M i m a r l a r l a yapı s a h i p l e r i a r a s ı n d a k i h u k u k î m ü n a s e b e t l e r ve t i p m u k a v e l e n a m e esasları
Dr. Nihat S a y â r Bir artist ve ayni zamanda bir teknisiyen sıfatını haiz olan mimar müşterisinin ihtiyacı için hazırladığı projeyi tanzim ve tatbik ederken kendisile malsahipleri arasında karşılıklı bazı mecburiyetler tahaddüs eder. Mimarın müş-terisine karşı olan hukuki vaziyeti aralarında cereyan eden İşin cins ve ehemmiyetine göre şekil alır.
Mimar muayen veya gayri muayyen bir müddet için, muayyen bir hizmeti yapmak üzere, iş verenin emrine girdi-ği takdirde memur sıfatını haiz olur. Bu vaziyette mimarla İş verenin arasındaki hukukî münasebet bir hizmet akdin-den başka bir şey değildir. Aralarında zuhur edebilecek her-hangi bir ihtilâf hizmet akdi ahkâmına göre hal ve tesviye edilir.
Fakat ekseriyetle mimarlar memur sıfatım haiz olmak-tan ziyade serbest faaliyet sahasında görünürler. Projeleri-nin tanzim ve tatbiki hususunda malsahiplerile olan müna-sebetleri salâhiyet ve mes'uliyetlerinin derecesine göre de-ğişir; mimar muayyen bir işin icrasını götürü olarak üze-rine aldığı takdirde üçüncü şahıslarla yapacağı muamelât tamamen kendisine ait olacağından bu yüzden tahaddüs edecek ihtilâflardan malsahibi hiç bir suretle mes'ul tutul-maz. İşi götürü olarak taahhüd etmeyip, yalnız projesinin tanzimi ve inşaatın kontrolünü taahhüd eden mimarın mal-sahibine ve üçüncü şahıslara karşı olan hukukî vaziyeti iki şekil arzeder;
1° Mimar malsahibinin fenni müşavirliğile iktifa eder. Projesinin tatbiki için işçilik ve inşaat malzemeleri husu-sunda müşterisini tenvir eder. İşçileri kontrol ve hesabatı tanzim eder, fakat üçüncü şahıslara karşı malsahibinin nam ve hesabına mali veya hukukî hiç bir muameleye girişmez. Yani malsahibini hariçte temsil etmek hakkım haiz değil-dir.
20 Mimar malsahibinin yalnız fennî müşaviri değil, ay-ni zamanda vekili sıfatını haizdir. Şu halde yalnız işe neza-ret etmekle iktifa etmez, fakat işin idaresini de deruhde eder.
Malsahibinin nam ve hesabına mübayaatta bulunmak, usta ve işçi angaje etmek, hukukî mukaveleler aktetmek gibi vâsi salâhiyetlere malik olur. Bu vaziyette Mimar malsahi-binin hakikî vekilidir. Üçüncü şahıslarla müekkili namına yapacağı bilûmum mukavelelerden zuhur edebilecek ihtilâf-lar hakkında vekâlet ahkâmı tatbik edilir ve bunihtilâf-lardan ne-şet edecek mes'uliyetler malsahibine raci olur. Buna muka-bil mimarın malsahibine karşı olan muhtelif mecburiyetleri vardır. Burada İsviçreli mimar ve mühendisler cemiyeti ta-rafından meydana getirilmiş ve mimarla malsahipleri ara-sında hukukî münasebetleri tesbit eden bir mukavele ti-pini tetkik edeceğiz.
Bu mukavele formülü mucibince mimarın mecburiyet-leri şunlardır:
1 — Malsahibine fennî müşavirlik vazifesini yapmak, o-nun arzusuna göre hareket etmek ve hukukunu vikaye et-2 — Proje ve keşifname üzerinde yapılacak tadilât ile işlerin bir müteahhide ihalesinde malsahibinin muvafaka-tini istihsal etmek.
3 — Masarifin keşifnameyi tecavüz etmemesinde büyük bir ihtimam göstermek.
4 — Müteahhidlerden ve tüccarlardan her ne nam ve şekilde olursa olsun ücret veya komisyon kabul etmemek.
5 — Resmî makamata ve müteahhidlere karşı malsa-hibini temsil ve hukukunu müdafaa etmek.
