Hayvan Figürlü Çiniler

Hayvan üslubunun ilk örneklerinin görüldüü hazrlk dönemi, yaklak olarak M.Ö.6000 ile 700 arasna tarihlenmektedir (Ylmaz, 1999:16). Hayvan üslubunun douunda bozkr hayatnn gerektirdii konar göçerlik, bunun sonucu olarak ortaya çkan hayvan besleyicilii ile bu hayat tarznn gerekli kld ekonomik faaliyetler kadar, insanlarn tabiatüstü kuvvetlere kar olan eilimleri rol oynamtr. Mevsim göçleri srasnda, sürülerin birbirine karmamas için, her boy, sürülerini kendi

“Tama”sn (Damga) vuruyordu. Sanat “tama”lar imali Asya kültürünün bir alameti oldu (Esin, 1985:1). Orta Asya’da daima sembolik gayelerle ilenmi olan figürleri yaratan esas ilham kayna, aman kültü, totem ve astrolojidir. lkel sihirbaz, ya da

aman, kendine has bir mantk düzeninde bütün güçlükleri her derde deva olduuna

inand sihir ve tlsmla halletmeye çalmtr. Bozkr kültürüne sahip Türklerin kahramanlk hikayeleri ve destanlarnda, kahramanlarn yada amanlarn hayvan biçimlerine geçtikleri skça görülür. nsann hayvana metaformoz arzusu kendini takip eden dümandan saklanma ihtiyacndan domutur. Hayvan vücutlarndaki tez ve dinamik hareketler, geriye dönük ba, bu fikri bilhassa güçlendirmektedir. Ayn

zamanda takip edenin avn sktrmasndaki en buhranl devre bkmadan tekrarlanmtr.Tabiatn ar artlar altnda ve bozkrn birçok tehlikelerine maruz olarak yaayan orta Asya insan, kah vahi hayvanlar avlyor, kah onlardan kaçmaya çalyordu. Bunun yan sra, Asya’da birçok Türk uyruklar köklerinin belirli hayvandan türediine inanyordu (Ylmaz, 1999:17).

Avrasya hayvan sanat, aman ve astroloji sembollerine dayanan Selçuk figür sanat, amanist inanlarn Selçuklular’da batl itikatlar halinde devam ettiini gösterir.

(Ylmaz, 1999:17)Bozkrn göçebe sanat, özünü tabiattan almtr. Eserler üzerindeki desenler hareketli ve dinamiktir. Hareket halindeki figürler, seyircinin ilgisini çeker ve onu heyecanlandrr. Esasen tasvirlerin çou koan ve birbirleri ile mücadele eden hayvan figürleridir. Hayvan mücadele sahnelerinde özellikle yrtc hayvanlarn çift ya da tek trnakllara saldrlar büyük canllk ve hayatiyetle aksettirilmitir.

Mücadeleleri enerjik davranlarla yüklüdür. Figürler canl ve dinamiktir. Tek figürler bile hareket halinde yakalanm, yürürken, koarken yada sçrarken gösterilmitir. Hareket halindeki figürler, seyircinin dikkatini çeker ve onu heyecanlandrr. Çou kez figürlerin genel hareketinde, ya da vücut öelerinin uzantlarnda diyagonal balantlar dikkati çeker (Ylmaz, 1999:18).

Anadolu Selçuklu örnekleri bize göre bunlarn konu, stil, anlam ve gelenek bakmndan benzer, özel bir Selçuk üslubu kazanarak sanatn çeitli dallarna intikal etmi halidir. Figürlerde aa stilizasyona gidi, uzuvlar geometrikletirme, spiraller ve volutlar süsleme, “s” eklinde kvrlmalar, uzuvlar deforme etmek, formülletirerek özet halinde vermek, bu sanatn bütün bölge ve devirlerde ufak deimelerle devam eden ana özellikleridir. Hayvanlar realiteden uzaklaarak, dekoratif bir karakter kazanrlar (Ylmaz, 1999:18). Devekuu, balk, tavan, eek, deve, keçi, at, ay, kurt, kedi, köpek, aslan, ahin, güvercin, tavus gibi hayvanlar son derece realist görülürler.

