T.C.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
20. YÜZYIL BAŞLARINDA
TEKFURDAĞI SANCAĞI (1900-1912)
DOKTORA TEZİ
Hümmet KANAL
Enstitü Anabilim Dalı: Tarih
Tez Danışmanı: Doç. Dr. Ümit EKİN
HAZİRAN – 2015
BEYAN
Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygu olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim.
Hümmet KANAL
17.06.2015
ÖNSÖZ
Tarihi Antik Çağlara kadar uzanan Tekirdağ, Marmara Denizi’nin kenarında önemli bir yerleşim merkezidir. Tarihi süreçte, Bizans ve Osmanlı gibi iki önemli devletin başkentliğini yapmış olan İstanbul’un iaşesinde vazgeçilmez bir yere sahip olmuştur.
Osmanlı Klasik Dönemi’nden itibaren Balkanlar ve Trakya’da yetişen ürünlerin İstanbul’a sevk edildiği bir tahıl iskelesi görünümünde olan şehrin, Osmanlı’nın son döneminde stratejik önemi daha da artmıştır. Böylesine önemli bir konumdaki şehrin, çok az sayıda bilimsel çalışmaya konu olması ilginçtir. Zira Tekfurdağı hakkında yapılan bilimsel araştırmaların geneli Osmanlı Klasik Dönemi’ne aittir. Osmanlı’nın son dönemindeki Tekfurdağı Sancağı’nın yüksek lisans ve doktora seviyesinde bilimsel bir çalışmaya konu olmadığı tespit edilmiştir. Bu eksiklikten yola çıkarak, sancağın idari, ekonomik, sosyal, nüfus ve asayiş durumu çalışmamızın konusunu teşkil etmiştir.
Doktora tez çalışmam süresince, tezimi sahiplenerek titizlikle takip eden, “hoca”
kelimesinin her anlamda içini dolduran çok değerli danışmanım Doç. Dr. Ümit EKİN’e katkı ve emekleri için teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Tez izleme komitesinde yer alarak, çalışmamı sahiplenen, eleştiri ve değerlendirmeleri ile ufuk açan, tez çalışması boyunca desteklerini esirgemeyen çok kıymetli hocalarım Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK ve Prof. Dr. Mustafa Kemal AYDIN’a şükranlarımı sunarım. Ayrıca gerek tez konusunun belirlenmesinde gerekse doktora eğitimi süresince desteğini ve katkılarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Haluk SELVİ’ye teşekkür ederim.
Doktora eğitimi aşamasında bilgi ve tecrübelerinden istifade ettiğim hocalarım Prof. Dr.
Arif BİLGİN, Prof. Dr. Mehmet ALPARGU, Yard. Doç. Dr. Mustafa SARI ve Yard.
Doç. Dr. Zeynep İSKEFİYELİ’ye de ayrıca teşekkür ederim. Tez savunmamda bulunarak eleştiri ve değerlendirmelerde bulunan Doç Dr. Bekir KOÇ hocama da teşekkürü borç bilirim.
Tez çalışmam süresince desteğini esirgemeyen değerli eşime bana gösterdiği sabır ve sağladığı destekten dolayı her zaman minnettarım.
