s i n d e H ü s e y i n ağa v a k f ı n d a n d ü k k â n l a r ı n t a m i r m a s r a f l a r ı n ı n keş-f i n i yapmıştır. E B U B E K İ R (Hassa B a ş m i m a r ı ) : 1116 da T e r s h a n e bahçeyi h ü m a y u n u n d a k i çeşmeyi y a p -mıştır. (D: 10139). F E R H A D
996 da S a r a y kasabasında Ali Paşa camiini inşa etmiştir. (D : 3902).
F O T İ K a l f a
1218 de Selim III ün Sır kâtibi Ahrııed e f e n d i n i n konağını t a m i r etmiştir.
H A S A N Ç a v u ş :
1014 de İ b r a h i m Paşa sarayını t a m i r etmiştir. (D: 4411). H A S A N (Hassa İ B a ş m i m a r ı ) :
• •>„•<
Ve ma t e v f ı k i illâ billah A b d ü h u Hasan 1096 da Kandilli'de C a f e r paşa kasrı,
» » D a v u d paşa kasrı, » i s t a v r u z kasrı, » .. F e n e r b a h ç e kasrı,
» T e r s h a n e d e Yalı kasrı,
» ü s k ü d a r d a Valde sultan kasrı ve kızıl kasır. » . K a r a a ğ a ç kasrı, » » Şah H u b a n kasrı, T o p k a p ı S a r a y ı n d a Alay k ö ş k ü ve D a r p h a n e ya-daki k a s ı r l a r ı t a m i r ve A n a d o l u Hisarı K ü ç ü k s u k ö p r ü s ü n ü y e n i d e n inşa etmiştir. (D: 10130). H A Y R E D D İ N (Hassa B a ş m i m a r ı ) : |
A y a ş t a Kızlar ağası h a m a m ı n ı inşa (D: 5991), p71 de d e Sulu M a n a s t ı r d a M a k t u l M u s t a f a paşa e v k a f ı n d a n m ü n h e d i m bostan d ı v a r l a r m ı n t a m i r i n i n keşfini M i m a r b a ş ı S i n a n ile be-r a b e be-r y a p m ı ş l a be-r d ı be-r .
H Ü S E Y İ N H a l i f e ibni M e h m e d :
1060 da Şehzade camii, medrese, i m a r e t , t a b h a n e , m e k t e p v e f ı r ı n l a r ı n ı n k u b b e l e r i n d e k i k u r ş u n l a r ı t a m i r etmiştir. (D: 2895).
H Ü S R E V ( B E Y :
1034 de Köse Mustafa efendi v a k f ı n d a n bir evi t a m i r etmiştir.
İ B R A H İ M :
1077 de M u r a d II camii, medrese, t ü r b e v e i m a r e t i n i n t a m i r e m u h t a ç y e r l e r i n i tesbit ile keşfini yapmıştır.
İ B R A H İ M (Hassa ' B a ş m i m a r ı ) :
N a r ı g ü l z a r eden H ü d a y ı K e r i m , E y l e m i ş ismi resmi i b r a h i m
İ B R A H İ M (Hassa B a ş m i m a r ı )
S e l â m ü n alâ i b r a h i m
1181 de E f d â l zade medresesile Boğaziçinde K u r u çeş-m e d e S a d ı r a z a çeş-m Muhsiıı zade M e h çeş-m e d P a ş a n ı n (Esçeş-ma Sult a n Sarayı) sarayını Sult a m i r eSultmiş ve 1199 da T o p k a p ı s a r a -y ı n d a Ş i m ş i r l i k t e m ü c e d d e d e n bir cami inşası ile D a v u d paşa s a r a y ı n ı n t a m i r i n i yamıştır. (D: 4985. 10719).
İ B R A H İ M A B D Ü L G A N İ :
1036 da B u r s a ' d a Bayazıcl I cami. medrese, v e i m a r e tine gelen A k s e y l a n s u y u n u n m e c r a s ı n a m ü t e v e l l i t a r a -f m d a n y a p ı l a n t a m i r i n keş-fini yapmıştır.