6 — Kendisinin yerine ehil bir vekil bırakmak icap et-tiği takdirde malsahibinin muvafakatini almak.
Yine ayni mukavelede mimarın icraatı şu şekilde sıra-lanmıştır:
a — Eskis veya avan proje:
Münasip bir mikyas üzerinden ilk bir etüd hazırlamak ve buna ilâveten bir de keşif hulâsası yapmak.
b — Esas proje:
Memlekette cari kanun ve nizamlara uygun olan, en az 1 : 100 mikyasında olmak üzere makta ve fasad plânları tanzim etmek ve muhtasar bir keşifname yapmak.
c — Keşifname:
Tahmin ve takdire müstenid tafsilâtlı bir cetvel. d — Plân ve detaylar:
Basit muvazene hesabatile beraber, kâfi derecede büyük bir mikyasta plân ve detaylar tanzim etmek.
e — Umumî nizamat:
İhale işini yapmak, keşifnamedeki adetlerle mukayese-li bir hesap mukayese-listesini ihzar etmek, müteahhidlere fiat tekmukayese-lif ederek pazarlık yapmak, malsahibi nam ve hesabına muka-vele aktetmek, mukamuka-veleyi kontrol ve üzerinde yapılacak herhangi bir tadilâtı sarih bir surette irae etmek. (Mimar müstacel bir mahiyet arzeden siparişleri doğrudan doğruya bizzat yapabilir. Fakat ilk fırsatta yaptığı siparişlerden mal-sahibini haberdar eder.)
f — Tetkik ve kontrol:
bu hesabat işin hitamından sonra üç ilâ altı ay zarfında tanzim edilir.)
g — Hususi nezaret:
İşlerin hususî nezareti mimar tarafından intihap edi-lecek bir kondüktör veya sürveyyan tarafından yaptırılır. Bunun angajmanı ve maaşı hakkında mimarın malsahibi ile mutabık kalması lâzımdır. Malsahibi, muvafık gördüğü tak-dirde, sürveyyanın vazifesine nihayet verdirebili'r. Yalnız bu hakkı uygunsuz bir zamanda istimal etmemelidir.
Sürveyyanın vazifesi, mimarın emirleri altında, işlere mahallinde nezaret etmek, malzemeyi kontrol etmek, yev-miye hesap defterini tutmak, rapor vermek, günlük inşaat ataşmanım hazırlamak, lüzum oldukça plânları temize çek-mek ve mimarın kendisinden de istiyeceği her türlü mesle-kî işleri başarmaktır.
Malsahibi sürveyyanın mesaisinde bir hata veya nok-san gördüğü takdirde derhal mimarı haberdar etmekle mü-kelleftir.
Tip mukavelenamenin esas maddelerinden birini de mi-marın malsahibine karşı olan mes'uliyetleri teşkil etmekte-dir. Bu mes'uliyetler şunlardır:
a — Mimarın yaptığı plânlarla işlerin tanziminde umu-miyetle sanat kaidelerine muhalif ve zarar ve ziyanı mucip bir hal görülmediği takdirde malsahibi hiç bir suretle za-rar ve ziyan taleb edemez. Fakat herhangi bir ihmal yüzün-den vukuagelecek haşarattan dolayı malsahibinin mimardan zarar ve ziyan taleb etmeğe hakkı vardır.
b — Mimar yalnız plânların yapılmasile mükellef ol-duğu ve işlerin nezareti malsahibi tarafından başka bir şah-sa tevdi edildiği takdirde, plânda mevcut olabilecek herhan-gi bir hatanın müteahhid tarafından yapılacak ve kontrol ve nezaret ile meydana çıkarılabileceğini isbat etmekle za-rar ve ziyan vermekten kurtulur.
c — Betonarme ve muhtelif madenî inşaat gibi hususi-yeti haiz işlerle, teshin ve tenvir, vantilâsyon, asansör ilh.. gibi fennî tesisatın fena yapılmasından mütevellid zarar ve ziyandan mimar ancak (a) fıhrasına tevfikan mes'ul tutu-labilir.
d — Bunlardan gayri mes'uliyetler mimar için mevzuu bahs olamadığı gibi mes'uliyetelri daima aldığı ücret mik-tarı ile mütenasiptir. Malsahibi tarafından istenilen tazmi-nat miktarı hiç bir suretle mimarın vekili bulunduğu işten aldığı ücreti tecavüz edemez.
e — Malsahibi mimarın icraatında müşahede edeceği noksanları derhal kendisine haber vermek mecburiyetinde-dir. Aksi halde vaktin gecikmesinden dolayı husule gelecek zarardan mimara mes'uliyet terettüp etmez.
f — Mimar işi muayyen bir müddet zarfında bitirece-ğini malsahibine karşı resmen taahhüd eylememiş ise, bu hususta vukuagelebilecek teehhürlerden mes'ul tutulmaz.