Kular hayat aacnn iki yannda karlkl veya tünemi vaziyettedir(Erdemir,

2001:129). Bir çok hallerde bir hayvann ikinci bir hayvanla veya baka bir hayvana ait parçalarla birletii görülür. Doum ve yaamla ilgili motiflerle baladmz serüvenimiz, yaamn sonlanmasyla ilgili anlamlar içermektedir. Anadolu sembolizminde ku motifinin ayrcalkl bir yeri vardr. Onun kadar çeitlilik arz eden bir dier motif yok gibidir.Bayku, karga gibi kular uursuz, güvercin, bülbül, kumru gibileri ise uurlu saylrlar.Ku bazen mutluluk, sevinç, sevgi, bazen ölen kuun ruhudur. Ku kadn ile özdelemitir; Ku kutsaldr, gök tanrlarnn yönetimindedir.

Ku özlemdir, haber beklentisidir. Kuvvet ve kudreti simgeler, Örnein Çok tanrl

dinlerin çounda kartal, horoz, atmaca, aaç kakan gibi kulara ve bukalemun, kertenkele, ylan gibi sürüngenlere atei yeryüzüne getiren insanlar kurtaran, dünyay

yaratan ya da yaratlmasna imkan salanan canllar gözü ile baklm bu hayvanlar kutsal saylmtr (Erberk, 2002:190). Genel olarak ku figürünün ölümü temsil ve ruha refakat ettii ileri sürülebilir. Kartal ve benzeri yrtc kularn da hükümranl ve aydnl temsil ettii ve bu figürlerin yerine göre arma, yerine göre koruyucu hayvan;

bazen aman’n refakatçs bazen de ariflik ve bilginlik sembolü olarak kullanld

anlalr (Erginsoy, 1978:129). Kartal, ayn zamanda gökyüzünü temsil eden, gelecekten haber veren bir kutur. O, ruhlar öte dünyaya götüren, gökle yer arasnda araclk yapan kutsal bir hayvan olarak kabul edilir.Ku formuyla ilk kez, en eski Anadolu yerleim yerlerinden biri olan Çatal höyük duvar panolarnda, insanlara saldrrken resim edilen kartal veya akbaba vb gibi.…bir hayvan olarak karlayoruz.Hitit dilinde horas diye adlandrlan kartal, o calarda efsanelemi bir yaratktr (Erberk, 2002:190).

Selçuklu sanatnda aslan figürü, hem hükümranln, (Kuvvet ve Kudretin) hem de Günein, (Aydnln) sembolüdür. Aslan, bazen koruyucu hayvan, bazen arma, bazen de astrolojik bir sembol, (Aslan burcunun) Leo veya Günein iareti olarak karmza çkar. Mücadele sahnelerinde ise, daima galibiyeti temsil eder (Erginsoy, 1978:129).

5.3. nsan ve Hayvan Katlml Mitolojik Kökenli Çiniler

Hun sanatçlar yrtc hayvanlarn geyik, antilop, keçi, koyun, inek nadiren deve gibi çift trnakl hayvanlara saldrma sahnelerine hiçbir yerde görülmemi bir tarzda rabet göstermiler. Rostouzeffin ilk kez adlandrd “Hayvan Üslubu” bu

suretle meydana çkm Altaylardan hunlar arasnda, Güney Rusya’da ve Kuzey Kafkasya’da yaygnlatrlmt (Diyarbekirli, 1972:124).

Selçuklu hayvan figürlerinin sembolik anlamlar konusundaki çeitli aratrmalar; üsluplar bakmndan Avrasya hayvan sanatna balanan, bu figürlerden bir çounun, anlamlar bakmndan da Orta Asya aman inançlaryla ilgili olduklarn

ortaya koymaktadr.