İ B R A H İ M Bin B a y r a m :
1016 da B u r s a d a ivez Paşa medresesini t a m i r etmiştir. İ S M A İ L H a l i f e :
1179 da zelzeleden h a s a r a u ğ r a y a n Atik Ali P a ş a c a m ı ile a y n ı v a k ı f t a n K a r a G ü m r ü k t e k i camii ve E d i r n e k a p ı -smda K a r i y e camiini t a m i r etmiştir. (D: 10129).
K A L E N D E R :
995 de M i m a r S e f e r l e K a b e ' d e bazı t a m i r a t l a , çeşme sebilhane ve g a s i l h a n e inşa etmiştir. (D: 1335).
K A S I M A Ğ A (Hassa B a ş m i m a r ı ) :
Bendei âli M u h a m m e d K a s ı m
1005 de Dikili taşta Valde S u l t a n h a m a m ı n ı 1049 «Üsk ü d a r s a r a y ı n d a n Baltacılar odasını t a m i r etmiştir. Top -k a p ı S a r a y ı arşivinde 1059 de -kendisine gelen bir b u y r u l t u da K a y s e r i y e ' d e n iki yüz lağamcı geldiği bildiriliyor, 1060 da da B a l k a p a n ı Cabisi M e h m e d ' i n M i m a r b a ş ı K a s ı m ' d a n bir .mahzen icaresini aldığına dair bir m a k b u z b u l u n m a k -tadır.
M E H M E D :
1046 da Ş a m sabık m u t a s a r r ı f ı M u s t a f a P a ş a n ı n K ü -t a h y a ' d a elma ağacı k a r i y e s i n d e k i çeşmesini yapmış-tır.
M E H M E D (Hassa B a ş m i m a r ı ) :
S u l t a n A h m e d camii inşaatına ait b ü t ü n d e f t e r l e r T o p k a p ı sarayı müzesi arşivindedir. (1). A y r ı c a y i n e c a m i için A h -med Ie iki arîzası v a r d ı r . 1012 de i b r a h i m P a ş a sarayını
(D : 205) ve 1077 1078 seneleri a r a s ı n d a B u r -sa'da S u l t a n M u r a d e v k a f ı n d a n bazı b i n a l a r ı da t a m i r et-miştir.
... (1) V a k ı f l a r Dergisi I (1938) de T o p k a p ı S a r a y ı Mü-zesi D i r e k t ö r ü Bay T a h s i n ö z ' ü n ( S u l t a n A h m e d camii) h a k k ı n d a bu d e f t e r l e r ' e m ü s t e n i t makalesi v a r d ı r . T r m T r r m s : - VJ •su V» -ti yOV> jfc'-A • -W-—l A \ - ı -J > -•» a r^ 'NA ^ vs İM J " 1» * «Û » v r - i İ h .M t ULSV* A ^ c r * iNSVsOA \ ,4\ . > - îîÇ^ a —-—1 / r r f c -- L i ' -- V r i : r r r ^ " T Ö C Hassa B a ş m i m a r ı Dalgıç A h m e d paşanın inşa ettiği S i l i v r i
k ö p r ü s ü masraf d e f t e r i n i n siyakatla y a z ı l m ı ş başı ( İ l k satır s o n u n d a A h m e d paşa ismi sarahatle o k u n a b i l i r
M E H M E D (Hassa B a ş m i m a r ı ) :
T e v e k ü l i alallahi fi k ü l l i l u n u r A b d ü h u M e h m e d
1140 da T o p k a p ı S a r a y ı n d a H o r e n d e g â n odası,
1143 » T o p k a p ı S a r a y ı n d a Sofayı h ü m a y u n a t a h t inşa, b ü y ü k h a v u z u n temizlenmesi ve boyanması, Re-v a n k ö ş k ü n ü n m e r m e r s ü t u n l a r ı n ı n a r a l a r ı n a çer-çeve y a p ı l a r a k cam t a k t ı r t m ı ş ve s a r a y ı n su yol-l a r ı iyol-le b o r u yol-l a r ı n ı tecdid etmiştir.
1144 T o p k a p ı s a r a y ı n d a Hasoda h a m a m ı n y e r i n e yeni-den iki h a m a m inşası ile Sofayı h ü m a y u n d a K u l e ü z e r i n d e yapılacak kasrı h ü m a y u n ve b a h ç e l e r i n t a r h ve tanzimi işinin keşfini yapmış, E y ü p t ü r -besine m e r m e r t a r i h taşı inşa etmiştir.
