G Ö K D E L E N L E R
R y t h m e » D e r g i s i n d e n
Bazı y e n i m i m a r î e s e r l e r i n n e k a d a r k i f a y e t s i z g ö r ü n d ü ğ ü m a l û m d u r . T e n k i t - l e r ise, e h e m m i y e t i , y a r a t ı c ı m a h a y y i l e y e r i n e s a d e c e inşa e d i l e n h a c i m ve mo- n u m a n t a l c e p h e l e r d e ö l ç ü l e n y a p ı l a r l a t a t m i n o l a m a y a n m ü n e v v e r k a n a a t l e r i n t e z a h ü r l e r i d i r .
B ü y ü k b i n a l a r ı n , dış g ö r ü n ü ş l e r i bakı- m ı n d a n g e r i k a l m ı ş b i r z i h n i y e t l e t a h a k - k u k e t t i r i l m e s i , hafif i s k e l e t l e r i n i eski b i r t e k n i ğ e g ö r e gizleyip, s a n k i p l â s t i k , k l â s i k s a n a t t a n b u y a n a h i ç t e r a k k i e t m e m i ş gibi, h e p a y n ı y a l a n c ı n i s p e t l e r i n tek- r a r l a n m a s ı d o ğ r u s u p e k ş a y a n ı t e e s s ü f - t ü r . D a h a b a ş k a f i k r î d e n e m e l e r ise, 1952 P a r i s ' i d e k o r a t i f t e ş e b b ü s l e r i k e s m e taş, b - o n z , a l u m i n y u m k a s a gibi, l ü k s m a l z e m e r h t e m i n e t t i ğ i c i d d i y e t t e n s t a n d a r t cep- h e l e r i n f a k i r l i ğ i n e k a d a r m u h t e l i f c e r e - y a n l a r d a n i b a r e t k a l d ı . B ü y ü k m ü e s s e s e ve r e s m î b i n a l a r d a p e k y a y g ı n o l a n ka- lite d ü ş ü k l ü ğ ü s e b e p l e r i n i , iş m ü n a s e - b e t l e r i öyle i c a p e t t i r d i ğ i için, m i m a r l ı k f i r m a l a r ı t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n m ı ş olma- s ı n d a a r a m a k l â z ı m d ı r .
D o n K i ş o t g i b i yel d e ğ i r m e n l e r i ile s a v a ş m a d a n , z a m a n ı m ı z ı n m i m a r i s i zaa- f i y e t s e b e p l e r i o l d u ğ u n u k a b u l e t m e k l â z ı m d ı r .
Ş e h i r l e r i n y a v a ş y a v a ş ilk h u s u s i - y e t l e r i n i k a y b e t m e l e r i n e s e y i r c i k a l m a - d a n o n l a r ı n a n a h a t l a r ı n ı h e r z a m a n bel- li e d e n ş e h i r c i l i k p l â n l a r ı n ı n e k s i k l i ğ i n i m ü ş a h e d e e t m e k g e r e k i r .
H e r a n k a y n a y a n h a y a t i ş t e m e y d a n d a - dır. E s k i b i n a l a r y e n i masif y a p ı l a r l a be- r a b e r c i v a r d a e p e y c e k a r ı ş ı k l ı ğ a da y e r v e r i y o r l a r . B i r çok b ü y ü k y a p ı n ı n hali a y n e n b ö y l e d i r . B e l k i iş i h t i y a ç l a r ı n a ce- v a p v e r i y o r l a r . F a k a t f e n a y e r l e ş t i r i l m i ş , c i v a r a f e n a a d a p t e e d i l m i ş o l a r a k , ihti- y a r b i r v ü c u t ü z e r i n d e k i k a n s e r l e r e ben- ziyorlar.
B i l h a s s a g ö k d e l e n i n , b o y u v a s ı t a s i y l e s e r b e s t l i k g e t i r e c e ğ i y e r d e s a n k i b i r nü- z ıllüğü v e y a ö l ü m ü n tâ k e n d i s i n i t e m - sil e t m e s i k a y d a d e ğ e r b i r t e z a t t ı r .
B e r i y a n d a n b u c i n s i n ş a a t ı n geliş- mesi de b e l k i b i r s e y i r t a k i p e t m i ş t i r . 1922 d e « C h i c a g o T r i b ü n e » , z a m a n ı n ı n ilk m i m a r l a r ı n ı n , b i l h a s s a g ö r ü n e n beto- n a r m e k a r k a s l ı p r o j e s i ile W a l t e r Gro- p i u s ve g o t i k s t i l d e k i k u l e s i ile Saari- n e n ' i n d e k a t ı l d ı ğ ı b i r g ö k d e l e n i n ş a a t ı m ü s a b a k a s ı o r g a n i z e etti.