Hun hayvan üslubu kalplarnn ilenmi tarzna bakacak olursak canlandrlan hayvan figürlerinin hareketlerinin, tesadüfi olmaktan ziyade cinslerine has bilinen hareketler olduu rahatlkla müahede edilir. Geyiin dizlerini krarak ileri frlay, da

keçisi ve koyunun duruu, kurdun sinsi ifadesi, kaplann çevik ve yumuak hareketleri ile yrtcl gibi zihinlerde yerlemi kalplar, yüzyllarca ileyen Türk Sanatçlar, bizi

artan bir tabiilie ulamlardr. Bozkrda yaayan bu hayvanlarn aralarndaki bitmeyen mücadele, tabiatç bir görüle aksettirilirken Türk Sanatnda gelenekçi bir realizmin temellerini kurmulardr (Diyarbekirli, 1972:130).

Selçuklu hayvan figürlerinin anlamlarnn,figürlerin kullanldklar yere ve birlikte bulunduklar dier motiflere göre deiikliklere urad anlalmaktadr.ki farkl gruptan olan insan ve hayvan figürlerinin çeitli vücut bölümleri birletirilerek oluturulan hayali yaratklardr. Bozkrn sanat ürünleri içinde sk sk rastladmz tabiatç hayvan mücadele sahnelerinin hemen yannda, fantastik ve hayali yaratklara geni yer verilmitir. Grif ya da grifon figürleri, ç Asya da çok tannmaktayd. Bu hayali yaratklarn figürleri ile tabiatç unsurlar bazen ayrt edilmeyecek derecede kaynarlard. Tabiatç bir görüle canlandrlm bir hayvan figürü ile grifon mücadelesi, Altaylar’da bütün Büyük Hun kurganlarnda tesadüf edilen popüler bir temadr (Diyarbekirli, 1972:129).

nsan bal, aslan gövdeli ve kanatl bir hayali yaratk olan sfenks figürünün ise ba cepheden, gövdesi profilden verilmitir. Bir yerde durur vaziyetteki figürün ön sol bacak adalesini kavrayan kanad kavis çizerek yukarya uzanmtr. Eserlerde konular arasnda saray ve sultan her türlü kötülük ve hastalktan koruduunu, tlsml ve uur getirici olduklarna inanlan siren gibi sembolik anlam tayan fantastik yaratklar da yer alr. Kubad Abad’n hayal yaratklar, siren, sfenks, grifon, ejder ve çift bal kartaldr.

Siren ve sfenks figürleri, çeitli balklar (Bör, diadem, mifer, baaltak vs….) kiminde

uzun, örgülü, kiminde ksa saçlar ve zaman zaman yanaklardaki benleri ile saray mensuplarna e yüzlere sahiptirler.

Bazlar damla gövdeleri, palmet kuyruklar, dilimli ve helezonlu kanatlar ve iri pençeleri ile hayali kartal vücuduna, bazlar dolgun bir güvercin gövdesine, bazlar

ise uzun, yelpaze kuyruklu bir ku gövdesine sahiptir (Ylmaz, 1999:447).

Kompozisyonlardaki sfenks figürleri ve pek çok hayvan figüründe olduu gibi iç ön ayaklar göse çekik olarak yürür ve koar durumda tasvir edilmitir. Siren ve sfenks figürlerinin yüzleri, tpk insan figürlerinde olduu gibi çok farkl karakterler göstermekte olup, kesinlikle tipleme söz konusu deildir. nsan figürlerinde çok sayda portresinin yaplm olduunu ifade ettiimiz figürlerle ayn yüz hatlarna sahip olan iki siren figürüyle karlalmaktadr.

Selçuklu Devri eserlerini süsleyen hayvan kompozisyonlarnn, yalnzca dekoratif bir elaman olarak kullanlmadklar bu figürlerin sembolik anlamlar da tadklar tahmin edilmektedir (Erginsoy, 1978:129).

5.3.1. Siren ( Simirg, Harbi)

Ba insan, gövdesi ku olarak tasvir edilen bir yaratktr (Bkz.Katlg.No:16).

nsan bal ku olan harpi figürü de aydnl temsil eder. Baz eserlerde astrolojik iaretlerle birlikte görülen harpi, ikizler veya terazi burcunun sembolü olarak kullanlr (Erginsoy, 1978:129).