1151 de Litros'da Valde sultan e m l â k i n d e n F e r h a d pa-şa çifliğini t a m i r etmiştir.
(D: 7764. 7952. 8013. 10135, 10136). M E H M E D :
1176 da Bosnada S e r b e r n i ç e ve U s t r u n c a kalelerini ta-m i r etta-miştir. (D: 8230. 8539).
M E H M E D B i n A B D U L L A H :
s " -tu* 31 I A . . . ~~ ZTUZct I"" ->• û 1 r ^ i»— ^ • ... > ^ — -f— • ^ •» I
H a y r e d d i n ' i n Ayaşta inşa ettiği kızlarağası h a m a m ı n ı n ^masraf defteri.
k i r a y a verildiği h a k k ı n d a k i höccette şahitlik etmiş-tir.
993 de K ü ç ü k A y a s o f y a d a Sinan ağa m a h a l l e s i n d e K a s ı m ' m hanesine H ü s e y i n çelebi menzilinin d a m -lalığından a k a n s u y u n z a r a r verdiğini tesbit etmiş. 998 de Mesih Paşa e v k a f ı n d a n G ü m r ü k h a n e
çarşısın-daki altı d ü k k â n ı t a m i r etmiş,
1006 da K ü ç ü k A y a s o f y a d a H ü s e y i n ağa v a k f ı n d a n K e r -v a n s a r a y ı n t a m i r i için keşif yapmış.
1007 de aynı v a k ı f t a n bir h a n e y i t a m i r etmiştir.
1009 da Mesih P a ş a e v k a f ı n d a n cami y a n ı n d a k i f ı r ı n d e ğ i r m e n i n i n t a m i r a t k e ş f i n d e hassa m i m a r l a r ı n d a n M e h m e d Bin ü v e y s ile b e r a b e r b u l u n m u ş t u r .
m e ş r u t olan h a r a p odanın t a m i r i için Hassa m i m a r l a r ı n d a n Yusuf bin M e h m e d ile k e ş f i n d e b u l u n m u ş v e 1023 de Hassa 1 m i m a r l a r ı n d a n M u s t a f a .Abdullah ile b i r -likte K a r a G ü m r ü k t e Mesih Paşa /vakfından olan Menzilin üç bin altı yüz akçe ile ve yine aynı v a k ı f t a n Hatice sultan m a -hallesindei odalarla mescid'in sekiz bin yüz a k ç e y e t a m i r edileceğinin keşfini y a p m ı ş l a r d ı r .
M E H M E D B i n Ö m e r :
1003 de H a l e p t e Nişancı M e h m e d Paşa h a n ı n ı n t a m i r i n i hassa m i m a r l a r ı n d a n Ş a h a b bin A b d ü l k â n i . Yes. Abdülâziz ile b i r l i k t e keşfini yapmış, aynı senede H a l e p t e h a r e m e y n evk a f ı n d a n m ü c e d d e d e n inşa o l u n a n d ü evk evk â n l a r a aynı m i m a r -larla n e z a r e t etmiştir.
M E H M E D Bin Üveys:
1009 da K ü ç ü k A y a s o f y a d a Hüseyin Ağa e v k a f ı n d a n Ha-m a Ha-m ile Mesih P a ş a e v k a f ı n d a n f ı r ı n d e ğ i r Ha-m e n i n t a Ha-m i r a t keşiflerini, 1012 de S i n a n Paşa e v k a f ı n d a n Aya k a p ı s ı n d a k i evin tamirini. 1013 de aynı e v k a f t a n M a h m u d P a ş a d a bulu-n a bulu-n odaları t a m i r etmiştir.
M E H M E D Halife ibni A b d u l l a h :
1060 da Şehzade M e h m e d camii, medrese, i m a r e t t a b h a n e , m e k t e p , ve f ı r ı n l a r ı n ı n k u b b e l e r i n i n ü z e r l e r i n d e k i t a m i r e m u h t a ç k u r ş u n l a r ı n keşfini Hassa m i m a r l a r ı n d a n H ü s e y i n ve M u s t a f a halifelerle birlikte yapmış,
3081 de K a d ı k ö y ü n d e i b r a h i m çelebi menzilini de Hassa m i m a r l a r ı n d a n M u s t a f a h a l i f e ile birlikte ta -m i r et-miştir.