Hümmet KANAL 17.06.2015
i
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR ... vii
TABLO LİSTESİ ... x
GRAFİK LİSTESİ... xiii
ÖZET…… ... xv
SUMMARY ... xvi
GİRİŞ……. ... 1
BÖLÜM 1: ŞEHRİN TARİHİNE GENEL BAKIŞ VE SANCAKTAKİ İDARİ YAPILANMA ... 11
1.1. Tarih İçinde Tekfurdağı ... 11
1.1.1. Tekfurdağı Adı ve Menşei ... 11
1.1.2. Tekfurdağı’nın Fiziki Durumu... 12
1.1.3. Osmanlı Döneminden Önce Tekfurdağı ... 14
1.1.4. Osmanlı Hâkimiyetinde Tekfurdağı ... 15
1.2. İkinci Meşrutiyet’in İlk Yıllarında Tekfurdağı ... 20
1.2.1. Meşrutiyet’in İlanından Önceki Gelişmeler ... 20
1.2.2. Meşrutiyet’in İlanı ve Tekfurdağı’ndaki Etkileri... 24
1.2.3. 1908 Seçimlerinde Tekfurdağı... 27
1.2.4. Tekfurdağı Milletvekilleri ve Meclis-i Mebusan’daki Faaliyetleri ... 30
1.2.4.1. Mehmet Adil Bey ... 30
1.2.4.2. Agop Babikyan Efendi ... 31
1.2.4.3. Agop Boyacıyan Efendi ... 36
1.3. Sancağın İdari Yapısı ... 39
1.3.1. İdari Kurumlar ... 43
1.3.1.1. Mutasarrıflık ... 43
1.3.1.2. Liva İdare Meclisi ... 50
1.3.1.3. Liva Tahrirat Kalemi ... 51
1.3.1.4. Belediye Dairesi ... 52
1.3.2. İktisadi Kurumlar ... 54
1.3.3. Adli Kurumlar ... 59
1.3.4. Askeri Kurumlar ... 62
ii
1.3.5. Yabancı Kuruluşlar ... 64
1.3.6. Komisyonlar... 72
1.3.7. Cemaat Meclisleri ... 73
1.3.8. Dini Kurumlar ... 75
1.3.9. Diğer Kurumlar ... 75
1.4. Kaza Yönetimi ... 77
1.4.1. Kaymakam ... 78
1.4.2. Kaza İdare Meclisi ... 80
1.4.3. Kazalardaki Kurumlar... 80
1.5. Nahiye Yönetimi ... 81
1.6. Köy Yönetimi ... 83
BÖLÜM 2: SANCAĞIN NÜFUS YAPISI ... 91
2.1. Osmanlı Genel Nüfus Sayımlarında Tekfurdağı Sancağı ... 91
2.1.1. 1831 Nüfus Sayımı ... 96
2.1.2. Nüfus Defterlerine Göre 1831-1839 Yılları Nüfusu ... 99
2.1.3. 1881/1882-1893 Nüfus Sayımı ... 103
2.1.4. 1905/1906 Nüfus Sayımı ... 109
2.1.5. 1914 Nüfus Sayımı ... 114
2.1.6. 1908-1910 Yılları Hane ve Nüfus Bilgileri ... 117
2.2. H.1319/1902 Salnamesi’ndeki Nüfus Verileri ... 118
2.2.1. 1902 Yılında Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Cemaatlerin Nüfusu ... 119
2.2.1.1. İslam Nüfusu ... 121
2.2.1.2. Rum Nüfusu ... 122
2.2.1.3. Ermeni Nüfusu ... 122
2.2.1.4. Bulgar Nüfusu ... 123
2.2.1.5. Yahudi Nüfusu ... 124
2.2.1.6. Katolik, Protestan, Latin ve Yabancı Nüfusu ... 124
2.2.2. 1902 Yılında Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Cemaatlerin Nüfusu ... 126
2.2.2.1. İslam Nüfusu ... 128
2.2.2.2. Rum Nüfusu ... 129
2.2.2.3. Ermeni Nüfusu ... 129
iii
2.2.2.4. Bulgar Nüfusu ... 130
2.2.2.5. Yahudi Nüfusu ... 131
2.2.2.6. Katolik ve Protestan Nüfusu ... 131
2.2.3. 1902 Yılında Kadın-Erkek Nüfusu ... 132
2.2.3.1. Edirne Vilayeti ve Sancakları ... 132
2.2.3.2. Tekfurdağı Sancağı ve Kazaları ... 134
2.2.4. 1902 Yılında Yerli ve Yabancı Nüfus ... 135
2.2.4.1. Edirne Vilayeti ve Sancakları ... 135
2.2.4.2. Tekfurdağı Sancağı ve Kazaları ... 137
2.3. 1905/1906 ve 1914 Sayımlarında Tekfurdağı Sancağı’nın Ülke Ortalaması ... 139