Olaanüstü güçleri bizi korumak için kullanr. Orta Asyada Turulda denen, Kaf danda yaayan bu masal yarat slami Destanlarda çaresizleri yardma koan melek olarak yer tutmutur. Sirenlerin balarndaki Selçuklu sultanlarnn tacna benzeyen taç bunlara belki gene sembolik bir mana vermektedir. Keza bu efsanevi hayvanlarn vücutlarndaki ve kanatlarndaki benekler Selçuklu figür anlaynn köklerinin Orta Asya’nn sihir dünyas ile balantsn ortaya koyar. nsan figürlerinin yüzlerinde ve durularnda Uygur freskleri ile sk benzerlikler sezilmektedir (Yetkin, 1972:161). Uygur sanatnda da ilenmi olarak siren slam minyatür ve seramiklerinde bolca tasvir edilmitir (Ark, 2000:120).

5.3.2.Sfenks

Tabiat üstü bir yaratk olan sfenks, ilk olarak Mezopotamya’da domu ve Türkler arasnda da ilk devirlerden beri ressamlara ve heykel tralara konu olmutu.

Tarihin ak içinde Saka ve Hunlardan sonra bozkr kültüründe gelien Krgz Sanatnda ve Göktürkler, Karahanllar, Gazneliler, Selçuklular gibi büyük Türk

mparatorluklar sanatnda çok tannan bir figür olmutur. Bunlar Anadolu’da yaayan halk resim sanat gelenekleri ile günümüze kadar ulamtr (Diyarbekirli,1968:

367).Gövdesi aslan, ba insandr. Üstelik kanatlarda vardr. Hareket halindedir.

(Bkz.Katlg.No:20) Bu figürler daha çok hükümranln, günein, edebi n ölüm sonras hayatn, cennetin sembolü ve hayat aacnn koruyucusu olarak kullanlrlar (Erginsoy, 1978:129).

5.3.3 Grifon

Masal dünyasnn çok güçlü fakat tasvirine ender rastlanan kahramanlardan biridir. Ba ve kanatlar kartal, gövdesi aslan biçiminde mitolojik yaratktr (Sözen,Tanyeli , 1999:94). (Bkz.Katlg.No:29)

5.3.4.Çift Bal Kartal

Kartal, gök maviliklerinin rakipsiz bir hakimidir. Ayn zamanda, sonsuzluun bir sembolüdür. Bütün uçan canllarn kral ve imparatoru da, yine kartaldr. Onun gücü ve korkusu, yalnz uçan hayvanlara deil, yeryüzündeki yaratklara da korku ve dehet verir (Öel, 1972:1128). Türkler, mitolojik ve kutsal kartallarn, niçin çift bal olarak düünüyorlard ? Bunun balca iki sebebi olmaldr: 1. Yedi bal devler gibi, kartaln çift ba ve gagas ile gücünü fevkaladeliini artraca düüncesi, 2. Sanat eserlerinde tasvir edilirken simetri mecburiyeti (Öel, 1972:216). nsan bal ku olan harpi figürü de aydnl temsil eder. Baz eserlerde astrolojik iaretlerle birlikte görülen harpi, ikizler veya terazi burcunun sembolü olarak kullanlr (Erginsoy, 1978:129). Hayali yaratklardan bir dieri ise, çift bal kartal figürüdür. Gövde cepheden balar profilden verilmi olan bu figürlerin gövdelerinde ya pul dokusu yer alr. Sivri ve bazen hilal biçiminde kulaklar olan, sivri gagal kimi zaman gaga altnda sarkntlar bulunan çift balkl kartallar ba yukarya yerletirilmi damla eklinde bir gövdeye sahiptir. Kanat uçlar helezonla son bulunur. Kuyruklar palmet eklinde, bacaklar iki yana açk, pençeler iridir. Bu figürler tipik Selçuklu üslubuyla biçimlendirilmitir.

(Bkz.Katlg.No:38) Çift bal kartallar ise hükümdarlk, koruyucu unsur, kudret, kuvvet, aydnlk ve tarih sembolü olarak kullanlmtr.Türklerde kartal, ancak Türk Mitolojisinin gereince bir “Devlet Armas” haline gelmitir (Öel, 1972:1134). Kartal, Anadolu’da kurulmu pek çok devletin hükümdarlk sembolüdür.

