• Sonuç bulunamadı

ANADOLU SELÇUKLU SERAM KLER NDE F GÜRLER N D L VE RES M E T M AÇISINDAN NCELENMES

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "ANADOLU SELÇUKLU SERAM KLER NDE F GÜRLER N D L VE RES M E T M AÇISINDAN NCELENMES"

Copied!
169
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ

GÜZEL SANATLAR ETM ANA BLM DALI RESM  ÖRETMENL BLM DALI

ANADOLU SELÇUKLU SERAMKLERNDE FGÜRLERN

DL VE RESM ETM AÇISINDAN NCELENMES

YÜKSEK LSANS TEZ

Danman

Yrd.Doç.Dr.Tahsin SAMUR

Hazrlayan

H.Hilal BÜYÜKÇANGA (EREN)

KONYA -2006

(2)

ÖZET:

Geleneksel Türk Sanatlar içerisinde önemli bir yeri olan çini sanatmzn Uygurlara kadar uzanan bir tarihi vardr.Bu sanat Anadolunun 1071 ylnda fethi srasnda Selçuklularla Anadolu’ya gelmitir.

Anadolu Selçuklu döneminde figürlü çinilerle kapl olan saraylar Konya Alaaddin Tepesi’nde Alaaddin Saray, Beyehir’de Kubad Abad Saray, Alanya Saray, Antalya Aspendos Tiyatrosu’nun sahne ksmna yaplan Antalya Saray, Keykubadiye Saray, Diyarbakr Artuklu Saray, Akehir’de ismi ve yeri bilinmeyen bir saray, Ilgn’da ismi ve yeri bilinmeyen bir saraydr. Çalmamzda bütün çiniler, eletirel, yöntemle betimleme, çözümleme, yorum ve yarg aamalar esas alnarak incelenmitir. Bu saraylara ait çiniler plastik unsurlar ve ilkeler açsndan ortak özellikler gösterir. Ritm duygusu ön plandadr. Tüm saraylarda sratl, bazlarnda lüster teknikli çiniler kullanlm olmasna ramen Alaaddin Saray’nda minai teknikli çinilerle karlamaktayz.

Sralt çinilerde souk renkler fazla olmasna ramen, lüster ve minai teknikli çinilerde scak renkler hakimdir. Buna ramen her teknikte, scak, souk ve nötr renklerde bulunmaktadr.

Bütün saraylara ait çinilerde, sanatç üslubu açsndan ortak özellikler görülmesine ramen Alaaddin Saray çinileri farkl özellik gösterip, Uygur etkisi görülen çinilerde tipleme esas alnmtr. Kubad Abad Saray çinilerde ise insan yüzleri farkl karakteriyle portre özellii gösterir. Saray çinilerin konular genellikle günlük hayattan alnmtr. Birçok levhada bada kurup oturan figürler, ellerinde çou kez nar, haha, balk, kadeh, çiçek tutarlar. Av konusu ile mitolojik sahneler’de ilenmitir.

Çinilerde kullanlan figürlerin ta kabartmalarda, ahap oymada, halda ,kumata, mezar talarnda da kullanld görülmektedir.

Anadolu Selçuklu çini figürlü kompozisyonlar Orta Asya figür üslubunun bir uzantsdr. Ancak bunlar özel bir Selçuklu üslubu halini yanstrlar. Figürler bugün de önemini korumakta, bunlardan çift bal kartal, Selçuk Üniversitesi ile Konya Büyükehir Belediyesi amblemi olarak kullanlmaktadr.

(3)

ABSTRACT

Our art of China which has an important place among the Traditional Turkish Arts has a history reaching toward Uighur.This art has come into Anatolia at the time of the conquest of Anatolia at the time of the conquest of Anatolia in 1071 by Seljukians.

In Anatolian Seljuk Term the palaces which are covered with figured chinas are Alaaddin Palace on Alaaddin Hill, Kubad Abad Palace in Beyehir, Alanya Palace, Antalya Palace built on the stage part of Aspendos Theatre, Keykubadiye Palace, Diyarbakr Artuklu Palace, a palace in Akehir of which name and place is unknown, and a palace in Ilgn of which name and place is unknown.In our study, all of the chinas are examined with a critical method focused on description, analysis, comment and judgement periods. The cihinas belonging to these palaces show joint charecteristics from angles of plastic elements and principles. The feeling of ritm comes firstly. Although in all of the palaces sralt, in someothers luster methodic chinas are used, in Alaaddin Palace we face with minai methodic chinas.

Although the cold colours are much in sralt chinas, the hot colours are dominating in luster and minai methodic chinas. Although this, in all methods there are hot, cold and neutral colours.

In the chinas belonging to the whole palaces, although common characteristics of artist style are seen, the Alaaddin Palace chinas show different characteristics and in the chinas on which Uighur effect is seemed,typification is focused on.However in Kubad Abad Palace the human faces show portrait charecteristic with their different characters. The topics of the palace chinas are usually taken from daily life.The sitting cross-legged figures in many pictures usually hold pomegranate, poppy, fish, wine –glass, flower. Hunting topic and mithologic scenes are dealt with as well.

The figures used in chinas are seemed to be used in stone relieves, wooden carvings, carpets, fabrics and tombstones.

The Anatolian Seljuk china figured compositions are a continuation of Middle Asia figure style. But they reflect a special Seljukian style condition. The figures still protect their importance today. One of them; two –headed eagle is used as emblemes of Seljuk University and Konya Bigcity Municipality.

(4)

ÖNSÖZ

Türk Süsleme Sanatlar’nn bir kolu olan çini sanat, Anadolu’ya Selçuklular ile birlikte girmitir. Mimariye bal olarak da gelitii gözlemlenmektedir.

Konya Anadolu Selçuklular’n bakenti olmas nedeniyle önemli bir kültür ve sanat merkezi halini almtr. Bunun sonucunda mimari antlar çini sanat ile süslenmitir. Figürlü çiniler sadece Selçuklu Kök ve Saraylarnda kullanld

görülmektedir. Saraydaki elence dünyasn yanstan zengin figürlü, neeli ve ferah çini süslemeleri uygulanmtr. Çeitli figürlerin hareketli kompozisyonlar ile zenginlemi olan bu çiniler Selçuklu devri resim sanatnn yaratc gücünü ve hareketli figür anlayn belirten birer kaynak vazifesi yapmaktadr. Figürler büyük bir ustalkla kompozisyona yerletirilmi olup kendilerine has bir üslup sergilemektedirler.

Tezimin katalog bölümündeki çiniler; Berlin slam Sanat Müzesinde,

stanbul Türk ve slam Eserleri Müzesinde, Konya Karatay Medresesi Müzesinde, Antalya Müzesinde, Türk naat ve Sanat Eserleri Müzesinde, Akehir Müzesinde, sergilenmektedir.

Çalmamzn her aamasnda büyük yardmn gördüüm, fikirlerinden yararlandm, danman hocam Yrd.Doç.Dr. Tahsin SAMUR’a, çalmalarm esnasnda eletiri ve yardmlaryla tezime katkda bulunan Doç.Dr.Melek GÖKAY’a, Yrd.Doç.Dr.Hüseyin ELMAS’a, Yrd.Doç.Dr. Ahmet ÇAYCI’ya, fotoraf çekimlerini gerçekletirdiimiz müzeler içinde bize kolaylk salayan Konya Müze Müdürü Dr.Erdoan EROL’a, yardmcs Dr.Naci BAKIRCI’ya, ayrca Dr.Mustafa CAN’a, maddi ve manevi desteini esirgemeyen Babama, Anneme ve Eime teekkürleri bir borç bilirim.

KONYA-2006 H.Hilal BÜYÜKÇANGA (EREN)

(5)

ÇNDEKLER

ÖZET ...i

ABSTRACT...ii

ÖNSÖZ ...iii

ÇNDEKLER ...iv-vii I.BÖLÜM...1

1. GR ...1

1.1.Çalmann Amac...4

1.2.Yöntem...5

1.3.Çalmann Snr ...6

II. BÖLÜM ...8

2.1 ÇN SANATININ DOUU VE GELM ...8

2.2 ÇN ÜRETLMESNDE KULLANILAN HAMMADDELER...11

III.BÖLÜM...13

3. 1 KULLANIM ALANLARINA GÖRE ÇNLER ...13

3.1.DUVAR ÇNLER ...13

3.1.1. DUVAR ÇNLERNN KULLANILDII SARAYLAR...15

3.1.1.1. Konya Saray Klçarslan ( Alaaddin ) Kökü ...15

3.1.1.2.Kubad Abad Saray ...16

3.1.1.3.Alanya Saray...16

3.1.1.4.Aspendos Saray ...17

3.1.1.5.Keykubadiye Saray ...17

3.1.1.6.Artuklu Saray...17

3.1.1.7.Ilgn’da Bilinmeyen Bir Saray ...18

3.2. EV EYASI NTELKL SERAMKLER ...18

(6)

IV.BÖLÜM ...19

4. ANADOLU SELÇUKLU DÖNEM ÇN TEKNKLER...19

4.1 Düz Çiniler ...19

4.2. Srl Tula ...19

4.3. Mozaik Teknii...20

4.4. Kabartmal Çini...20

4.5. Sr Üstü Lüster Teknii...21

4.6. Minai Teknii ...21

4.7. Sr Alt Teknii ...22

V.BÖLÜM ...23

5. ÇNLERDE FGÜRLERN DL... 23

5.1. nsan Figürlü Çiniler ...23

5.2. Hayvan Figürlü Çiniler ...25

5.3 nsan ve Hayvan Katlml Mitolojik Kökenli Çiniler ...27

5.3.1. Siren ( Simirg , Harbi) ...29

5.3.2. Sfenks...30

5.3.3. Grifon...30

5.3.4.Çift Bal Kartal ...30

5.3.5.Ejder...32

5.3.6.Hayat Aac ...32

VI .BÖLÜM ...34

NCELENME-KARILATIRMA VE DEERLENDRME ...34

6.1 FGÜRLÜ ÇN KOMPOZSYONLARDA ...34

6.1.1 PLASTK UNSURLAR... 34

6.1.1.1. Nokta ...34

(7)