2.4. 1831-1914 Yılları Arası Genel Nüfus Değerlendirmesi ... 140
BÖLÜM 3: SANCAĞIN EKONOMİK DURUMU ... 143
3.1. Tarım ... 143
3.1.1. Tarım Ürünleri ve Üretim Miktarları ... 146
3.1.2. Kuraklık ve Kıtlıkta Çiftçilere Yapılan Yardımlar ... 152
3.1.2.1. Devlet Tarafından Yapılan Yardımlar ... 152
3.1.2.2. Ziraat Bankası Tarafından Verilen Krediler ... 154
3.2. Çiftlikler ... 156
3.3. Hayvancılık ve Hayvansal Ürünler ... 159
3.4. İpek Böcekçiliği ... 163
3.5. Fiyat Hareketleri... 165
3.6. Madenler ... 167
3.7. Ticaret ... 169
3.7.1. Panayırlar ve Pazarlar ... 174
3.7.2. Fabrikalar ve İmalathaneler ... 180
3.7.3. Avusturya Lloyd Kampanyası’nın Tekfurdağı Limanındaki Faaliyetleri ... 181
3.8. Sancağın Gelir ve Gider Durumu ... 184
3.9. Tekfurdağı Gümrüğü ve Gümrük Gelirleri ... 187
3.10. Sancaktaki Yabancı Kuruluşların Gelir ve Giderleri ... 194
3.10.1. Tekfurdağı Düyûn-ı Umûmiye İdaresinin Gelir ve Giderleri ... 194
3.10.2. Tekfurdağı Reji İdaresi’nin Gelir ve Giderleri ... 198
iv
BÖLÜM 4: SANCAKTA SOSYAL HAYAT ... 200
4.1. Tekfurdağı Sancağı’nda Eğitim ve Öğretim ... 200
4.1.1. Medreseler ... 203
4.1.2. İptidai Mektepleri ... 206
4.1.3. Rüştiye Mektepleri ... 208
4.1.4. İdadi Mektebi ... 212
4.1.5. Gayrimüslim Mektepleri ... 216
4.1.6. Tekfurdağı’nda II. Abdülhamit Döneminde Açılan Mektepler ... 223
4.1.7. Sancakta Mektep İnşa Faaliyetleri ... 225
4.2. Muhacirlerin İskânı ... 228
4.2.1. Muhacir Komisyonları ... 228
4.2.2. Yerli Halk ve Muhacirler Arasındaki Sorunlar... 230
4.2.3. Muhacirlere Yardım Çalışmaları ... 233
4.2.4. Muhacir Köy ve Mahallelerine İsim Verilmesi ... 236
4.2.5. Tekfurdağı’ndan Diğer Osmanlı Kentlerine Muhacir Sevkiyatı ... 237
4.3. 1912 Yılı Şarköy-Mürefte Depremi ... 241
4.3.1. Depremin Oluş Zamanı ve Etki Alanı ... 241
4.3.2. Depremin Etkili Olduğu Bölgeler ve Hasar Tespiti... 245
4.3.2.1. Tekfurdağı’ndaki Etkileri ... 245
4.3.2.2. Çorlu’daki Etkileri ... 249
4.3.2.3. Şarköy ve Mürefte’ deki Etkileri ... 251
4.3.2.4. Gelibolu’daki Etkileri ... 256
4.3.3. Deprem Bölgesine Yapılan Yardım Çalışmaları ... 258
4.3.3.1. Depremzedeler İçin Yapılan Sıhhi Yardımlar ... 258
4.3.3.2. Gıda ve Barınma İle İlgili Yardımlar ... 260
4.4. İskele İnşa ve Tamir Çalışmaları... 264
4.4.1. Gümrük İskelesi İnşası... 264
4.4.2. Askeri İskele İnşası ... 265
4.4.3. Karantina İskelesi Tamiratı ... 267
4.5. Sancaktaki Sağlık Hizmetleri ... 268
4.5.1. Kolera Salgınına Karşı Alınan Önlemler ... 271
4.6. Ulaşım ... 274
v
4.6.1. Karayolu... 274
4.6.2. Demiryolu ... 277
4.6.3. Deniz Ulaşımı ... 282
4.6.3.1. Tekfurdağı’na Uğrayan Gemiler ... 284
4.7. Haberleşme ... 286
4.7.1. Posta ve Telgraf ... 286
4.8. Tarihi Yapılar ... 290
4.8.1. Camiler ve Mescitler ... 290
4.8.2. Tekke, Zaviye ve Türbeler ... 294
4.8.3. Kiliseler ve Havralar ... 295
4.8.3.1. Kilise ve Havra İnşa-Tamir Çalışmaları ... 297
4.8.4. Macar Prensi II. Rakoczi Ferenc’in Evi... 301
BÖLÜM 5: SANCAKTAKİ EMNİYET VE ASAYİŞ ... 303