Bilhassa Kubad Abad saraynda bulunan bir çinide çift bal bir kartaln gösünde Es-Sultan yazl olmas bu manay büsbütün kuvvetlendirmektedir (Yetkin, 1972: 161).

Kubad Abad’da, Büyük Saray ve Küçük Saray çinileri ilginç bir resim üslubuyla Selçuklularn simgeler dünyasn yanstan ikonografiyi kaynatrp bir masal atmosferi yaratmaktadr. Bu masal dünyasnn en önemli figürü, sarayn ve sultann simgesi çift bal kartal tüm heybetiyle karmza çkmakta, dier kular adeta bunun çevresinde uçmaktadr.

“Hükümdar cetrinin (Çadr) kartal, sultanlarnn güneine talih kanadn ve tüylerini gerdi ve kudret gölgesini yayd.” (Yani Selçuklu sultanlar bir yeri fethettiklerinde, tepelerinde kartal bulunan çadrn kurdururdu). bn-i Bibi böyle demektedir (Ark, 2000:76). Bu anlatm bize Selçuklu süslemesinde kartal, yrtc

kularn rolünü tayor. Bunlar simgesel anlamlar tamaktadrlar.

Ünlü sanat tarihçi ve Orta Asya aratrmacs Josef Strzygowski, Asiens Bildende Kunst (Asya Tasvir Sanat) adl büyük eserinde (Strzygowski,301) kartaln ayn zamanda güç simgesi, göklerin hakimi olduunu, koruyan ve egemenlik kuran iki ruhun, ya da iki iktidarn güç birlii durumlarnda, bu iki kez arttrlm gücün çift bal

kartalla simgelendiini anlatmaktadr. Moolistan ve ran’ da kartal, soyluluk ve koruyuculuk simgesidir (Ark, 2000:79). Kartal figürü baz Artuklu ve Selçuklu sultanlar için devlet sembolü olmusa da ran ve özellikle Türk corafyasnda daha çok güne sembolü olarak karmza çkmaktadr. Bu deerlendirmeden hareketle ve boann ay simgesi oluu, kompozisyonu Ay ile Günein birliktelii eklinde deerlendirmemizi salamaktadr (Çayc, 2002:38). Günümüzde çift bal kartal Selçuk Üniversitesi ve Konya Büyükehir Belediyesi Amblemi olarak kullanlmaktadr.

5.3.5.Ejder

Bir dier hayali yaratk ise ejder figürüdür. Profilden verilmi olan karlkl

ejderler uzun gövdeleri, açk azlar, sivri dileri, sivri çakal dilleri ve sivri kulaklar ile tipik Selçuklu üslubunu yanstrlar. Çeitli figürler ise, gezegenlerin veya öbür dünyay

sembolize eden rozet motifiyle birlikte verildiinde, büyük olaslkla, ölü ruhunu öbür dünyaya götüren yaratk olarak lanse edilmitir.

Genelde aslan pençeli, kuyruu ylan anmsatan kanatl bir hayvan olarak stilize edilmi olan ejder, birçok kültür tarafndan benimsenmi bir semboldür. Büyük bir ylan olduuna inanlan ejder, hazinelerin ve gizli eylerin bekçisidir. Orta Asya Türklerinin ejder motifi, gagal, kanatl ve aslan ayakldr. Ejder, hava ve sularn hakimidir. Geçmi kültürdeki insanlar simgesel anlatm dilini yazm dilinden daha ustalkla kullanmlardr. Evren su yamur, bereket ve kötülüklerle mücadelenin sembolüdür. Bazen karanln ifadesi olarak kullanlan ejder; bazen de pse udo-gezegen (yalanc-gezegen) Cezvehar’n yay burcu’nun (Sagittarius) sembolü olarak karmza çkar. Ejder, iki bal olarak tasvir edildiinde, ba ksm ikizler burcunu, kuyruk ksm

ise yay burcunu temsil eder. Ejder ba, bazen de Ay sembolü olan insan figürünün iki yannda, veya güne sembolü olan aslann, sfenksin, grifonun kuyruunun ucunda görülür. Ay ve Güne sembolleriyle birlikte kullanlan ejder astrolojikten çok, “Ik yutan hayvan” olarak mitolojik bir anlam tar (Erginsoy, 1978:130).