Y i n e aynı d e v r e d e W r i g h t ' i n o zama- na k a d a r b i l i n e n l e r i n h e p s i n d e n ü s t ü n m u h t e ş e m e s e r i o r t a y a çıktı. Bu b l o k u n
h e r d ö r t k a n a d ı n d a k i 30 k a t ve 4 y e r a l t ı katı, d ü ş e y a s a n s ö r l e r l e b i r b i r i n e bağ- l a n m ı ş t ı .
B u n d a n s o n r a da, Mies V a n d e r R o h e ' - n i n c a m d a n k u l e s i v e F i s c h e r ' i n k a r a n l ı k m a h z u r u n u t a m a m e n b e r t a r a f e d e n üç kollu p l â n ı g ö r ü n d ü .
F a k a t b u p r o j e l e r i n h i ç b i r i n i n e t e k n i k n e d e e s t e t i k b a k ı m ı n d a n b i r çı- ğ ı r a ç a m a d ı ğ ı gibi, W r i g h t ' i n k u r d u ğ u v e h e n ü z t a h a k k u k e t t i r i l m e m i ş olan b i r b ü t ü n a n l a m ı n a e r i ş e m e m i ş t i r .
B ö y l e c e , i s t i k b a l d e ş e h r i n e s a s yapı- sını t e ş k i l e d e c e k b u p r o b l e m için g a y e t k ı s m î ve b a s i t k a l a n d e v a r a e s e r v e es- t e t i k m ü l â h a z a l a r d a n h a v k e t e d i l m i ş t i r .
B ü y ü k k ı y m e t l i a r s a l a r ü s t ü n e aza- mî i s t i f a d e y i s a ğ l a y a c a k ş e k i l d e yüksel- tile g e l i n e n b i n a l a r h a v a ve t a b i i ı ş ı k t a n m a h r u m d u r . A y r ı c a h a f i f s t r ü k t ü r l e r i n i a ğ ı r t a ş k a p l a m a l a r a l t ı n d a g i z l e y e n bu b i n a l a r d a , k a t sayısı ile o r a n t ı l ı o l a r a k a d e d i a r t a n d ü ş e y s i r k ü l a s y o n k a n a l l a r ı y ü z ü n d e n r a n d ı m a n ( p e k n i s b i d i r ) n i s p e t i d ü ş e r .
B a z a n , m a l î i m k â n l a r o l a ğ a n ü s t ü s e v i y e d e olur. B u da y e n i n i z a m d e n e - m e s i n e i m k â n v e r i r . N e w Y o r k ' u n
« R o c k f e l l e r c e n t e r » i b ö y l e d i r . B u c a m i a r a s t g e l e y e r l e ş t i r i l m i ş v e y e r a l t ı b i n a l a r ı ile b i r l e ş t i r i l m i ş d e v a r a b i n a l a r g r u b u n - d a n m ü t e ş e k k i l d i r . E s a s g i r i ş h o l ü n ü b i r
« e s c a l a t o r » s ü s l e r k e n , g ö s t e r i ş s i z b i r h a l k a k ı n ı b o ş a n ı r .
D u v a r sağırlığı g e n i ş l i ğ i n d e k i k ü ç ü k p e n c e r e l e r l e a y d ı n l a t ı l m ı ş k a t b ü r o l a r ı , h e r t ü r l ü h a v a l a n d ı r m a ve t e s h i n şart- l a r ı n a haiz b i r y e r a l t ı a t m o s f e r i i ç i n d e , d ö r t b e s b ö l m e d e r i n l e m e s i n e b i r b i r i n i t a k i p e d e r .
B i r l e ş m i ş m i l l e t l e r s e k r e t e r l i k bi- n a s ı ise N e w Y o r k ' u n g ö k d e l e n yığını b u ç i r k i n ve asık yüzlü ş e h r i n manasız- lığı i ç i n d e t e k b a ş ı n a a y d ı n l ı k t e ş e b b ü - s ü d ü r .
B u b i n a , g e r e k p l â n g e r e k d ı ş kap- l a m a l a r t e k n i ğ i b a k ı m ı n d a n , b i l h a s s a S h e l l b i n a s ı ş e k l i n d e , m e y v a l a r ı n ı ver- m e k t e g e c i k m e d i .
Mac M a r m i c k b i n a s ı ve A s s o c i a t i o n t a r a f ı n d a n ilmî t e r a k k i l e r için b i r i n c i l i k t e v d i e d i l e n p r o j e çok m e r k e z î l e ş t i r i l m i ş d ü ş e y s i r k ü l â s y o n p r e n s i b i n e d a y a n a n g ö k d e l e n p l â n l a r ı n d a k i i l e r l e m e n i n bel- li b a ş l ı t e z a h ü r l e r i a r a s ı n d a d ı r .
P i y a s a n ı n % 80 ini e l i n d e t u t a n iş a d a m ı ve m e n a c e r gibi k i m s e l e r e ayrı- l a n b i r s a h a d a , böyle b i r g e l i ş m e p e k na-
d i r d i r .