6.1.1.2. Çizgi...35

6.1.1 3. Ritm ...37

6.1.1.4. Doku...37

6.1.1.5. Renk ve Leke ...38

6.1.1.6.Mekan ...40

6.1.1.7. Biçim…...41

6.1.1.7.1. Figüratif Unsurlar ... 41

6.1.1.7.1 A nsan Figürleri ...41

6.1.1.7.2.B. Hayvan Figürleri ...42

6.1.1.7.3.C. Fantastik Yaratklar ...43

6.1.2. BÇMLENDRME YÖNTEM VE ÜSLUP...43

6.1.3. KONU ...45

6.1.3.1. Günlük Hayattan Seçilmi Konular ...45

6.1.3.2. Avla lgili Sahneler...45

6.1.3.3. Astral Mitolojik Konular ...46

6.1.3 4. Dier Konular ...47

6.2.ANADOLU SELÇUKLU SARAYLARINA AT FGÜRLÜ ÇN KOMPOZSYONLARIN KEND ÇNDE KARILATIRILMASI ...48

6.3. ANADOLU SELÇUKLU ÇNLERNDEK FGÜRLERN KULLANILDII DER SANAT ALANLARI VE KARILATIRILMASI ....50

VII .BÖLÜM ...53

7. ANADOLU SELÇUKLU DÖNEM ÇNLERNDEK FGÜRLERN RESM ETMNE KATKISI ...53

7.1. SANAT ETMN GENEL AMAÇLARI...53

7.1.1.ESTETK ETM ...53

(8)

7.1.2.SANAT TARH...55

7.1.3.SANAT ELETRS ...55

7.1.4 UYGULAMALI ÇALIMALAR ...55

VIII. BÖLÜM...56

8. SONUÇ ... 56

IX. BÖLÜM ...60

9. KAYNAKÇA ...60 X. KATALOG ...64-138 RESM ...139-161

(9)

BRNC BÖLÜM 1.GR

Mimariye bal olarak gelien çini sanat Anadolu’ ya Selçuklularla girmi, çeitli tekniklerle en güzel ve baarl örneklerini vermitir. Bizans mimarisindeki mozaik ve fresklerin yerini Türk Sanatnda çini almtr. “Çini” ile “Seramik”

kavramlarna bakldnda ikisi arasnda hamur ve yapl bakmndan bir fark yoktur.

“Çini” genellikle mimariye bal duvar seramiini akla getirir.” Seramik” ise kullanma seramiini düündürür. Bu açdan ele alarak, Bat’dan aktarlan “Seramik” sözünü onlarda da olduu gibi kullanma seramii için, çiniyi ise mimari alana giren duvar çinilerinde kullanyoruz (Öney, 1988:78) Selçuklular, Türklerin Orta Asya’dan beri sanatn çeitli alanlarnda eski inançlarnn ve yaantlarnn bir yansmas olarak uyguladklar figüratif üslubu, saray ve kökleri süsleyen çinilere de aktarmlardr (Ylmaz, 1999:1)

Selçuklu sanatnda yalnzca saraylarda kullanlan ve mimariye renk katan zengin figürlü çinilerin yaratclar, güçlerini simgesel dünyasyla birletirilerek Selçuklu resim sanatnn dinamizmini ve estetiini oluturmulardr ( Ark, 2000:73).

Semann firuze renkli çehresini maviletiren döemeler, sarayn duvarlarn

kaplayan çinilerdi. Rumi yaprakl örnekler yannda, bada kurup oturmu insanlar, vucutlar dallarla zarif bir ahenk meydana getiren kular ve baka hayvanlar bu, çinileri süsleyen figürlerdi. Altn prlts veren perdanl çok renkli çiniler yannda, en çok görülen renk firuze idi. Bu renk, ovann zümrüt yeili ile gökyüzünün ve gölün mavisini kendinde birletiriyor, tabiatla sanat en ahenkli bir ekilde kaynayordu (Öel, 1963:19).

Kubad Abat Saraynda bulunan çiniler sekiz köeli yldz ve haç biçimi çinilerdir. slam sanatnn bir çounda karmza çkan belli bal geometrik öeler duvar çinisinde kendini göstermektedir. Her dört sekizgenin ortasndaki bolukta bir haç meydana gelmitir ( Bkz.Katlg.No: 40). Bu düzenleme slam sanatlarnda 9. yüzylda, Abbasiler zamannda balam ve Endülüs’ e kadar benimsenmitir. Orta Asya’da ve Türk toplumlarnda da çok kullanlmtr. Yine Kubad Abad küçük saray yldz-haç çinilerindeki düzenleme yaplrken haçlar dikine deil de çapraz olarak yerletirilmitir.

(10)

Bunlar Anadolu’da Konya’da, hatta büyük bir olaslkla Kubad Abad’da meydana getirilen, antiye frnlarnda yaplm olabilir (Ark, 2000:76).

Kubad Abad çini resimlerinde, ilke olarak soyut yönü seçilmi, ama yönde, birkaç frça darbesiyle gözlemden duygulana, hatta mizaha kadar tüm tavr ve yaklam, açklkla seyirciye aktarlabilmitir.

Selçuklu devri saraylarnda çok renkli ve dünyevi bir çini süslemesi hakim olmutur. Çeitli figürlerin hareketli kompozisyonlar ile zenginlemi olan bu çiniler Selçuklu devri resim sanatnn yaratc gücünü ve zengin figür anlayn belirten bir kaynaktr (Yetkin, 1972:113).

Mezar talarnda muhtelif ku figürlerine de rastlanlmaktadr. Bunlardan Akehir, Tokat, Sivas mezar talarnda gördüümüz güvercin, bazen Hac Bekta Veli’

yi bazen Hz.Ali’yi temsil etmektedir. Hac Bekta Veli’nin Horozhan’ dan rum diyarna güvercin donunda geldiini vilayet nameler yazmaktadr (Karamaaral, 1992:15).

Tokat ve Akehir mezar talarnda horoz motifi görülmektedir. Hayat aac, insan ruhu ve kainat sembolleri bir arada kullanlmtr.

Ku ve aslan motifli mezar talarnda, çift bal kularn iki ba aras veya karlkl çift aslan, çift ku figürlerinin ortalarnda çok defa ematik bir bitki bulunmakta baz örneklerde buna bir rozet eklenmektedir. Bu eski amanlk geleneklerinin devam olan bir kompozisyondur. Mezar talarnn yan ksmlarnda da bazen bir aac sembolize eden böyle bir motif bulunmaktadr. Çok defa kayn ile tespit edilen bu kutsal bitki, bir çift hayvan ( aslan veya ejder ) tarafndan beslenmektedir (Karamaaral, 1992:16).

Geyik tasvirleri de Anadolu’da tarikatlar tarafndan sayg görmütür. Antalya civarndaki tahtaclara ait olan bir nefeste “Sana derim sana geyik erenleri” denilmekte ve geyik, “erenler” olarak takdis edilmektedir Afyon’da türbelere veya yatr mezarlarna geyik boynuzu konulmaktadr. Genellikle mezar üzerine geyik boynuzlarndan ifa umulmaktadr (Karamaaral , 1992:18). Divrii Ulu Cami’nin bat portelinde büyük bir çift kartal armas rölyefi vardr.Bunun yannda bulunan doan kuu da Mengüçlerden cami yaptran Ahmet ah’n armasdr

(11)

Selçuklu sanatkarlar mimari antlarn özellikle taç kaplarna veya deiik köelerine figürlü plastikleri bu yapnn korunmas için bir tlsm olarak yerletirmilerdir. Baz figürlerin amanlk devrine kadar uzand ve bir takm figürlerin ise eski oniki hayvanl Türk Takvimi ile ilgili olduklar bilinmektedir (Diyarbekirli, 1968:367). Anadolu Selçuklu plastiinin en orijinal eserlerinde birisi de Sivas Gök Medrese portaln sana ve soluna ilenmi iki figür grubudur. Bunlarn Türk Hayvan takvimi’ nden alnan figürler olduu düünülebilir. Orhun yaztlarnda görünen ve Uygurlardan beri kullanlan bu hayvan takviminde on iki ay, on iki hayvanla gösterilirdi.

On iki hayvanl Türk takvimini oluturan hayvanlar (Turan, 1941:25) öyle sralanr:

1- Scgan (Fare) yl

2- Ud (Boa) yl

3- Bars (Kaplan) yl

4- Tavgan (Tavan) yl

5- Lu (Ejder) yl

6- Ylan yl

7- Yond (At) yl

8- Koy (Koyun) yl

9- Bicin (Maymun) yl

10- Taguk (Tavuk) yl

11- t (Köpek) yl

12- Tongur (Domuz) yl

stanbul Millet Kütüphanesi’nde bulunan Musul Atabeki Bedrettin Lulü bin Abdurahman’n oturmu halde, elinde oku ve yay ile cepheden bir portresi vardr. Mavi kuma üzerine srma ilemeli kaftann sa ve sol kolunda ad yazldr. Bann iki yannda elbisenin kumanda bir haleyi tutan kanatl melekler, aada ve sada solda

(12)

dörderden sekiz kiilik maiyeti simetrik kompozisyonu tamamlyor. Bütün çehreler karakteristik türk tiplerini canlandryor (Aslanapa, 1984:85 ).

Yukarda ifade olunan anlatm, görüntü itibari ile astrolojik mahiyette alglanabilir. Çünkü yaanmam olan ile ilgili kehanette bulunmak, böyle bir mecraya sürükleyebilir. Ancak, burada ifade edilmeye çallan bir kehanetten çok evvelce tecrübe edilen duygulara yönelik hayal kurma veya beklenti içine girmekten ibarettir.

Daha da önemlisi Babil kaynakl astrolojik kehanetler, bir aylk zaman dilimini snrlarken, on iki hayvanl Türk takvimi yllk periyodu kapsamaktadr. Bir dier özellik, Türk takviminde daha çok mevsimler, tarm ürünlerinin durumunu, hayvanlarn üremesi ile ilgili alanlarda younlarken, bireysel manadaki astrolojiden uzakta kalmtr (Çayc, 2002:29).

1.1 Çalmann Amac

Anadolu Selçuklular, Saray ve Köklerinin duvarlarn süsleyen ve her birinde ayr bir kompozisyonun yer ald figürlü çinileri estetik açdan sanat eletirisi yöntemi ile inceleyerek geçmiimize ait sanat güzelliklerinin bilinenden daha farkl bir perspektifle farkna varlmasn salamak ve bu deerli eserlerin günümüz Türk resminde de pek çok yönden faydalanlabilecek nitelikte olduunu ortaya koymaktr (Ylmaz, 1999:11). Bu eserler Selçuklu devri ressaml açsndan da fikir vermektedir.

Teknoloji toplumunun sanat anlayn her ça, kendi yaam biçimine göre sanat yorumlam ve kefetmi, buna bal olarak da tarihsel sanatçsn dolaysyla sanatn biçim ve ilevini ne yönde nasl deitirmitir? Bu süreç içinde sanat devaml

deiiklie urayarak gelimitir.