Üstün yaratclklar sayesinde ürettiklerini çeitli el sanatlaryla hayata geçirmeleri, bu simgesel anlatmlarn asrlar boyu nesilden nesile aktarlmasn

salamlardr. Bu yaratcln bir parças olan ejder motifi Anadolu uygarlklarnda bulutu anmsatan bir stiliyle hal-kilim, cicim dokumalarnda, minyatür, ileme, çini, ta, bakr, deri içiliinde ve cam, seramik gibi el sanatlarnda kullanlmtr.

5.3.6.Hayat Aac

Hayat aac sürekli gelien, cennete yükselen hayatn, dikey sembolizmini oluturur. Geni anlamda, sürekli deiim ve geliim içinde yaayan evreni sembolize eder. Evrenin üç elementinin, topran derinine inen kökleriyle yeraltn, alt dallarn ve gövdesi ile yeryüzünün a yükselen üst dallaryla cenneti birletirir. Yeryüzü ve cennet arasndaki iletiimi salar. Kökleriyle topraktan ald suyla, dallarnn ve hava alma organ olan yapraklarn besler. Yeni yamurlar getirerek evrensel döngüyü salar.

Ate onun dallarnn birbirine sürtünmesi ile oluur. Selvi, sedir, incir, zeytin, asma, hurma, palmiye, kayn gibi aaçlar deiik tohumlarda hayat aacnn sembolüdürler (Erberk, 2002:166). Nar ebedi hayat ve kudret sembolüdür. Mevlevi mezar talarnn ayak ahidelerinde yer almtr. Hz.Mevlana’nn türbesinin güney duvarnda pencerenin iki yannda nar aaçlar resmedilmitir. Bu kompozisyon ebedi hayat cenneti ve kudreti sembolize etmektedir. Nar cennet meyvesi olduu, saysz çekirdekleriyle de üreme sembolü olarak düünülmü çounlukla da bolluu bereketi simgelemitir (Bakrc, 2006: 106).

Anadolu motiflerinde hayat aac “can aac” olarak da nitelendirilir;

ölümsüzlüün sembolüdür. Birçok yerinin dokumalarnda hayat aacnn üzerinde görülen kular, zaman gelince uçacak olan can kulardr. Can, ruh ile e anlamldr.

Özellikle servi aac ölümsüzlüü simgeler. Aaç, “yeil elmas” adyla anlmaktadr (Erberk, 2002:166). Mevlana Celaleddin Rumi’nin Mesnevisi’ndeki “Bu aaçlar, ellerini topraktan çkarp halka doru yüz türlü iaretlerde bulunurlar, duyana söz söylerler, yeil dilleriyle, uzun elleriyle topran içindeki srlar anlatrlar” beyitleri, aaçlarn maddesel varlklarnn yannda ruhsal bir içerikleri de olduklarn

göstermektedir ( Erberk, 2002:166).

ALTINCI BÖLÜM

6. NCELENME-KARILATIRMA VE DEERLENDRME

Anadolu’ da bulunan Selçuklu Saraylarna ait figürlü kompozisyonlar

öncelikle plastik unsurlar ve bu unsurlarn sanat ilkelerine göre düzenlemeleri konusunda tadklar özellikler, daha sonra biçimlendirme yöntemi ve üslup ve son olarak da ilenen konu açsndan içlerinde karlatrlarak deerlendirmeye çalld.

Çinilerde ortak bir genel üslup ar basmaktadr (Ylmaz, 1999:431).Türk sanatnda da etkisini gösteren hayvan üslubu, Türk göçebe sanat dini bakmdan anlaml ve en önemli

sanat üslubudur (Sürür, 2000:30).

6.1 FGÜRLÜ ÇN KOMPOZSYONLARDA