5.1. Sancakta Meydana Gelen Adli Olaylar ... 303
5.2. Sahil Güvenliği, Silah ve Tütün Kaçakçılığı... 311
5.3. Sancaktaki Ermeniler’in Siyasi Faaliyetleri ... 313
5.4. Eşkıya Hareketleri ... 322
5.5. Karaçalı Olayları ... 326
5.6. Hapishaneler ... 328
5.6.1. Osmanlı Devleti’nde Hapishane Kavramı ... 328
5.6.2. Tekfurdağı Sancağı Hapishaneleri ... 331
5.6.2.1. Tekfurdağı Hapishanesi ... 331
5.6.2.2. Çorlu Hapishanesi ... 334
5.6.2.3. Malkara Hapishanesi ... 334
5.6.2.4. Hayrabolu Hapishanesi ... 335
5.7. Tekfurdağı Sancağı Hapishanelerindeki Mahkûm Profili... 336
5.8. Suçlara Göre Ceza Miktarları... 338
5.9. Tekfurdağı Sancağı Hapishane Çalışanları ve Maaşları ... 340
vi
SONUÇ…. ... 342
KAYNAKÇA ... 349
EKLER…. ... 389
ÖZGEÇMİŞ ... 454
vii
KISALTMALAR
Bkz. : Bakınız
BEO. : Babıali Evrak Odası
BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
BOAR : Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi BTS. : Bahriye-i Ticariye Salnamesi
Çev. : Çeviren
Haz. : Hazırlayan
A. MKT. MHM. : Mühimme Kalemi Evrakı
D. : Devre
DH. DUİT : Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı DH. EUM. EMN. : Dâhiliye Emniyet Kalemi
DH. EUM. KLU. : Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Kalem-i Umumî
DH. EUM. MH. : Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Muhasebe Kalemi Evrakı DH. EUM. : Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti DH. İD. : Dâhiliye Nezareti İdare
DH. MB. HPS. : Dâhiliye Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler Müdüriyeti DH. MB. HPS.M. : Dâhiliye Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler Müteferrik DH. MKT. : Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi
DH. MUİ. : Dâhiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı
DH. SN. THR. : Dâhiliye Sicilli Nüfus İdare-i Umumiyesi Tahrirat Kalemi DH. ŞFR. : Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi
DH. TMIK.S : Dâhiliye Islahat
DH. UMVM. : Dâhiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye ve Vilayât Müdüriyeti DİA. : Diyanet İslam Ansiklopedisi
DUİT. : Dosya Usulü iradeler Tasnifi EÇS. : Evliya Çelebi Seyahatnamesi EVS. : Edirne Vilayet Salnamesi
HCS. : Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnamesi HR. SYS. : Hariciye Nezareti Siyasi
İA. : İslam Ansiklopedisi
viii İ. AS. : İrade Askeri
İ. AZN. : İradeler Adliye ve Mezâhib İ. DH. : İrade Dâhiliye
İ. DUİT. : Dosya Usulü İrade Tasnifi İ. EV. : İradeler Evkaf
İ. HB. : İradeler Harbiye İ. HUS. : İrade Hususi
İ. İMT. : İradeler İmtiyazat ve Mukavelat İ. MF. : İradeler Maarif
İ. ML. : İradeler Maliye
İ. PT. : İradeler Telgraf ve Posta İ. ŞD. : İrade Şura-yı Devlet
İç. : İçtima Yılı
İUN. : İdare-i Umumiye Nizamnamesi MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı
MF. MKT. : Maarif Mektubi Kalemi MNS. : Maarif Nezareti Salnamesi MMZC. : Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi MUN. : Maarif-i Umumiye Nizamnamesi