Sanat tarihinde yanstmaclktan, yaratcla geçi aamalarnda deien sanat anlaynn bir ürünü olan, yeni ve özgün anlatm dili oluturan seramiklerdeki figürlerde sanatn geliiminde büyük katks olmutur. Bu balamda, teknolojinin, sanatn biçimi ve ilevi üzerindeki belirleyici rolünü aratrmak amaçlanmtr. Anadolu Selçuklu saray ve köklerinin duvarlarn süsleyen ve her birinde ayr bir kompozisyonun yer ald seramikleri ve çinileri estetik açdan, sanat eletirisi yöntemiyle inceleyerek geçmiimize ait sanat güzelliklerinin bilinenden daha farkl bir perspektifle farkna varlmasn salamak ve bu deerli eserlerin günümüz Türk resminde de pek çok yönden faydalanabilecek nitelikte olduunu ortaya koymaktr.

(13)

Sanat tarihi bakmndan önemli saylan bu eserler, bize göre Selçuklu devri ressamln gelecek açsndan da incelemeye deer bir konudur. Bir sanat eserinin incelenmesinde, sanat tarihi ve sanat eletirisi birbirinden farkl bak açlar ortaya koyarlar. Sanat tarihi, sanat eserlerini harici ipuçlaryla incelerken, eletirel yaklamda esere ait dahili ipuçlar önem kazanmaktadr. Bir sanatsal üslubu belirleyen özellikler itibariyle hangi yaptlarda bulunduunu tespit etmeye çalrken, sanat eletirisi, eserin nasl organize edildii, sanat ilkelerine (denge, vurgu, ahenk, deiiklik, derecelenme, hareket, ritim ve oran) ilginin nasl odakland ile ilgilenir (Ylmaz, 1999:2).

Yorum aamasnda sanat tarihi, eseri yapan sanatçy etkileyen zaman ve mekan, yani çevresel faktörleri aratrrken, eletirel yaklamda sanat eserinde anlatlan fikirler, duygular, ve psikolojik hallerin de etkilediinin farkna varlmasn

salamaktr.

Çalmamz olutururken, esas konumuzu daha iyi açklamak ve salam temellere oturtmak için gerek genel çini, gerekse Türk seramik sanat hakknda yaptmz çalmalar temin ettiimiz kaynaklar dorultusunda aktarmaya çaltk. Türk seramik sanat bölümünü incelerken, bu devirde kullanlan bütün seramik tekniklerine ve seramik kullanm alanlarna deinmeye çalld. Anadolu Selçuklu dönemi seramik sanatn açklarken, eserleri gruplandrarak incelendi. Seramiklerdeki geometrik motifleri ve bunlarn ifadesini eserlerdeki bitkisel, figüratif motifleri açklamaya çalld.

Bu figürlerin günümüz sanat eitimi uygulama alan resim-i derslerinde, görsel ifadeyi ve içerii zenginletirici bir araç olarak nasl kullanld, eitsel deeri, bu figürlerin uygulan biçimi ve verimini etkileyen olumlu detaylar ele alnarak deerlendirilmitir.

1.2 Yöntem

Bu çalmamz da öncelikle kaynaklarn taranmas konusu incelenirken kütüphanelerden topladmz bilgiler nda konuyla ilgili eserlerin hangi saraylardan bulunduu ve u anda hangi müzelerde sergiledii veya muhafaza edildii tespit edildi.

Eserlerin mümkün olduunca orijinallerine ulaarak fotoraflar çekildi. Buna göre;

Kubad Abad Saray Çinileri ve Alaaddin (Klç Aslan) Kökü Çinileri Konya Karatay Medresesi Müzesi’nde, stanbul Türk ve slam Eserleri Müzesi ve Çinili Kök

(14)

Müzesi’nde, Aspendos Saray ve Antalya’da ismi bilinmeyen bir saraya ait olan çiniler Antalya Müzesi’nde, Diyarbakr Saray Çinileri Diyarbakr Müzesi’nde, Ilgn’da ismi bilinmeyen bir saraya ait olan çini, stanbul Türk naat ve Sanat Eserleri Müzesi’nde, Akehir’de ismi bilinmeyen bir saraya ait olan çinileri ve S.Mahmut Hayrani Türbesine ait çini, Akehir Müzesi’nde, Konya Alaaddin (Klç Aslan) Kökü çinilerinin birkaç

ise Berlin slam Sanat Müzesi’nde yer almaktadr. Ayrca Akehir Güdük Minare Mescidi minare pabucundaki iki adet figürlü çinide yerinde incelendi.

Çalmalarmz eserlerin incelenmesi ve yorumlanmas yöntemine dayandndan, katalog ksmna arlk verdik. Her bir figürlü çini kompozisyonu eletirel bir yaklamla, tanmlama, çözümleme, yorum ve yarg aamalar esas alarak resim eitimi açsndan incelemeye gayret gösterdik. Deerlendirme bölümünde ise amaçlarmz dorultusunda bir sonuca varmaya çaba gösterdik.

Selçuklu çinilerinin bulunduu, Konya Karatay Medresesi Müzesi, Akehir Müzesi, Antalya Müzesi çinileri incelenmi ve fotoraflar çekilmi,kütüphanelerden ve internet web Sitelerinden çeitli kaynaklar aratrlarak yaplan aratrma On bölümden olumutur.

1.3. Çalmann Snr

Konya’da bulunan, Anadolu Selçuklu dönemi’nde yaplm olan ve günümüzde de dimdik ayakta duran Karatay Medresesi Çini Eserleri Müzesi, nce Minare Medrese, Srçal Medresesi Sahip Ata Külliyesi ile Selçuklu Çinilerinin bulunduu, tehir edildii stanbul Türk ve slam Eserleri Müzesi ve Çinili Kök Müzesi, Antalya Müzesi, Diyarbakr Arkeoloji Müzesi, Adana Arkeoloji Müzesi, Türk

naat ve Sanat Eserleri Müzesi, Akehir Müzesi, Berlinde slam Sanat müzesi ile snrldr.

Anadolu Selçuklu Figürlerinden Selçuklu Çift Bal Kartal, Konya Büyükehir Belediyesi amblemi, Selçuk Üniversitesi amblemi, tek bal kartal; Hava Kuvvetleri Komutanlnn amblemi olarak kullanlmaktadr. Polis amblemlerinde de çift bal

kartal vardr. Tezimizde, günümüzde kullanlan figürlere de snrl ekilde yer verilmitir. Selçuklu Çinilerin de kullanlan figürler örencilere örnek olarak gösterilerek figürlü çinilerdeki konular; Konya Selçuklu Merkez Büyük Bayram

lköretim Okulu 4,5,6 nc snflara ve Özel Ufuk Selçuklu lköretim Okulu 4 ncü

(15)

snflara av ve av hayvanlar konulu çalma verilerek kompozisyon yapmalar

salanmtr.

(16)

KNC BÖLÜM

2.1 ÇN SANATININ DOUU VE GELM

Türk sanatnda iç ve d mimari süslemenin en önemli unsurlarndan biri çini sanatnn balangcn Türklerin yayld bütün bölgelerde takip edilebilmesi onlarn bu sanata verdikleri deeri ortaya koyar. Bununla beraber mimariye renk katan çini sanat

çeitli teknik ve motiflerle zenginleen asl süratle gelimesini Anadolu Türk Mimarisinde göstermitir (Yetkin, 1972:1).

Türk süsleme sanatnda mimari ile en ahenkli ekilde badaan ve mimarinin estetik etkisine renk katan çininin en yakn douda çok eski tarihlerde kullanld

bilinmektedir. Eserleri çini ile süslemek, ilk kez M.Ö.3000’ in ilk yarsnda Msr’ da Sakkara mezar piramitlerinde görülmütür. Msrllar bu antsal yaplar firuze renkli çinilerle süslemilerdi. Büyük bir boluktan sonra M.Ö.XII-VI yüzyllar arasnda Mezopotamya’da Asurlular renkli srl ve kabartmal çiniler kullanmlardr. Babillilerin ünlü itar kaps Mezopotamya çini sanatnn en görkemli örneklerindendir. Hükümdar II. Nebukadnezar devrinde yaplan tar kaps’n koruyan boa kabartmalar firuze, beyaz sar kahverengi kabartma çinilerle ilenmitir. M.Ö.XII-IX yüzyllar arasnda Elam krallar Susa’daki eserlerini firuze, sar kahverengi, beyaz srl figürlü çinilerle süslenmilerdir. Bu gelenek, M.Ö.404-358 yüzyllar arasnda Akhamenid saraylarnda kabartma figürlü çinilerle sürdürülmütür. Büyük skenderin M.Ö.IV.yüzylda Yakn Dou’yu istilasndan sonra yaplarda srl tula ve çini kullanm son bulmutur (Ylmaz, 1999:6).

Selçuklular, XI. yüzylda Suriye’den Semerkant’a kadar yaylan güçlü bir devlet kurmulardr. Bu büyük devlet Melik ahn ölümünden sonra yerine geçenler arasnda bölünerek be devlet halini ald. Bunlara; ran Selçuklular, Suriye Selçuklular, Anadolu Selçuklular, Irak Selçuklular ve Kirman Selçuklular adlar

verildi.

Geleneksel Türk sanatlar içerisinde önemli bir yeri olan çininin, sanatmzn ana vatan olarak Orta Asya kökenli olduu bilinir. Öncelikle Uygur Türkleri ile balayan bu sanatmz; Karahanllar, Gazneliler, lhanllar, ve, Anadolu’nun 1071 ylnda fethi ile Selçuklular tarafndan Anadolu’ ya gelmitir. (Koçer, 1998:35).

(17)

Doaldr ki her ülkenin sanat, kültürünün bir yansmasdr. Anadolu’da kurulan Türk devletleri içinde kültürel bakmndan en önemlisi saylan Anadolu Selçuklular, Anadolu’ya Türk çehresini veren büyük bir sanat yaratmlardr (Yetkin, 1972:2). Anadolu’ya Selçuklularla girip, en orijinal örneklerini veren çininin sanatsal geliimini zamanla gelitirdiini gözlemekteyiz.

Temel süsleme elemanlarndan olan çini, cami, mescit, medrese, türbe, saray ve lahitlerde önemli bir süsleme arac olmutur.

Anadolu Selçuklu Çini sanat bölgesel özellikler gösterir.Anadolu’da ise killi topraktan yaplm ve srsz olarak renklendirilmi büyük seramiklerin yaygn olarak kullanld görülmektedir. Seramik sanatnn Türkler tarafndan ilk uyguland

örneklerin Karahoça’da gri-mavi srl tulalarla ortalarnda rozet motifli, ayn renk srl

kare levhalarn mabetlerde zemin döemesi olarak kullanld anlalmtr.