B e r i y a n d a n , m i m a r ı n d ü n y a d a k i ro- lü h a k k ı n d a y e n i b i r a n l a y ı ş d o ğ m a k t a - dır. B u da G r o p i u s ve m e s a i a r k a d a ş - l a r ı t a r a f ı n d a n n u m u n e t e ş k i l e d e c e k ş e k i l d e t a h a k k u k e t t i r i l m i ş t i r . ( İ l k bi- r i n c i m ü k â f a t s a h i p l e r i )
M e s l e k î i ş l e r i n ç o k l u ğ u k a r ş ı s ı n d a d a i m a d a h a âciz k a l a n m ü n f e r i t m i m a r f i k r i n i n a k s i n e , b u m ü ş t e r e k m e s a i f o r - m ü l ü , m i m a r ı n g ö r e v i ve i n ş a a t s a n ' a t ı - n ı n t e r a k k i s i b a k ı m ı n d a n , d i ğ e r l e r i n e f a i k t i r .
İ ç i n d e n , i n s a n m u v a z e n e s i için, b i r çok t e h l i k e l e r n ü m u n e s i n i n m e y d a n a gel- diği b i r c e m i y e t e m a h s u r o l a n A m e r i k a n t e c r ü b e s i n i n aksi y ö n ü n d e , d a h a fazla a r a ş t ı r m a ve d a h a i n c e zevk m a h s u l ü o l a n A v r u p a r a s y o n a l i z m i y e r alır.
Z a t e n L e C o r b u s i e r 1922 d e n itiba- r e n , g e n i ş yeşil s a h a l a r , b a h ç e v e t e r a s - l a r a r a s ı n d a t a m a m e n a ç ı k l ı k b i r z e m i n e y e r l e ş t i r e r e k g ö k d e l e n n o s y o n u n a t a m ö l ç ü s ü n ü v e r m i ş t i r . 10.000 - 20.000 kişiyi b a r ı n d ı r a n b ü y ü k y a p ı l a r ı b i r t a r a - f a b ı r a k ı r s a k , b i n a n ı n e h e m m i y e t i n e o r a n l ı o l a r a k t o p r a k s a t h ı n ı n b o ş a l t ı l m a - sı p r e n s i b i t a m a m e n s a h i b i k ı y m e t ola- r a k n a z a r ı d i k k a t e a l ı n a b i l i r .
Rio d e J a n e i r o ' d a k i Maarif V e k â l e t i b i n a s ı ise, A m e r i k a n g ö k d e l e n l e r i n i n b i r t e c r ü b e v e t e k n i k n ü m u n e s i o l a r a k gö- z ü k ü r .
Y e r l e ş t i r i l m e s i , g i r i ş l e r i , iç y a p ı s ı ( s t r ü k t ü r ) m a l z e m e s i u ç l a r ı n a y e r l e ş t i r i l - m i ş d ü ş e y s i r k ü l â s y o n l u p l â n ı ile, iki ayı rı h a y a t t a r z ı ve m i m a r î a n l a y ı ş ı a r a s ı n - da m e v c u t o l a b i l e c e k zıddiyeti g ö s t e r i r .
P a r i s U n e s c o b i n a s ı için b i r b i r i a r - d ı n a h a z ı r l a n a n p r o j e l e r g e n e h e p p l â n ı n k a l i t e s i ile e m s a l i n e h â k i m ve f a r k l ı d ı r . B i r l e ş m i ş m i l l e t l e r b i n a s ı p l â n ı , Brazil- ya m i m a r i s i , ve L e C o r b u s i e r ' n i n k u v v e t - li t e s i r l e r i a r a s ı n d a k i i r t i b a t b ö y l e c e te- e s s ü s etti.
Z a t e n ş u r a s ı m u h a k k a k t ı r ki, m o d e r n m i m a r î b u son e s e r l e r i ile, b i r e s a s çö- z ü m p r e n s i b i , z e m i n s a t h ı n ı n b o ş a l t ı l m a - sı, p l â n l a r ı n d e ğ i ş t i r i l i p y e n i l e n m e s i n i n f o n k s i y o n u o l a r a k m ü t a l â a e d i l e b i l i r .
Bizim A v r u p a ş e h i r l e r i m i z i n k o c a m ı ş s i n e l e r i n d e m o d a s ı g e ç m i ş d i y e t a n ı n a n t e c r ü b e m a h s u l l e r i n i mi, y o k s a o r t a ç a ğ v a r i dizileri b ı r a k ı p , t a m a m e n b ü y ü k ç a p ş e h i r c i l i ğ i p r e n s i p l e r i n e g ö r e , y e n i te- m e l l e r ü z e r i n e m i i n s a e t m e y e b a ş l a y a - cağız. G ö k d e l e n i n o r t a y a k o y d u ğ u iki ç ö z ü m l ü p r o b l e m b u d u r .