Nr. : Numara
OBT. : Osmanlı Belgelerinde Tekirdağ
SDAO. : Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye
ŞD. : Şura-yı Devlet
Ss. : Sayfa Sayısı
TA. : Türk Ansiklopedisi
TFR. 1. ED. : Rumeli Müfettişliği Edirne Evrakı TİY. : Tekirdağ İl Yıllığı
TTK : Türk Tarih Kurumu
YA. : Yurt Ansiklopedisi
Y. A. HUS. : Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı
Y. A. RES. : Yıldız Tasnifi Sadaret Resmi Maruzat Evrakı Y. EE. : Yıldız Esas Evrakı
ix
Y. MTV. : Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı Y. PRK. A. : Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı Y. PRK. ASK. : Yıldız Perakende Askerî Maruzat
Y. PRK. EV. : Yıldız Evkaf Nezareti Maruzatı Y. PRK. UM. : Yıldız Perakende Umumi Yay. Haz. : Yayına Hazırlayan ZB. : Zaptiye Nezareti
x
TABLO LİSTESİ
Tablo 1 : 20. Yüzyıl Başlarında Edirne Vilayeti Sancak ve Kazaları ... 41
Tablo 2 : Birinci Balkan Savaşı Sonunda Tesis Edilmesi Kararlaştırılan Tekfurdağı Vilayeti……. ... 42
Tablo 3 : Tekfurdağı Sancağı Mutasarrıfları (1870- 1920) ... 45
Tablo 4 : Tekfurdağı Sancağı Dâhilindeki Belediyeler ve Görev Yapan Personel ... 53
Tablo 5 : İkinci Tekfurdağı Kolordusu Komuta Kademesi ... 63
Tablo 6 : Tekfurdağı Düyûn-ı Umûmiye İdaresi Görevlileri (1900-1902) ... 66
Tablo 7 : Tekfurdağı Reji İdaresi Görevlileri (1900-1902) ... 67
Tablo 8 : Yıllara Göre Tekfurdağı'nda Görev Yapan Konsolos Vekilleri (1877-1902) ... 69
Tablo 9 : 1870-1914 Yılları Arasında Tekfurdağı Sancağına Bağlı Kazalar ... 77
Tablo 10 : Çorlu, Malkara ve Hayrabolu Kazası Kaymakamları (1900-1912) ... 79
Tablo 11 : Tekfurdağı Sancağı Nahiyeleri (1900-1912) ... 82
Tablo 12 : 1900-1906 Yıllarında Sancaktaki Nahiyelere Göre Köylerin Dağılımı .... 85
Tablo 13 : Tekfurdağı’na Bağlı Nahiye ve Köylerin Merkez Kazaya Olan Mesafeleri…. ... 87
Tablo 14 : Malkara'ya Bağlı Nahiye ve Köylerin Mesafeleri ... 88
Tablo 15 : Hayrabolu'ya Bağlı Nahiye ve Köylerin Mesafeleri ... 89
Tablo 16 : Çorlu'ya Bağlı Nahiye ve Köylerin Mesafeleri ... 90
Tablo 17 : 16. Yüzyılda Tekfurdağı (Rodosçuk) Kazası’nın Nüfusu ve Dini Dağılımı….. ... 92
Tablo 18 : 1831 Yılı Sayımına Göre Tekfurdağı’nın Nüfusu ... 96
Tablo 19 : 3989 Numaralı Nüfus Defterine Göre Tekfurdağı’ndaki Müslüman Mahallelerin Nüfusu (1831) ... 100
Tablo 20 : 4000 Numaralı Nüfus Defterine Göre Tekfurdağı’ndaki Rum Mahallelerin Nüfusu (1833) ... 101
Tablo 21 : 4015 Numaralı Nüfus Defterine Göre Tekfurdağı’ndaki Ermeni Mahallelerin Nüfusu (1839) ... 102
Tablo 22 : Tekfurdağı Rum Köylerindeki Nüfus (1831-1835) ... 103
Tablo 23 : 1881/82-1893 Osmanlı Genel Nüfus Sayımına Göre Edirne Vilayeti ... 105
Tablo 24 : 1905-1906 Osmanlı Genel Sayımında Edirne Vilayeti Nüfusu ... 110
Tablo 25 : 1914 Nüfus Sayımına Göre Tekfurdağı Sancağı’nın Nüfusu ... 114
Tablo 26 : Tekfurdağı Merkez Kazanın Hane ve Nüfus Bilgileri (1908-1910). ... 117
Tablo 27 : Edirne Vilayeti’ne Bağlı Sancakların Nüfusu (1902) ... 119