(Aslanapa, 1999:317).

dikut ehrindeki harabelerde de gri-mavi srl tulalara rastlanmtr. Türklerin Müslüman olmasndan sonra da XI. yüzylda Türkistan bölgesinde hüküm süren bir Türk devleti olan Karahanllarn eserlerinde az da olsa çini kullandklar görülmektedir.

Seramik sanatnn Türkler tarafndan ilk uyguland örneklerinin Orta Asya’da Orhun ve Selegna nehri kylarnda Aral gölüne yaylm bir Türk kavmi olan Uygurlara uzanan bir tarihi vardr. Karahoça’da gri-mavi srl tulalarla ortalarnda rozet, köelerinde çeyrek rozet motifi, ayn renkli srl kare levhalarn mabetlerde zemin döemesi olarak kullanld anlalmtr. dikut ehrindeki harabelerde de gri-mavi srl

tulalara rastlanmtr (Ylmaz, 1999:5 ).

1077’de Anadolu Selçuklu Devletini kuran Süleyman ah, 1081 ylnda znik’i bakent yapmtr. Anadolu Selçuklu Devletinin I.Haçl seferinde geçirdii sarsnt

üzerine znik Bizans’a devredilerek sultan I.Klçaslan zamannda Konya bakent olmutur (1093).

Konya, bilindii gibi Selçuklulardan beri Türk-slam kültür ve sanatna beiklik etmi bir ehrimizdir. Konya Selçuklular devrinde altn devrini yaamtr.

(Önder, 1950:23). Selçuklularn bakenti olan böyle bir kültür merkezinde, tabiidir ki sanat eserleri de ayn zenginlik ve younlukta olacaktr. Medreseler de bunlardan bir

(18)

grubu oluturur. Türk slam eitim sisteminin temelini tekil eden bu kurumlar dönemin çini tezyinatna da k tutarlar.

Selçuklu Sultanlar, dindar olduklar kadar, her türlü tutuculuktan uzak ve hogörü sahibiydiler. Özellikle Alaaddin Keykubad zamannda Anadolu’da her alanda olduu gibi kültür hayat çok yüksek bir seviyeye ulamtr (Ylmaz, 1999:12).

XII y.y n ikinci yarsndan sonra yaplan eserlerde çini süsleme, Anadolu mimarisinde Selçuklular devrinin en önemli süsleme unsuru olan tan yannda mimariye renk katan büyük bir zenginlik yaratmtr. Bu sanat tamamen Türklerin yaratt bir süsleme olmas ile de ayr bir deer tar (Yetkin, 1972:3).

Süsleme, bal bana bir bütün olarak ya da birimlerin beraberliinden oluan ve “desen” denilen genel bir adla tanmlanabilir. Sanat alannda genel olarak toplumlarn özelliini gösteren süsleme ve motifler baz etkileimlerle dier toplumlara da aksedip, ortak anlatm biçimleri ortaya çkmaktadr. Türk süsleme sanatlarnn bir kolu olan seramik ile ilgili aratrmalar genellikle seramiin hamuru ve teknii üzerine younlamaktadr.

Selçuklu dönemi saray ve kökleri, ne yazk ki, günümüze salam olarak gelememitir. Ama yaplan kazlar sonucunda bu yaplarn zengin çini süsleme ile kapl

olduklar anlalmtr. Konya’da Alaaddin Kökü denilen, fakat II. Klçarslan zamannda inasna balanan yapnn kalntlarnda, Anadolu Selçuklu sanatnda yalnz burada kullanlan “Minaî” ad verilen teknikle yaplm çiniler bulunmutur. Bu çinilerin hamuru sarmtrak renktedir. Hamurun içinde ise balayc olarak, alkalili kireç kullanlmtr. Çok iyi yorulan hamur, levha haline getirilir ve astarlanmadan srlanrd.

Yedi rengin kullanld bu çinilerde, yüksek sya dayanan yeil, koyu mavi, mor ve firuze renkler sr altna boyanarak daha sonra desen yaplrd. Ardndan siyah, kiremit krmzs, beyaz ve altn yaldzla sr üstüne yeniden boyanarak daha hafif bir sda tekrar frnlanrd. Uygulanmas çok zor olan bu teknikle ortaya kaliteli ürünler çkyordu.

Selçuklu saray ve köklerinde kullanlan çini levhalarn biçimi geometrik olmakla beraber figürlü tezyinatn zaman zaman ön plana çkt anlalmaktadr (Mülayim, 1982:53). Bu teknikle yaplm yldz, haç biçimli baklava ve kare çini levhalarda, Selçuklu dönemi saray yaamn yanstan taht ve av sahnelerinin yannda çeitli hayvan ve stilize bitkiler de görülmektedir.

(19)

Ankara’daki Arslanhane Camii’nin görkemli mihrab ise, 13. yüzyl sonunda varlan zenginlii ve teknik gelimeyi belirtir. Firuze ve lacivert renkli mozaik çininin kullanld mihrapta, alç süsleme de önemli bir yer tutar. Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafndan yaptrlm Kayseri Keykubadiye (1224-26) ve Beyehir Kubad Abad (1226- 37) saraylarnda ise kare, sekiz köeli yldz ve haçvar çini levhalar, sr altna boyama ve sr üstüne madeni parlt veren perdah teknii ile yaplmlardr. Keykubadiye Saray’nda geometrik motiflerin yannda, firuze sr altna siyahla helezonlar yapan kvrk dall süslemelerin bulunduu kare çiniler de kullanlmtr. Beyehir’deki Kubadabad Saray ise çok sayda figürlü çini içeriyordu. Perdah teknii bu yapda da kullanlmtr. Bu teknikte desen, mat beyaz, ya da mor ve firuze srl çininin üstüne gümü, ya da bakr oksitli bir karmla ileniyor, çini alçak bir sda yeniden frnlanyordu. Böylece, oksitlerdeki maden karm ince bir tabaka halinde çini yüzeyindeki süslemeyi kaplyordu. Haçvari çiniler arasna yerletirilen sekiz köeli yldz biçimli levhalar, çok çeitli insan ve hayvan figürlerini içeriyordu. Bu örnekler, Selçuklularn dünyasal ve sembolik anlamlarla zenginleen bir tasvir anlayn

sergilemektedir.

XIII. yüzyl balarnda Dou’dan balayan Mool istilas ran’ kaplayarak bir çok Selçuklu abidesinin yerle bir olmasna sebep olmutur.

XIII. yüzylda ran’ da görülen durgunlua karlk, Anadolu Türk Mimarisi bu yüzyl boyunca en muhteem eserleri vermi, çini sanat bütün kuvvet ve teknik üstünlüü ile en parlak devrini yaamtr (Ylmaz, 1999:6).

2.2 ÇN ÜRETLMESNDE KULLANILAN HAMMADDELER Çini asl maddesi, temiz ve iyi cins kildir. Kil yabanc maddelerden temizlenip, havuzlarda çamur haline getirilir. kinci havuza aktlarak, birkaç gün bekletilir, süzülerek üçüncü havuza aktarlr. Çamur, dibe çökünce üzerindeki sular aktlr. Boza kvamna getirilen çamur kalp atölyelerinde ekillendirilir. Pürüzler zmpara ile temizlenerek, frnda piirilir. Sertleen çini veya seramik veya seramik yava yava

soutulan frndan alnr. Desenlendirildikten sonra boya ksmna geçilir. Renkli veya

renksiz sr çekilir. Srlamadan sonra çini veya seramik yeniden frnlanr (Öney, 1988:80).

(20)

Alanya, Antalya ve Akehir Saraylarnda bulunan seramikler birbirine teknik, desen, renk ve stil bakmndan benzedikleri görülmütür. Bu seramiklerin ayn atölye ii olduu akla gelebilir. Mozaik teknikli süslemelerin teknik özelliklerinden dolay yap

yerinde veya yapya yakn bir yerde hazrlanmas gereklilii, seramik eserlerin bulunduu Konya, Sivas gibi ehirlerin birer merkez olarak kabul edilmesinin sebebidir

(21)

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. KULLANIM ALANLARINA GÖRE ÇNLER 3.1.DUVAR ÇNLER

Anadoluda çini süsleme, genellikle binalarn iç yüzlerini, daha az olarak da d

yüzlerini tezyin eden bir tekniktir (Mülayim, 1982:51).

Alaaddin Kökü’ndeki çiniler çeitli düzenlerde yerletirilmitir. Bu çinilerin bir ksmnn ortalarnda alt köeli yldz eklinde bir çini kullanlmtr. Yldzn köeleri arasndaki boluklar daha büyük parçalarla doldurularak, ikinci bir alt köeli yldza çevrelenmi, bunlarn köeleri arasnda kalan boluklar ise baklava biçimindeki seramiklerle doldurularak altgen meydana getirilmi olup, bu sahalar tekrarlanmtr.

Kökün cephesinde kullanlm olan kare levhalarn içi ise minai tekniinin imkanlarndan faydalanlarak bölümlere ayrlm, sekizgen ve dört kollu yldzlar meydana getirilmitir. Buna göre kare panonun tam ortasnda bir sekizgen çizilmi, bu sekizgenin dört köesinde kesien kollar uzatlm, böylece arada kalan sahalar hemen yannda konulan kare levhann içindeki, ayn taksimat gösteren tezyinatla birleerek, kenarlarda dört kollu yldz dolgular, köelerde ise sekizgenler meydana getirmitir. Bu

ekilde yan yana ve üst üste sralanan kare levhalar, genel görünüte sekizgen ve dört kollu yldzlarn alternatifi olarak dizildii bir süsleme gösterirler ( Bkz.Katlg.No:40).

Selçuk saray çinileri genellikle yldz ve haç biçimi formlar ve figürlü desenleriyle dini mimarisinde yer alan çinilerden büyük ayrlk gösterir (Öney, 1988:92). çinde figür bulunan sekizgenler kare levhalarn tam ortasndadr. Dört kollu yldzlar ve dört ayr

kare levhann köelerinden meydana gelmi sekizgenler ise yuvarlak hatl palmet ve rumilerle dolgulamtr .Seramiklerde dikdörtgen eklinde turkuvaz renkli düz çiniler bir bordür tekil etmekte, bu kaidenin üzerinde yarm hac eklinde, bitki desenli bir sra bulunmaktadr. Bunlarn üzerinde ise sekiz köeli yldz eklinde çini levhalar yer almakta, yldz çinileri haç biçiminde arabesklerle süslü firuze, sr alt veya patlcan moru Lüster çiniler birbirine balanmaktayd. Sratl ve Lüster çiniler ayn sralar halinde duvarlar kaplamaktayd. ki sra Lüster, sonrada yine sra alt çiniler ahenkli deimelerle yerletirilmitir. Bazen de Lüsterler altta, sra altlar üstte sralanmaktadr.