S — Mimarın mes'uliyeti, işin malsahibine devri teslim tarihinden iki sene sonra müruru zamana tâbi olur.
h — İşin malsahibi tarafından devri tesllümünden son-ra iki sene zarfında, mukavele ahkâmına uymıyan aksamın tamir ve tadilini mimar kendi nezareti altında yaptırmağı taahhüd eder. Bu sebepten kendisine verilecek ücret alâka-dar müteahhidin hesabından kesilir.
Yekdiğerine vekâlet mukavelenamesile bağlanan mi-mar ve malsahibinin karşılıklı mecburiyetleri ve hukukî va-ziyetleri tip mukavelenamenin esaslı formüllerile tavazzuh ettiğini görüyoruz. Vekâlet kaidelerinin karakteristik vasıf-larından biri de her iki tarafın icabında aralarındaki mu-kaveleyi feshe muktedir olabilmeleridir. Tip mukavelename-de bu haklar şu şekilmukavelename-de tesbit edilmiştir:
Mukavelenamenin mimar tarafından feshi: Malsahibi mimarı eserin şeklini ve estetiğini haleldar edebilecek tadilâtın yapılmasında ısrar ettiği takdirde, bu tadilâttan husule gelecek mes'uliyeti üzerine almak isteme-yen mimar aralarındaki mukaveleyi vaktinden evvel feshet-mek hakkını haizdir. Böyle bir vaziyet hâdis olunca mima-rın ücreti, tarife mucibince, mukavelenamenin feshi tarihi-ne kadar yapılan işlerin nisbetitarihi-ne göre hesaplanarak tesvi-ye edilir.
Mukavelenamenin malsahibi tarafından feshi: Ayni hakkı haiz olan malsahibi, mühim bir sebep ol-madan ve mimara bir kusur atfedilemeden bu hakkın is-timal ederek verdiği vekâletnameyi geri alırsa mimara, üc-retler tarifesi mucibince ücretini vermek mecburiyetinde
Tip mukavelenamenin tetkik ettiğimiz bu formülleri medeni memleketlerde malsahipleri kadar mimarlara ait hakların da ne dereceye kadar mahfuz olduğunu bize sara-hatle gösteriyor. Mimarî mes'uliyetlerin müruru zaman müd-detinin beş seneden iki seneye indirilmesi, herhangi bir ha-tadan doğacak zarar ve ziyana ait tazminat miktarının o işe ait mimarî ücret yekûnu nisbetinde tahdid edilmesi ve ni-hayet, mimarî mes'uliyetlere ait (e) fıkrasındaki şartlar mu-cibince, malsahibinin de müteyakkız bir surette mimarı kon-trol etmeğe davet edilmesi tarafeyn haklarının hiç bir su-retle zayi olmamasını temin maksadile alınan tedbirlerdir.
Memleketimizde mimarlarla malsahipleri arasındaki hukukî münasebetler henüz organize edilmiş bir vaziyette olmadığından umumiyetle aralarındaki bağlar hukukî esas-lara istinad etmeyip yalnız şahsî emniyet ve itimad ile ka-im olmaktadır. Fakat kanunî bir müeyyidesi olmıyan bu em-niyet ve itimad mefhumu şahıslara göre değişebileceğinden mimarlarla malsahipleri arasında kuvvetli bir rabıta tesis edememektedir. Esassn bu sebepledir ki bizde vekâlet usulü taammüm edememiş, mal sahibi mimara vekil salâhiyet sa-lâhiyet ve mes'uliyetlerini izafe edememiştir. Bugün proje-lerinin tatbiki esnasında malsahiplerine yalnız fennî müşa-virlikle iktifa eden memleketimiz mimarlarının yarın bu sa-lâhiyetlere de malik olacaklarına şüphe yoktur.