M E H M E D -Hoca :
1228 de Silâhdar A b d u r r a h m a n e v k a f ı n d a n bir evin K a -d ı k ö y ü n -d e bir yalı ile m ü b a -d e l e s i n i Hassa m i m a r l a r ı n -d a n Se-lim h a l i f e ile t a k d i r etmişlerdir.
M E H M E D R A S İ M (Hassa B a ş m i m a r ı ) :
Esseyyid M e h m e d
1236 da Y e d i k u l e d e M i r a h o r İlyas Beyin camiini t a m i r et-miştir. (D: 5175).
M U S L İ H :
M i m a r Ayas m a h a l l e s i n d e Subaşı M u ş t a l a n ı n Mesih Paşa v a k f ı n d a n alacağı a r s a n ı n d e ğ e r i n i n keşfini yapmıştır. M U S T A F A '(Hassa B a ş m i m a r ı ) :
Racii lütfü ilâhi M u s t a f a M E H M E D B i n A B D Ü L C E V A D :
1002 ide Mesih Paşa e v k a f ı mütevellisinin v a k f a aid b i n a l a r a sarfettiği p a r a y ı Hassa M i m a r b a ş ı D a v u d
ağa ve S i n a n Bin Halil ile birlikte keşif ve tasdik etmiştir.
M E H M E D B i n A H M E D :
1022 de Y e d i k u l e dahilindeki camide cüz' k ı r a a t i için
1074 de Yeni camiin ş a d ı r v a n ı n a ve ç e ş m e l e r i n e T e r k o s n a h i y e s i n d e n Belgrad k ö y ü n d e n getirilecek su h a k k ı n d a bir keşif y a p m ı ş ve istavroz S a r a y ı b a h ç e s i n e bir h a v u z inşa et-miştir.
M U S T A F A :
M U S T A F A B i n A b d u l l a h :
1023 de Mesih P a ş a v a k f ı n d a n K a r a g ü m r ü k t e Ali P a ş a m a h a l l e s i n d e k i menzilin ve Hatice S u l t a n m a h a l l e s i n d e k i oda-ların ve mescidin t a m i r l e r i n i n keşfini Hassa m i m a r l a r ı n d a n M e h m e d B i n A h m e d ile. 1025 de y i n e aynı v a k ı f t a n d ü k k â n -ların t a m i r i n i de Ali Bin Abdullah ile b e r a b e r y a p m ı ş t ı r . M U S T A F A B i n A l i :
1012 de Sinan Paşa e v k a f ı n d a n bir h a n e n i n t a m i r a t keş-fini Hassa m i m a r l a r ı n d a n C a f e r bin A b d u l l a h ile yapmış. 1060 da Şehzade M e h m e d camii, medrese, imaret, t a b h a n e . m e k t e p ve f ı r ı n l a r ı n k u b b e l e r i n i n h a r a p k u r ş u n l a r ı n ı n tec-didi keşfini, 1081 de K a d ı k ö y ü n a e i b r a h i m çelebi menzilinin ve Hicazda Zülfikaı ağa v a k f ı n d a n ahır ve odaların t a m i r -lerini ve 1084 de S a r a y ağası Y a k u p a ğ a n ı n arsasının mesa-hasını y a p m ı ş t ı r .
M U S T A F A Bin D a v u d :
959 da Hassa m i m a r l a r ı n d a n Ali Bin ilyas ile E d i r n e d e Halil Paşa h a n ı n ı n t a m i r a t ı k e ş f i n d e b u l u n m u ş t u r .
M U S T A F A / H a l i f e :
1128 da K ü ç ü k A y a s o f y a camii Ş a d ı r v a n ı n ı n su b o r u l a r ı -nı Hassa m i m a r l a r ı n d a n Ali bey ile tecdid etmiştir. O S M A N Bin A b d u l l a h :
1120 da K ü ç ü k Ayasofya mütevellisinin s a r f i y a t ı n ı n keş-fini yapmıştır.