Muhtemelen en üst srada yer alan yldz veya kare fonlu figürlü seramikler fantastik yaratklar ve saray ileri gelenleri ile ilgili örneklerdir. Daha aada ise dier hayvanlar

(22)

ve av konusunun ilendii seramikler yer almaktadr. Figürlü çiniler sadece Selçuklu kök ve saraylarda kullanlmtr (Yetkin, 1972:160). Figürler yüz hatlar itibari ile Uygur üslubu özelliklerini tamaktadr. Kompozisyonlarda renk, leke ve çizgi kontrastlaryla deiik bir denge saland gözlenmektedir. Seramiin üst köesinin konturlarn oluturan düz çizgiler, tüm bilgi objelerinin birliini salayan kavisli hatlaryla çizgi kontrast tekil ederek dengelenmektedir. Yuvarlak hatl yüzü ve ban

dairesel olarak çevreleyen halesi ahenk ve ritim meydana getiren plastik unsurlardr. Bu yuvarlak hatl biçimler, çininin deiiklik oluturan üçgenimsi köe ve köe dolgusuyla biçim kontrast tekil ederek dengelenir. Kiremit krmzs ile lacivert, scak- souk kontrast, mevcut ksmda hakim olan krem rengi ile siyah ise açk-koyu kontrastlar

oluturacak deiiklik meydana getirirler. Objeler ise stilizasyon yöntemi ile biçimlendirilmitir . Figür yüz hatlar ile itibari ile Uygur insan tipindedir. Selçuklu erkeklerinde saç uzatma gelenei olduu için seramiklerdeki düzenlemelerde figürün kadn veya erkek olduuna dair herhangi bir ipucu bulunmamaktadr.

Türk erkeklerinin sakal ve bazende byk brakmadklar, ama saçlarn

uzattklar bilinmektedir. Uzun saç Türk erkeklerinde yiitlik belirtisi olarak kabul edilir. Figürün balnn Selçuklu döneminde kullanlan balk türünden birini yanstmas nedeniyle ilevsel bir düzenleme olduu söylenebilir. Kompozisyonlardaki kavisli hatlar, ahenk ve ritim meydana getirirler.

Kompozisyonlarda genellikle leke deerlerin kobalt mavisi, kiremit krmzs, siyah ve açk leke deerlerinin ifadesi krem rengi ile açk – koyu kontrastlar, kobalt mavi ile kiremit krmzs ise scak-souk kontrast meydana getirerek deiiklik yaratrlar.Selçuklu sultanlarnn sürek avlarna dükün olduklar bilinmektedir. Genelde figürlerde yrtc bir ifadeye sahip olan doan, ahin, sungur gibi ku motiflerinin kullanld dikkat çekmektedir. Dikkat çeken özellik avcnn kutan baka silah tamamasdr. At, Türklerin hayatnda en yakn yardmcsdr. Türk destanlarnda at, kahramann en sadk arkada zaferinin ortadr. Sahibi kadar cesur ve kahraman olan bir varlktr. Türk halklar arasnda ilahi bir menee malik olan tanrlara ve hükümdarlara kurban edilen at, amanlk gibi kutsal bir varlk mertebesinede yükseltilmitir. At, gerek sütünün kmz, gerekse etinin ve derisinin kullanlmas

yönüyle Türklerin en önemli geçim kaynaklarndan biri olmutur. Türk tefekküründe,

(23)

kelimelerle ifade edilmeyecek olan at, en önemli deer sanlan üç eyden birini tekil etmitir. Seramiklerde genellikle at doludizgin koarken tasvir edilmitir

3.1.1. DUVAR ÇNLERNN KULLANILDII SARAYLAR 3.1.1.1. Konya Saray Klçarslan ( Alaaddin ) Kökü

Anadolu Selçuklularnn kültür merkezi ve esas bakenti haline gelen Konyada ve Alaaddin Tepesi denen hüyüün kuzey eteinde, yine yuvarlak planl iç kalede, bugün ancak ta kaide parças üzerine oturan tula örgülü duvar ksm ve iki konsülü kalm bulunan bir kalnt görünmektedir.

te bu, Selçuklularn ünlü Konya Saray’nda Sultan II.Klçarslan’n 1190’ l

yllarda yaptrd daha sonra torunu I.Alaaddin Keykubad’n onarp genilettii Seyran Kökü’nün kalntsdr (Ark, 2000:24). Yaplan kazlar Alaaddin tepesinde Selçuklu Saray’nn varln ortaya koymutur. Sarayn gerek plan, gerekse mimarisi hakknda, henüz bir fikir edinilememitir. Bu saraydan günümüze ulaabilen sadece, imdi yklm olan iç kaleyle çevrili, Alaaddin Tepesi kuzey eteklerindeki bir kökün dou cephesindeki duvardr (Ylmaz, 1999:24).

Bu yapda kullanlan çinilerin üstün teknik özellii, figürlerin resmedilme tarz,

ran’da ki 12.y.y.Büyük Selçuklu minai seramiklerinin teknik ve üslubuna çok benzemektedir. Çini malzemeye minai tekniinin uygulan yalnz bu yapya özgüdür.

imdiki bilgilerimize göre baka hiçbir Selçuklu yapsnda minai çini yoktur (Ark, 2000:30). Köke ait çiniler, çeitli düzenlerde yerletirilmitir. Bu çinilerden bir ksmnn ortalarnda alt köeli yldz eklinde bir çini kullanlm, yldzn köelerinde de yldz eklinde bir çini kullanlmtr. Yldzn köeleri arasndaki boluklar ise daha büyük parçalarla doldurularak ikinci bir alt köeli yldzla çevrelenmi, bunlarn köeleri arasndaki kalan boluklar ise baklava biçimli çinilerle doldurularak, altgen meydana getirilmi olup, ayn sahalar tekrarlanmtr. Sekiz köeli yldz çiniler ise her dört sekizgen yldzn ortasndaki bolukta bir haç meydana getirmitir. Yldz +haç kökün çevresinde kullanlm olan kare levhalarn içi ise minai tekniinin imkanlarndan faydanlarak bölümlere ayrlm sekizgen ve dört kollu yldzlar meydana getirilmitir (Ylmaz, 1999:25).

Konya Klçarslan (Alaaddin) Kökü’nün bu çok renkli çinileri yalnz Türk Sanat tarihinde deil, dünya sanat tarihinde de nadir örneklerdir. Minai tekniinin

(24)

duvar çinilerinde uygulanmas, yalnz Türk Sanatnda ve yalnz Konya Klç Aslan Kökünde görülmektedir (Ark, 2000:37).

3.1.1.2.Kubad Abad Saray

I.Alaaddin Keykubadn en ilgi çeken saray, Beyehir Gölü kysnda 1236 ylnda tamamlanan Kubad Abad Saray’dr (Öney, 1988:95). Kubad Abad Saray

yapldktan ve etrafnda kalabalk bir yöre hasl olduktan sonra bu havali daha çok Kubad Abad ad ile anlr olmu, göl de ayn ad almtr (Konyal, 1997:186). Ancak birçok iktisadi ve siyasi sebeplerden dolay evvela ihtiamn, sonra da adn

kaybetmitir.

Saray, Beyehir Gölü’nün güneybat kysnda, Toroslarn bir kolu olan Anamas Dalar’nn eteklerindeki küçük Olivyon ovasnda, göle doru çknt yapan kayalk tepeyle toprak tol denen bronz ça höyüü çevresine yaylan bir külliye, bir site harabesidir. Eski adyla hoyran bugünkü adyla Gölkaya denilen, Beyehir’e bal

beldenin 3 km kadar kuzeyindedir (Ark, 2000:48). Kubad Abad, bugüne kadar plan

bilinen tek Selçuklu saraydr (Ylmaz, 1999:26).

. Kubat Abad kylarnda yaplan kazlarda çini kaplamalar çkarlm o sayede çinilerin yerletirili biçimi de anlalmtr.Kubad Abad çinileri bugün Konya Karatay Medresesi Müzesi’nde sergilenmektedir.

3.1.1.3.Alanya Saray

Prof. Dr. M.Olu Ark bakanlnda Alanya ç Kalesinde sürdürülen kazlarda, Akdeniz’e uzanan bir dinozoru andran yarm aday taçlandran dünyann en güzel kalelerinden biri olan bu tarihi mirasn güneydou köesini kapsayan bir alan açlm ve ünlü Alaaddin Keykubad’n (1221-1223) tarihlerinde yaptrd sarayn önemli bölümleri ortaya çkarlmtr (Ark, 2000:19). Alanya saraynda ele geçen çini buluntular, Kubad Abad da karlaacaklarmzla hemen hemen ayndr. Yalnz artc

bir fark olarak, burada henüz “Çift Bal Kartal” desenli çiniye rastlanmamtr. Ama ayn ekilde sralt tekniiyle hazrlanm görkemli bir çini kaplama kompozisyonu bulunduunu kantlayan, figürlü soyut desenli örnekler içeren zengin buluntular elde edilmitir (Ark, 2000:19).

(25)

3.1.1.4.Aspendos Saray

Ünlü antik kent Aspendos’ta tiyatronun scene (sahne) binas Alaaddin Keykubad’ n Antalya’ dan Alanya fethine yöneldiinde buray görüp beenmesi üzerine, 1223’de yol üstü urak sarayna dönütürülmütür (Ark, 2000:21). Saray çinilerinin bir ksm Antalya Müzesinde koruma altna alnmtr. Bu çinilerin alt ve sekiz köeli yldz çiniler olduu kalan köelerden anlalmaktadr (Aslanapa, 1966:6).

Çiniler arasnda küçük kare formlu olanlar da mevcuttur. Anadolu Selçuklularnn kendilerine özgü bir üslup ve yöntemle ürettikleri yüksek kaliteli saray çinilerinin, bu

“ayak üstü” yaplvermi saray da bezedii anlalyor. Bunlarn bir ksm toplanarak Antalya Müzesi’nde korumaya alnmtr. Bu gün elde kalanlar, küçük kare levhacklarla birlikte, desen ve üslup bakmndan daha çok Kayseri Keykubadiye çinilerini andrmaktadr. Ayrca Alanya ve Kubad Abad tarznda insan ve hayvan

figürleri ilenmi alt ve sekiz kollu yldz formlu çiniler de bulunmutur (Ark, 2000:20).

3.1.1.5.Keykubadiye Saray

Kayseride’dir. Alaaddin Keykubad tarafndan ve onun adyla balantl bir isimle yaptrlmtr. Keykubadiye külliyesinin ilk kazsn Prof.Dr. Oktay Aslanapa yapmtr (Ark, 2000:21).