xi
Tablo 28 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarının Nüfusu (1902) ... 126
Tablo 29 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Kadın-Erkek Nüfusu (1902) ... 132
Tablo 30 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Kadın-Erkek Nüfusu (1902)…... 134
Tablo 31 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Yerli-Yabancı Nüfusu (1902)…… ... 136
Tablo 32 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Yerli-Yabancı Nüfus ... 137
Tablo 33 : 1831-1914 Yılları Arası Tekfurdağı’nın Nüfusu ... 140
Tablo 34 : 1892/1893 Yılı Tekfurdağı Sancağı Tarım Ürünü Çeşitleri ve Oranları . 145 Tablo 35 : 1909 Yılı Tarımla Meşgul Olan Hane Sayısı ve Ekili Arazi (Trakya ve Ülke Geneli)... 147
Tablo 36 : 1909, 1913 ve 1914 Yılları Tahıl Üretim Miktarı ... 148
Tablo 37 : 1909, 1913 ve 1914 Yılları Baklagiller ve Köklü Bitki Üretim Miktarı . 149 Tablo 38 : 1909, 1913 ve 1914 Yılları Sınai Bitki Üretim Miktarı ... 150
Tablo 39 : 1909, 1913 ve 1914 Yılları Meyve Üretim Miktarı ... 151
Tablo 40 : Kazalara Göre Sancakta Bulunan Çiftlikler (1893/1902) ... 158
Tablo 41 : 1909, 1913 ve 1914 Yıllarında Cinslere Göre Hayvan Sayısı (Adet)... 160
Tablo 42 : 1909, 1913 ve 1914 Yıllarında Arıcılık ... 161
Tablo 43 : 1909, 1913 ve 1914 Yılları Hayvansal Ürünler Üretim Miktarı……….162
Tablo 44 : 1909, 1913 ve 1914 Yıllarında İpekböcekçiliği ... 164
Tablo 45 : Tekfurdağı Sancağı’nda Fiyat Hareketleri (Kuruş/Ton) ... 166
Tablo 46 : 20. Yüzyıl Başlarında Tekfurdağı Sancağı’ndaki Ticarethaneler ... 173
Tablo 47 : Edirne Vilayeti Genelinde Kurulan Panayırlar ... 175
Tablo 48 : Tekfurdağı Sancağı’nın 1892/1893 Senesi İtibariyle Gelirleri ... 185
Tablo 49 : 1895-1896 Yılı Edirne Vilayeti’ne Bağlı Sancakların Gelir Durumları .. 186
Tablo 50 : 1895-1896 Yılı Edirne Vilayetine Bağlı Sancakların Gider Durumları .. 187
Tablo 51 : 1894/1895 Edirne Vilayeti Rüsumat İdareleri İthalat, İhracat ve Sarfiyat-ı Dâhiliye Gümrük Vergilerini Gösterir Cetvel ... 189
Tablo 52 : Mahalli Belediye Dairesince Tekfurdağı Gümrük İskelesinden Yolcu, Hayvan ve Eşyanın İthalat ve İhracatından Alınacak Vergi Tarifesi (1899-1900) ... 191
Tablo 53 : Tekfurdağı Düyûn-ı Umûmiye İdaresi Gelir ve Giderleri (1892/1893) .. 196
Tablo 54 : Malkara Kazası’ndaki Medreseye Dair Bilgiler ... 204
Tablo 55 : Tekfurdağı Sancağı’ndaki İptidailer ve Öğrenci Sayıları (1892-1893) .. 207
Tablo 56 : 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Rüştiyelerde Okutulacak Dersler……... 209
Tablo 57 : Tekfurdağı Sancağı’ndaki Rüştiyelerindeki Öğrenci ve Öğretmen Sayıları (1901-1904) ... 211
xii
Tablo 58 : Tekfurdağı, Çorlu, Hayrabolu ve Malkara Rüştiyeleri Eğitim
Kadrosu (1901-1904) ... 212
Tablo 59 : Tekfurdağı İdadisi’nin Eğitim Kadrosu ve Okutulan Dersler (1901-1902) ... 215
Tablo 60 : Maarif Nazırı Zühtü Paşa’nın Raporuna Göre Edirne Vilayeti’ndeki Gayrimüslim Tebaanın Açtığı Okullar (1894) ... 219