Ö M E R A Ğ A (Hassa B a ş m i m a n ) :
*
1030 da M i m a r b a ş ı l ı ğ m kendisine tevcihi h a k k ı n d a k i is-tidası üzerine Ru'us k a l e m i n i n inhası ve yine aynı s e n e d e Hassa m i m a r l a r ı n d a n olup v e f a t e d e n Alinin y e r i n e M u s t a f a bin A b d u l l a h ' ı n t a y i n o l u n d u ğ u n a d a i r Ömer A ğ a n ı n arzı ü -zerine sözü geçen k a l e m i n başka bir inhası v a r d ı r . Ö M E R B i n V e l i :
983 de K ü ç ü k A y a s o f y a d a Hüseyin ağa v a k f ı n d a n Ç a r -daklı h a m a m ı t a m i r etmiştir.
R E C E B :
1087 de K a p ı ağası Z ü l f i k a r ağanın evini. 1091 » aynı v a k ı f t a n d ü k k â n l a r ı , 1093 » Bayazıd I in B o l u d a k i h a m a m ı n ı t a m i r etmiştir. R E C E B Bin Veli : 1188 de Z â l f i k a r ağa v a k f ı n d a n Y e n i k a p ı Bostan d ı v a r l a -rını ve a h ı r odala-rını t a m i r etmiştir. S A D İ : 964 de F i r u z ağa v a k f ı n d a n odaların t a m i r i n d e m ü t e v e l -linin s a r f i y a t ı n ı n keşfini yapmış,
972 » H ü s e y i n ağa v a k f ı n d a n K a r a k ö y d e k i d ü k k â n l a -r ı n t a m i -r ve tecdidini, 979 » A y n ı v a k ı f t a n h a m a m ı n t a m i r a t keşiflerini y a p -mıştır. S A L İ H : 1107 de K ö y n ü k çarşısında e k m e k ç i b a ş ı i b r a h i m ağa v a k f ı n d a n K e r v a n s a r a y ı n t a m i r a t ı n ı n Hassa m i m a r l a r ı n d a n
Hassa B a ş m i m a r ı K a s ı m ' ı n el yazısı ve imzası.
A İ o l , |
•ı
aV
j
ill o ufL jCi
- " '
c
T "
Y u s u f u n keşfi üzerine yapıldığı h a k k ı n d a keşifte b u l u n m u ş -tur.
S E F E R :
995 de m i m a r K a l e n d e r ile K â b e d e bazı t a m i r a t l a , çeşme, sebilhane ve gasılhane inşa etmiştir. (D: 1335).
S İ N A N ( H a t s a B a ş m i m a r ı ) :
M i h r i m i m â r â n hemişe müstesna B e n d e - i m ' s k i n k e m î n e d e r d i m e n d Ser m i m â r â n , hassa E l f a k i r - ü l - h a k i r S i n a n
Topkapı sarayı müzesi arşivinde M i m a r S i n a n ı n h a y a t ve eserlerini anlatır ve T e z k i r e t ü l b ü n y a n ile E b n i y e d e n da-ha etraflı k a l e m e alınmış Risalei M i m a r î veya T u h f e t ü l mim a r î adlı bir d e f t e r mim e v c u t t u r . 0,22 X 0,16 e b ' a d mim d a b u l u n a n bu d e f t e r i n yazısı çok f e n a v e o k u n m a s ı güç talik k ı r ması iledir. Biı m u k a d d i m e ile on iki kısım ve bir h a t i m e -den ibarettir. M u k a d d i m e n i n başında (Mimarlığın kavaidi ve ebniyenin esası ve arazinin istihkâmı m ü l â h a z a o l u n m a k t a s a r r u f a t ı n d a n idüğünüıı beyanındadır.) H a t i m e d e ise (Bu b e n d e l e r i n i n t a s a r r u f a t ı n ı b e y a n eder.) K a y d ı v a r d ı r . (D : 1461). 946 da M i m a r S i n a n ı n m a l z e m e m u b a y a a t ı n ı gösterir d e f t e r (D: 1461) 959 da S e f e r e g i t m e y i p ş e h i r d e k a l a n l a r ı n esamisi ya-zılı b u l u n a n d e f t e r d e ismi v a r d ı r . (D: 10140). 967 de S a r a y ağası M a h m u d ağanın evine k o m ş u s u n u n
evinin d a m l a l ı ğ ı n d a n a k a n s u y u n z a r a r ı n ı t a y i n et-miş ve 971 de Sulu M a n a s t ı r d a M a k t u l M u s t a f a P a ş a e v k a f ı n d a n m ü n h e d i m bostan d ı v a r l a r ı m n tam i r i keşfini M i tam a r H a y r e d d i n ile birlikte y a p tam ı ş -lardır.