Buradaki çalmalarda Aslanapa’nn bulduu çinilerin bir grubu, effaf sr altna kobalt mavisi, turkuvaz ve patlcan moru renkte dolgularla, beyaz renkte geometrik örgü (Geçme) kompozisyonu içermektedir. Turkuvaz renkli sr altna siyah desenli çinilerle yine geometrik kompozisyonlar oluturulan ikinci bir grubun da sözü geçmektedir (Ark, 2000:21). Saray bugün Kayseri eker Fabrikas’nn snrlar

içerisindedir.

3.1.1.6. Artuklu Saray

Prof Dr. Oktay Aslanapa’nn bakanlnda 1961 ylnda stanbul Üniversitesi’

nin Diyarbakr ç Kalesi’nde yapt kazlar sonucu sarayn çini dekoru konusunda etrafl bilgi sahibi olunmutur. Saray Artuklu hükümdar Melik Salih Mahmut zamannda 1200-1220 yllarnda yaplmtr (Öney, 1988:104). Saray çok tahrip

(26)

olmutur. Yine de bir avlu çerçevesinde dört eyvanl bir kurulu olduu, orta avlunun ortasnda havuzu, güney eyvannda bir selsebili bulunduu ortaya çkarabilmitir.

Havuz ve selsebilde nefis renkli ta mozaik ve çini dekorasyonun bir ksm ele geçebilmitir. Türk sanatnda mozaik süsleme ilk kez burada karmza çkmakta, geometrik motiflerin yan sra balk, ördek gibi figürler dikkat çekmekteydi. Çeitli renk ve desende çinilerden biri, saydam turkuvaz sr altna siyah desenli çift bal kartal Artuklu Sultan Melik Mahmud’un armas olmaldr (Ark, 2000:79). Bu çalma bitirilmeden braklmtr.

3.1.1.7 Ilgn’da Bilinmeyen Bir Saray

Vakflar genel Müdürlüünce onarlmakta olan Konya’nn Ilgn ilçesindeki Lala Mustafa Paa manzumesinin arastas üzerinde, toprak dolgu arasnda, tarafmzdan bulunan bir çini parças, bize tannmayan bir Selçuklu saraynn daha mevcudiyetini haber vermektedir (Önge, 1966:1139).

3.2. EV EYASI NTELKL SERAMKLER

Anadolu Selçuklu Döneminde yaplan ve bugün müzelerde örneklerine az rastladmz kaplar srl ve srsz olarak imal edilmilerdir. Srsz kaplara göre daha özenle yaplan ince hamurlu ve kalitesi yüksek srl seramiklerde çeitli tekniklerin uyguland bilinmektedir. Son yllarda yaplan aratrmalarla Ahlat ve Kubad Abad kazlarnda ortaya çkarlan Lüster seramiklerinin yan sra büyük Saray’da bulunup Karatay’ da sergilenen “Sgraffito” (Kazma) tekniindeki çukur kase sar ve açk kahve rengiyle srlanmtr. Kapn iç yüzünde dipte alt kollu bir yldz ve bordur çift eritle snrlanm, yldzn boluklar kahverengi ile boyanmtr.(Erdemir, 2001:134)

(27)

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

4. ANADOLU SELÇUKLU DÖNEM ÇN TEKNKLER

4.1. Düz Çiniler

Yaplardaki duvarlarda çou kez, çeitli tekniklerle hazrlanm çinilerin yan

sra çounlukla firuze ve nadiren de mor, kobalt mavisi renkte düz çiniler kullanlr. Bu çiniler srl tulaya benzer ekilde fakat daha kaliteli ve sert hamurdan yaplr (Öney, 1988:84). Genellikle hamur rengi sarmtrak kül rengidir. Tek renk srl olarak çini; firuze, mor, lacivert, siyah, yeil, sar, beyaz renklerde yaplr. Bunun dnda sadece Kubad Abad Saray‘nda krem renkli çinilere rastlanr. Ender olarak da tek renk çini levhalarn sr üzerine yaldzla desenlendii görülür.

Anadolu Selçuklu Döneminde düz çini levhalar: Kare, dikdörtgen, altgen, üçgen veya yldz biçimli olarak kullanlr. Düz çini levhalar genellikle duvar alt bölümlerinde ve lahitlerde kullanlr. Konya Sahip Ata Camii mihrabnn etrafnda, Konya Srçal Medrese’de düz çini örneklerine rastlanr.

4.2. Srl Tula

Selçuklu döneminde srl tula sevilerek uygulanan bir çini teknii olup, srsz tula ile ahenkli bir ekilde geometrik ve yaz kompozisyonlarn oluturmutur. Firuze, patlcan moru ve kobalt mavisi srla kaplanp frnlanan tulalar yatay, dikey ve diyagonal yerletirilebilmektedir. Tulann tek yüzlü, özellikle dar ve uzun yüzü srlanmaktadr. Srl ve srsz tulann yan yana istif edilmesi ile eksenlere yerletirilen krk hatlar ve baklava dilimi geometrik ekillerle genellikle ayn kelimenin tekrarndan

oluan yaz kompozisyonlar estetik bir biçimde mimariye uygulanmtr (imir, 1990:17). Sr tabakas daha önce kitle halinde hazrlanan srlarn ezilip toz haline getirilmesi, su ve istenen renge göre metal oksitler ile kartrlmas ile elde edilir.Frnda eriyen sr, tula üzerinde cam gibi saydam bir tabaka halini alr. Renk tula frndan çknca ortaya çkar. Kaliteli bir sr çok serttir. Ve altndaki hamura çok sk balanr. Her renk çini ve srl tula renginin gerektirdii scaklkta piirilir.

Selçuklu srl tula ve çinilerinde hamur ile sr arasnda astar kullanlmamtr

(28)

(Yetkin, 1972:154). Selçuk devri minare ve türbelerinde kullanlan srl tulalarda ana renk firuzedir (Öney, 1988:82).

Anadolu’da tulann dekoratif unsur olarak ilk kullanmna genellikle minarelerde rastlanr. Firuze ve mor renkli srl tulalar krmzms renkli srsz tulalarla birlikte kullanlarak geometrik kompozisyonlar ve köeli küfi yazlar elde edilir

4.3. Mozaik Teknii

Anadolu Selçuklu mimarisinde dini yaplar mozaik çini teknii ile süslenmitir.

Mimari ile en uygun ekilde kaynaan mozaik çini teknii ise dorudan doruya Selçuklularn bulduu bir tekniktir (Yetkin, 1972:187). Çini mozaikle kubbe içi,

kubbeye geçi, kemer, ni, duvar kaplamalar ve mihraplar süslenmitir (Öney, 1988:87). Bu teknikte firuze hakim olmak üzere mor, yeil, lacivert renkte

srlanm çinilerden istenen örnee göre kesilmi parçalar alç zemin üzerinde bir araya getiriliyordu. Selçuklu kök ve saraylar ise, yldz, haçvari, altgen, kare, dikdörtgen gibi geometrik çini levhalarla kaplanmtr. Selçuklular ayrca, sr üstüne uygulandnda metalik bir parlt veren “Perdah” tekniini gelitirmilerdir. Dini yaplarnda ise geometrik kompozisyonlarn yannda, rumi ve palmet gibi soyut bitkisel motifli kvrk dallara da yer vermilerdir. Ayrca, çok etkili iri küfî ve sülüs yazlarla yaplan süsleme de önemli bir yer tutar. Selçuklu döneminde çini süslemenin merkezi Konya olmutur. ilk örneklerde tula ve srl tula kullanlmtr. Ama, ksa bir süre içinde kesme mozaik çininin bütün yüzeyleri kaplamas ile üstün bir düzeye varlmtr.

Çini mozaik mihraplar oldukça boldur. Örnein: Konya Alaeddin Cami, Konya Srçal

Mescit gibi.

4.4. Kabartmal Çini

Kabartmal çiniler Selçuk mimarisinde çok enderdir. Bunlar özellikle kitabeler, yazlar için kullanlmtr. Daha az olarak bitkisel desene rastlanr. Bugüne kalan örneklerin çou lahitler üzerinde yer almaktadr(Öney, 1988:8). Çini hamuru yumuakken üzerine kalpla ekiller kabartma tekil edecek ekilde baslr. Kabartma desen etraf kesilerek de çkartlabilir.Piirdikten sonra üzeri tek renk krem, firuze, lacivert, mor, veya yeil srla srlanarak tekrar frnlanr. Bazen de ekil verildikten sonra engobe (Astarn sulu halde frça, püskürtme veya içine bandrma ile tatbiki) ile

(29)

astarlanr. Beyaz bir sath olan engobe kuruyunca çukurlarda kalan bölümler lacivert, kabark ksmlar renksiz srla srlanarak frnlanr. ran Selçuklu sanatnda yaygn olan bu teknik, Anadolu da daha az mimarda ve lahitlerde kullanlr(Öney, 1976:11). Konya Alaaddin Cami avlusundaki II.Klçarslan türbesi, Sahip Ata Türbesi lahitlerinde ve yine Alaaddin Caminin çini ustasnn kitabesinde kabartma tekniinde çiniler kullanlmtr.

Ayrca bçak ve benzeri keskin bir aletle zemini oyularak ekillerin kabark olarak belirdii örneklerde görülmektedir.

4.5. Sr Üstü Lüster Teknii

Lüster bir sr üstü tekniidir.Buna Perdah teknii de denir ( Sözen, Tanyeli, 1999:150). Selçuklu saraylarnda kullanlan çini tekniklerinden en önemlilerinden biri de gene bir sr üstü teknii olan Perdah (Lüster) tekniidir. Bunlardan mat beyaz bir sr veya firuzenin mavi ve yeil tonlar ile srlanm veya patlcani mor renkte srlanm

altgen veya yldz biçimli ve haç biçimli çini levhalara perdah denilen altn, gümü

tozlar ve dier maden oksitlerine havi bir nevi ikinci bir srla örnekler yaplr ve havasz dumanl bir frnda daha az bir hararette frnlanr. Oksitler toprak halinde dökülür. Asl maden ksm ince bir yüzey halinde sath kaplar. Böylece madeni bir parlt kazanr (Yetkin, 1972:158). Farkl maden oksit bileimleri, sardan krmzms

kahverengiye kadar deiik renk tonlar ve parlaklklaryla eser üzerinde deiik etkiler yaratr.

Bu teknik daha çok krem-beyaz srl çini üzerine uygulanm olup, firuze, kobalt mavisi, yeil, patlcan moru srl çiniler üzerinde de görülür (Akok, 1969:48).

4.6. Minai Teknii

Minai teknii ran’da Büyük Selçuklu mparatorluu zamannda ortaya çkarlan bir tekniktir. Farsça‘ da Minai emaye demektir. ran’da 12 . yüzylda bu teknikle yaplm pek çok seramik bulunmasna karlk çini üzerinde uygulama yoktur (Ark, 2000:30). Bu teknie Anadolu’da sadece Selçuklular devrinde Konya Alaeddin saraynda rastlamaktayz. Minai tekniinde yedi renk kullanlabilir. Çini hamuru sert, gri-sar renkte ince taneli hamur olduundan astarlanmadan kullanlabilir. Renklerden bir ksm sraltna, bir ksmda sr üstüne tatbik edilir. Minai tekniinde effaf, renksiz ve ender olarak lacivert, firuze renkli sr kullanldn görmekteyiz. Sr altndaki renkler mor, mavi, firuze, yeildir. Bu sr altndaki renkler desene göre boyanp

(30)

kurutulduktan sonra çini srlanr ve frnlanr. Sonra sr üstünde kalan, kiremit krmzs, beyaz, kahverengi, siyah, altn yaldz boyanr ve alçak hararette tekrar frnlanr (Öney, 1976:12).Minai son derece kaliteli, fakat zahmetli ve pahal bir tekniktir (Ark, 2000:30).

4.7. Sr Alt Teknii

slam ve Anadolu Türk çini sanatnda en yaygn teknik sraltna boyama tekniidir. Bu teknik duvar çinilerinde ve seramiklerinde kullanlr. Çiniler biçim verilip astarlandktan sonar, desenlendirilir. Selçuklu örneklerinin çou astarszdr (Öney, 1976:11). effaf katlara çizilen desen inelerle delinir, delinen desen çininin üzerine konur üzerinden kömür tozu tamponla geçirilir. Çini üzerine geçen desen frçalarla boyanr. Sr altna karmamas için hafif frnlanr. Üzerine sr çekilip, tekrar frnlanr. Çounlukla effaf renksiz sr kullanlr. Selçuklu devrinde firuze sr ve altnda siyah desen de çok yaygndr. effaf renksiz sr altnda ise koyu mavi,mor firuze, siyah renkler kullanlr(Öney, 1976:11). Hamur gri sar ve kolay dalan bir hamurdur

(Öney,Erginsoy, 1988:92).

Selçuklu döneminde duvar çinilerinin yannda seramiklerde de kullanlan sralt

tekniindeki çiniler Beyehir yaknlarndaki Kubad –Abad Saray çinilerdeki figürlü süslemelerde çok kullanlmtr (imir, 1990:19).

(31)

BENC BÖLÜM

5. ÇNLERDE FGÜRLERN DL

5.1. nsan Figürlü Çiniler

nsan figürü, Anadolu Selçuklu Sanat’nda yaklak olarak 200 yl, geleneksel Türk sanatndaysa 1000 yl kadar varln sürdürmütür. Göktürk balballarnda, Uygur resimlerinde ve daha sonraki dönemlerin çeitli sanat dallarnda ve kullanm eyalarnda karlalan bir unsurdur. nsan figürü, tipik özelliklerini genellikle bu dönemde korumutur (Ylmaz, 1999:18). Öldürülen düman temsil eden bir yiitlik nian m, yoksa ölen kiinin heykeli mi olduu, hala tartma konusu olan Göktürk balballar ise Türk sanatnda en eski insan heykelleri olarak bilinmektedir. lk örneklerine Altay Kurganlarnn çevresinde rastlanan dikili talarn biçimi zamanla gelimi ve sonunda kabaca yontularak insan biçimi verilmi, ayaklar topraa gömülü birer insan heykeline dönümütür(Ylmaz, 1999:19).

nsan, çalmann ve yaratc akln sembolüdür. Ticareti yönetir; insan motifi, düünen ve üreten bu güçlü varln betimlemesidir ve çalar boyu simgesel anlatm yolu ile günümüze dek gelen bir sembol olmutur (Erberk, 2002:60).

Uygur duvar resimleri, eski Türk geleneklerinin izlerinin devam ettii, Manihaizmin ve daha yaygn bir ekilde yerleen Budizmin ikonografisinin yansd

bir sentezin ürünüdür. Her ne kadar Büyük skender’le birlikte gelen Helenistik üslubun

k-gölge etkisiyle hacimleri meydana çkarma yöntemi bir süre söz konusu olmusa da bu kesinti devresinden sonra yine orta Asya’nn iç Asya’dan ald üslupta, çizgi unsurunun hakim olduu ifade edilmitir. En çok krmz, koyu mavi ve yeil bazen’ de yaldz kullanlmtr. Renkler canl ve parlaktr. Kompozisyonlar tapnaklarn duvar yüzeylerine olduu kadar ipek, kuma, ahap materyal ve kat üzerine yaplmtr (Ylmaz, 1999:20).

Yuvarlak bir yüz, birbirine yakn ya da bitiik ince, kavisli kalar, badem biçiminde kuyruklu gözler ka ve göz birbirine yakn, gözler ka ve göz arasnda geni

mesafe, kavisli bir çizgi halinde minik bir burun ve yine yatay bir çizgi halinde küçük

(32)

bir az ve dolgun yanaklarla tipleme esastr. Figürler, yüz hatlar itibari ile Uygur üslubunu yanstrlar. Kabartmalardaki insan figürleri dikkat çekicidir.

Kültigin ahdinden bir parça olduu sanlan mermer bir levha üzerinde, üç figürden özellikle ortadaki tasvir, söz konusu çevre özelliklerini en iyi temsil eden özelliklerden biridir(Aslanapa, 1993:24).

Bunlar ksa boylu, geni omuzlu, her üçü de kaftan çizme ve çeitli balklar giymi, sa ellerinde birer kadeh tutan üç erkek figürüdür. Bada kurmu ve dier ikisininkinden farkl, yüksek tepelikli bir balk giymi olan ortadaki figür, cepheden tasvir edilmi olup yandakiler balarn ona doru çevirmiler ve böylece bir anlamda simetri salanmtr (Ylmaz, 1999:20). nsan yüzüne ferdi bir özellik vermek, yani portre yapmak Uygur duvar resimleriyle büyük bir gelime göstermitir.

Uygurlu tiplerin yuvarlak bir yüze, dolgun yanaklara, çekik kalara, çekik ve kuyruklu gözlere ve son derece küçük bir aza sahip olan rk özelliklerinin yan sra, bu unsurlarn, kiilik özelliklerini yanstr biçimde ele alndklar görülmektedir. Selçuklu sanatnn çeitli süsleme alanlarnda karmza çkan insan figürünün ikonografik kayna, Asyada yaayan topluluklarn antropomofik gerçeine dayanr. Orta Asya’

daki Türk kavimleri müterek bir kültür ve sanata sahip idiler (Ögel, 1988:56).

Denilebilir ki, genel olarak, Selçuklu sanatndaki insan figürleri çehre hatlar

bakmndan Uygurlu, insan figürünü tamamlayan bir ksm eya; tak, giysi ve figürün genel duruu bakmndan Göktürk ça balballarna yaklaan bir anlatm içindedirler (Ylmaz, 1999:21). Bu örnekler seramik sanatnda’da karmza çkmaktadr. nsan figürlü olan düzenlemelerin çounda yaam, sevinci, mutluluu, güç kuvvet ve dayankll, yani ritmi telkin eden, yükselmenin, doruluk ve erdemin ifadesi olarak dikey hareketlerin hakimiyeti dikkat çeker. Atl avclarda ise insan figürünün ve atn bacaklarnn oluturduu dikey yönler, atn gövdesini tekil ettii yataylkla dengelenir.

Böylece izleyici üzerinde kararllk, denge ve güven duygusu uyandrlmtr. Bu kompozisyonlarda genel karakteri belirleyen yatay ve dikey yönleri, ekseriyetle kavisli biçimler ortaya koyar. Bunlarn en çarpc olan son derece ahenkli ve ritmik bir kompozisyon oluturan resimler yer almaktadr.

Bunu Anadolu Selçuklu döneminde üretilen el sanatlarnda da görmekteyiz.

nsan figürleri deiik konumlarda verilmitir. Bada kurarak oturanlar genellikle

(33)

ellerinde nar, haha veya balk tutarken tasvir edilmilerdir. Bunun yannda çeitli portrelere kadeh tutan erkek, ayakta nar tutan keçi ve tavan tayan figürlere de rastlamak mümkündür. Kadnlar ise daha çok bada kurarken, zengin elbiselerden oluan kyafetlerinin yan sra balklaryla da dönemin zenginliini yanstrlar (Erdemir, 2001:128). Sanat tarihçisi Beyhan Karamaaral “Ahlat Mezar Talar” isimli aratrmasnda Akehir, Afyon, Krehir, Konya, Sivas,Tokat, Ahlat, Ardahan, Bitlis ve Malazgirt’te bulunan insan figürlü mezar talarna dair saptamalarda bulunmutur (Erberk, 2002:62).

nsan figürleri gerek tek, gerekse gruplar halinde tahtta otururken at üstünde ava giderken tasvir edilmilerdir. Tek bana oturan figürlerde genellikle Türk Oturuu ad verilen bada kurarak oturu görülür (Bkz.Katlg.No:18).

Kaftanlar ve balklar devrin kyafetlerini aksettirir. Bazlar balarnda miferler, sarklar ve üç dilimli bir taçla tasvir edilmilerdir. Kollarnda tiraz denilen unvan ve süs eritleri bulunur.Türk oturuundaki figürler içinde elinde cennet sembolü olan nar dallar tutan figürler vardr. Ayrca kuyruklarndan yakalad birer bal tutan figürün Prof.K.Otto Dorn, Alaeddin Keykübad’ n tasviri olabileceini ileri sürmektedir (Yetkin, 1972:160). Bada kurarak oturan ve elinde balk tutan insan figürleri slam

astrolojisinin temel unsurudur. Bu nedenle Balk burcuna iaret edebilir (Çayc, 2002:58). Ayrca baln bereket sembolü olduu burada hatrlanmaldr

(Bkz.Katlg.No:14).