972 de Kanlıca h a m a m ı n ı inşa etmiştir. (D: 1461). 972 Evip yolunda S ü t l ü c e ' d e i s k e n d e r paşa
bahçesinde-ki Hassa k ö ş k ü n ü inşa ve M u r a d III z a m a n ı n d a da t a m i r etmiştir. (D: 10131).
981 de Tasarruf e t m e k t e b u l u n d u ğ u t a r l a h a k k ı n d a Ba-yazıd e v k a f ı m ü t e v e l l i s i n d e n aldığı t e m e s s ü k ile S ü l e y m a n i y e camiine ait b ü t ü n inşaat masraf def-t e r l e r i de T o p k a p ı Sarayı müzesi arşivindedir.
S İ N A N B i n H a l i l :
1002 de B a ş m i m a r D a v u d ve Hassa m i m a r l a r ı n d a n Ab-dülcebbad ile Mesih P a ş a e v k a f ı mütevellisinin
ta-m i r a t s a r f i y a t ı n ı n keşfini yapta-mış,
1082 de Hatice sultan m a h a l l e s i n d e M e r y e m h a t u n u n evine y a n ı n d a k i b i n a n ı n z a r a r ı n ı t a y i n etmişti. S E L İ M
1228 de S i l â h d a r A b d u r r a h m a n e v k a f ı n d a n bir evin K a -d ı k ö y ü n -d e bir yalı ile m ü b a -d e l e s i işin-de Hassa mi-m a r l a r ı n d a n M e h mi-m e d hoca ile k e ş i f t e b u l u n mi-m u ş t u r . Ş A B A N :
1001 de E d i r n e d e S u l t a n Selim'in n a t a m a m b i n a l a r ı n ı n ikmali için m e z k û r binanın m i m a r ı Nikola ile 234.272 akçelik bir keşifte b u l u n m u ş t u r .
Ş A H A P İBin A b d ü l k â n i :
1003 de H a l e p t e Nişancı M e h m e d P a ş a h a n ı n ı n v e h a r e -m e y n e v k a f ı n d a n bina o l u n a c a k d ü k k â n l a r ı n keşfi-ni Hassa m i m a r l a r ı n d a n M e h m e d Bin Ömer, Yes,
Abdülâziz ile b i r l i k t e y a p m ı ş t ı r . T A H İ R (Hassa B a ş m i m a r ı ) :
«
1180 de D a v u d Paşa camii, m e k t e p medrese, ve i m a r e -tini Hassa m i m a r l a r ı n d a n A b d u l l a h v e ismail'le ta-mir ettirmiştir. (D: 8568).
1181 de S a d ı r a z a m M u h s i n zade M e h m e d P a ş a n ı n Boğa-ziçinde K u r u Ç e ş m e d e k i yalısını t a m i r etmiştir.
(Esma S u l t a n yalısı -D: 10718).
1194 de Hüseyin ağanın T a v u k p a z a r ı n d a k i camiini ta-m i r etta-miştir.
1195 de T o p h a n e d e yapılacak f ı r ı n a lâzım olan malze-meyi v e r m i ş t i r .
Y U S U F B i n M e h m e d :
1022 de Yeclikule d a h i l i n d e camide cüz' k ı r a a t i için m e ş r u t h a r a p odaları Hassa m i m a r l a r ı n d a n M e h m e d bin Ah-med ile t a m i r etmiştir.
Y U S U F Bin ivez :
J
/ • * t .
t
; *
İ s t a n b u l u n Fethinden itibaren M i m a r b a ş ı l a r ı n , şehirde satıl-m a k t a olan satıl-m a l z e satıl-m e n i n n a r h l e r i n i ve usta, d ü l g e r , ırgad, ha-m a l gibi inşaatta ç a l ı ş a n l a r ı n ü c r e t l e r i n i k o n t r o l ettikleri, 1050 senesinde akçenin değişmesile y e n i d e n t.esbit o l u n a n ve ilk iki y a p r a ğ ı n ı n f o t o ğ r a f ı n ı k o y d u ğ u m u z defter tesbit ve
tevsik e t m e k t e d i r .