5.2. Hayvan Figürlü Çiniler

Hayvan üslubunun ilk örneklerinin görüldüü hazrlk dönemi, yaklak olarak M.Ö.6000 ile 700 arasna tarihlenmektedir (Ylmaz, 1999:16). Hayvan üslubunun douunda bozkr hayatnn gerektirdii konar göçerlik, bunun sonucu olarak ortaya çkan hayvan besleyicilii ile bu hayat tarznn gerekli kld ekonomik faaliyetler kadar, insanlarn tabiatüstü kuvvetlere kar olan eilimleri rol oynamtr. Mevsim göçleri srasnda, sürülerin birbirine karmamas için, her boy, sürülerini kendi

“Tama”sn (Damga) vuruyordu. Sanat “tama”lar imali Asya kültürünün bir alameti oldu (Esin, 1985:1). Orta Asya’da daima sembolik gayelerle ilenmi olan figürleri yaratan esas ilham kayna, aman kültü, totem ve astrolojidir. lkel sihirbaz, ya da

aman, kendine has bir mantk düzeninde bütün güçlükleri her derde deva olduuna

(34)

inand sihir ve tlsmla halletmeye çalmtr. Bozkr kültürüne sahip Türklerin kahramanlk hikayeleri ve destanlarnda, kahramanlarn yada amanlarn hayvan biçimlerine geçtikleri skça görülür. nsann hayvana metaformoz arzusu kendini takip eden dümandan saklanma ihtiyacndan domutur. Hayvan vücutlarndaki tez ve dinamik hareketler, geriye dönük ba, bu fikri bilhassa güçlendirmektedir. Ayn

zamanda takip edenin avn sktrmasndaki en buhranl devre bkmadan tekrarlanmtr.Tabiatn ar artlar altnda ve bozkrn birçok tehlikelerine maruz olarak yaayan orta Asya insan, kah vahi hayvanlar avlyor, kah onlardan kaçmaya çalyordu. Bunun yan sra, Asya’da birçok Türk uyruklar köklerinin belirli hayvandan türediine inanyordu (Ylmaz, 1999:17).

Avrasya hayvan sanat, aman ve astroloji sembollerine dayanan Selçuk figür sanat, amanist inanlarn Selçuklular’da batl itikatlar halinde devam ettiini gösterir.

(Ylmaz, 1999:17)Bozkrn göçebe sanat, özünü tabiattan almtr. Eserler üzerindeki desenler hareketli ve dinamiktir. Hareket halindeki figürler, seyircinin ilgisini çeker ve onu heyecanlandrr. Esasen tasvirlerin çou koan ve birbirleri ile mücadele eden hayvan figürleridir. Hayvan mücadele sahnelerinde özellikle yrtc hayvanlarn çift ya da tek trnakllara saldrlar büyük canllk ve hayatiyetle aksettirilmitir.

Mücadeleleri enerjik davranlarla yüklüdür. Figürler canl ve dinamiktir. Tek figürler bile hareket halinde yakalanm, yürürken, koarken yada sçrarken gösterilmitir. Hareket halindeki figürler, seyircinin dikkatini çeker ve onu heyecanlandrr. Çou kez figürlerin genel hareketinde, ya da vücut öelerinin uzantlarnda diyagonal balantlar dikkati çeker (Ylmaz, 1999:18).

Anadolu Selçuklu örnekleri bize göre bunlarn konu, stil, anlam ve gelenek bakmndan benzer, özel bir Selçuk üslubu kazanarak sanatn çeitli dallarna intikal etmi halidir. Figürlerde aa stilizasyona gidi, uzuvlar geometrikletirme, spiraller ve volutlar süsleme, “s” eklinde kvrlmalar, uzuvlar deforme etmek, formülletirerek özet halinde vermek, bu sanatn bütün bölge ve devirlerde ufak deimelerle devam eden ana özellikleridir. Hayvanlar realiteden uzaklaarak, dekoratif bir karakter kazanrlar (Ylmaz, 1999:18). Devekuu, balk, tavan, eek, deve, keçi, at, ay, kurt, kedi, köpek, aslan, ahin, güvercin, tavus gibi hayvanlar son derece realist görülürler.

Kular hayat aacnn iki yannda karlkl veya tünemi vaziyettedir(Erdemir,

(35)

2001:129). Bir çok hallerde bir hayvann ikinci bir hayvanla veya baka bir hayvana ait parçalarla birletii görülür. Doum ve yaamla ilgili motiflerle baladmz serüvenimiz, yaamn sonlanmasyla ilgili anlamlar içermektedir. Anadolu sembolizminde ku motifinin ayrcalkl bir yeri vardr. Onun kadar çeitlilik arz eden bir dier motif yok gibidir.Bayku, karga gibi kular uursuz, güvercin, bülbül, kumru gibileri ise uurlu saylrlar.Ku bazen mutluluk, sevinç, sevgi, bazen ölen kuun ruhudur. Ku kadn ile özdelemitir; Ku kutsaldr, gök tanrlarnn yönetimindedir.

Ku özlemdir, haber beklentisidir. Kuvvet ve kudreti simgeler, Örnein Çok tanrl

dinlerin çounda kartal, horoz, atmaca, aaç kakan gibi kulara ve bukalemun, kertenkele, ylan gibi sürüngenlere atei yeryüzüne getiren insanlar kurtaran, dünyay

yaratan ya da yaratlmasna imkan salanan canllar gözü ile baklm bu hayvanlar kutsal saylmtr (Erberk, 2002:190). Genel olarak ku figürünün ölümü temsil ve ruha refakat ettii ileri sürülebilir. Kartal ve benzeri yrtc kularn da hükümranl ve aydnl temsil ettii ve bu figürlerin yerine göre arma, yerine göre koruyucu hayvan;

bazen aman’n refakatçs bazen de ariflik ve bilginlik sembolü olarak kullanld

anlalr (Erginsoy, 1978:129). Kartal, ayn zamanda gökyüzünü temsil eden, gelecekten haber veren bir kutur. O, ruhlar öte dünyaya götüren, gökle yer arasnda araclk yapan kutsal bir hayvan olarak kabul edilir.Ku formuyla ilk kez, en eski Anadolu yerleim yerlerinden biri olan Çatal höyük duvar panolarnda, insanlara saldrrken resim edilen kartal veya akbaba vb gibi.…bir hayvan olarak karlayoruz.Hitit dilinde horas diye adlandrlan kartal, o calarda efsanelemi bir yaratktr (Erberk, 2002:190).

Selçuklu sanatnda aslan figürü, hem hükümranln, (Kuvvet ve Kudretin) hem de Günein, (Aydnln) sembolüdür. Aslan, bazen koruyucu hayvan, bazen arma, bazen de astrolojik bir sembol, (Aslan burcunun) Leo veya Günein iareti olarak karmza çkar. Mücadele sahnelerinde ise, daima galibiyeti temsil eder (Erginsoy, 1978:129).

5.3. nsan ve Hayvan Katlml Mitolojik Kökenli Çiniler

Hun sanatçlar yrtc hayvanlarn geyik, antilop, keçi, koyun, inek nadiren deve gibi çift trnakl hayvanlara saldrma sahnelerine hiçbir yerde görülmemi bir tarzda rabet göstermiler. Rostouzeffin ilk kez adlandrd “Hayvan Üslubu” bu

(36)

suretle meydana çkm Altaylardan hunlar arasnda, Güney Rusya’da ve Kuzey Kafkasya’da yaygnlatrlmt (Diyarbekirli, 1972:124).

Selçuklu hayvan figürlerinin sembolik anlamlar konusundaki çeitli aratrmalar; üsluplar bakmndan Avrasya hayvan sanatna balanan, bu figürlerden bir çounun, anlamlar bakmndan da Orta Asya aman inançlaryla ilgili olduklarn

ortaya koymaktadr.

Hun hayvan üslubu kalplarnn ilenmi tarzna bakacak olursak canlandrlan hayvan figürlerinin hareketlerinin, tesadüfi olmaktan ziyade cinslerine has bilinen hareketler olduu rahatlkla müahede edilir. Geyiin dizlerini krarak ileri frlay, da

keçisi ve koyunun duruu, kurdun sinsi ifadesi, kaplann çevik ve yumuak hareketleri ile yrtcl gibi zihinlerde yerlemi kalplar, yüzyllarca ileyen Türk Sanatçlar, bizi

artan bir tabiilie ulamlardr. Bozkrda yaayan bu hayvanlarn aralarndaki bitmeyen mücadele, tabiatç bir görüle aksettirilirken Türk Sanatnda gelenekçi bir realizmin temellerini kurmulardr (Diyarbekirli, 1972:130).

Selçuklu hayvan figürlerinin anlamlarnn,figürlerin kullanldklar yere ve birlikte bulunduklar dier motiflere göre deiikliklere urad anlalmaktadr.ki farkl gruptan olan insan ve hayvan figürlerinin çeitli vücut bölümleri birletirilerek oluturulan hayali yaratklardr. Bozkrn sanat ürünleri içinde sk sk rastladmz tabiatç hayvan mücadele sahnelerinin hemen yannda, fantastik ve hayali yaratklara geni yer verilmitir. Grif ya da grifon figürleri, ç Asya da çok tannmaktayd. Bu hayali yaratklarn figürleri ile tabiatç unsurlar bazen ayrt edilmeyecek derecede kaynarlard. Tabiatç bir görüle canlandrlm bir hayvan figürü ile grifon mücadelesi, Altaylar’da bütün Büyük Hun kurganlarnda tesadüf edilen popüler bir temadr (Diyarbekirli, 1972:129).

nsan bal, aslan gövdeli ve kanatl bir hayali yaratk olan sfenks figürünün ise ba cepheden, gövdesi profilden verilmitir. Bir yerde durur vaziyetteki figürün ön sol bacak adalesini kavrayan kanad kavis çizerek yukarya uzanmtr. Eserlerde konular arasnda saray ve sultan her türlü kötülük ve hastalktan koruduunu, tlsml ve uur getirici olduklarna inanlan siren gibi sembolik anlam tayan fantastik yaratklar da yer alr. Kubad Abad’n hayal yaratklar, siren, sfenks, grifon, ejder ve çift bal kartaldr.

Siren ve sfenks figürleri, çeitli balklar (Bör, diadem, mifer, baaltak vs….) kiminde

Referanslar

Benzer Belgeler

700 m2 alana sahip odanın içinde, 3 adet yatak odası (1 tanesi bakıcı veya koruma için uygundur), 1 adet çalışma odası, 1 adet tam techizatlı mutfak, 1 adet oturma odası, 1

[r]

[r]

Bir iş sahibinin arzusu üzerine mimar tarafından hazırlanan proje mevkii tatbike konulmaz ise, o binanın inşası için miktarı tesbit edilen malzemenin ve bütün binanın

Aşıklar, mertek- ler, kiremit altı tahtalarının değiştirilmesi ve bu- na zamimeten çatı bağlamalarının demir aksam ile raptı iktiza ederdi.. 9 — Pencere çerçeveleri

Zeki üayâr - Neşriyat müdürü

Konya Alaaddin Cami, Konya Beyhekim Mescidi, Kayseri Gülük Camii, Sivas Gökmedrese, Afyon Mısri Camii, Afyon Çay Taş Medresesi ve Akşehir Ulu Camii mihraplarında

MATRA programlar kapsam ndaki “ KUR’un Kurumsal Yap n Güçlendirilmesi, Özürlüler için Geli mi Bir stihdam Stratejisi ve Mesleki Rehabilitasyon Projesi” nin faaliyet