Tablo 61 : Tekfurdağı Sancağı’ndaki Gayri Müslim Okulları (1902) ... 221
Tablo 62 : Tekfurdağı Merkez Kaza’daki Rum Cemaati Mektebinin Eğitim Kadrosu (1902)……... 222
Tablo 63 : Tekfurdağı Merkez Kaza’daki Ermeni Cemaati Haç Kilisesi Mektebinin Eğitim Kadrosu (1902) ... 222
Tablo 64 : Tekfurdağı Merkez Kaza’daki Ermeni Surup Takavur Kilisesi Mektebinin Eğitim Kadrosu (1902) ... 223
Tablo 65 : II. Abdülhamit Döneminde Tekfurdağı Sancağı’nda Açılan Okullar (1877-1896)……… ... 224
Tablo 66 : Tekfurdağı Sancağı’ndaki Muhacirin Komisyonlarının Teşkilat Yapısı . 230 Tablo 67 : Tekfurdağı Merkez Kazaya Bağlı Köylerin Hasar Tespit Cetveli ... 246
Tablo 68 : Dr. Yzb. Sadi’nin Mürefte Kazası ve Köylerine Dair Hasar Tespit Cetveli……. ... 253
Tablo 69 : Dr. Yzb. Sadi’nin Şarköy Kazası ve Köylerine Dair Hasar Tespit Cetveli……. ... 254
Tablo 70 : Dr. Yzb. Sadi’nin Gelibolu ve Köylerine Dair Hasar Tespit Cetveli ... 257
Tablo 71 : Rumeli'de İnşa Edilen Demiryolu Hatları (1856-1913) ... 279
Tablo 72 : Tekfurdağı Limanına Uğrayan Vapurlar ve Tonajları ... 285
Tablo 73 : Tekfurdağı Telgraf ve Posta Dairesinin Teşkilat Yapısı... 287
Tablo 74 : Edirne Vilayeti’nde Meydana Gelen Olaylar (Ağustos 1317 /1901)... 309
Tablo 75 : Tekfurdağı Sancağı Hapishanelerindeki Mahkûmların Suçlara Göre Sınıflandırılması (1911) ... 336
Tablo 76 : Tekfurdağı Sancağı Hapishanelerindeki Mahkûmların Suçları ve Mahkûmiyet Müddetleri... 339
Tablo 77 : Tekfurdağı Sancağı Hapishane Görevlileri ve Maaşları (1914) ... 340
xiii
GRAFİK LİSTESİ
Grafik 1 : Tablo 18’e Göre Kazalardaki Müslüman ve Müslüman Olmayan
Nüfusun Oranları. ... 97
Grafik 2 : Tablo 18’e Göre Sancak Genelindeki Müslüman ve Müslüman Olmayan Nüfusun Oranları. ... 98
Grafik 3 : Sancak Genelinde Müslüman ve Müslüman Olmayan Nüfusun Birbirine Oranları. ... 99
Grafik 4 : 1881/82-1893 Genel Sayımına Göre Tekfurdağı’nın Diğer Sancaklara Göre Nüfus Oranı ... 107
Grafik 5 : 1881/82-1893 Osmanlı Genel Sayımına Göre Tekfurdağı Nüfus Dağılımı…. ... 108
Grafik 6 : 1881/82-1893 Sayımına Göre Tekfurdağı’nda Müslim ve Gayrimüslim Oranları…... 108
Grafik 7 : 1905/1906 Genel Sayımına Göre Tekfurdağı’nın Diğer Sancaklara Göre Konumu. ... 112
Grafik 8 : 1905/1906 Sayımına Göre Sancaktaki Müslim ve Gayrimüslim Oranları…... 112
Grafik 9 : 1905/1906 Yılı Nüfus Sayımına Göre Tekfurdağı Sancağı’ndaki Cemaat Oranları ... 113
Grafik 10 : 1914 Yılı Sayımlarına Göre Tekfurdağı Sancağı Kazalarının Nüfus Oranı…. ... 115
Grafik 11 : 1914 Yılı Tekfurdağı Sancağı’nın Kazalarındaki Cemaat Oranları. ... 115
Grafik 12 : 1914 Sayımlarına Göre Tekfurdağı Sancağı’ndaki Milletlerin Nüfus Oranı…….. ... 116
Grafik 13 : 1914 Yılına Göre Müslim ve Gayrimüslim Oranları ... 116
Grafik 14 : Merkez Kazadaki Hane Sayılarının Cemaatlere Göre Oranı (1908-1910). ... 118
Grafik 15 : Edirne Vilayeti Sancaklarının Nüfus Oranları. ... 120
Grafik 16 : Sancaklar Bazında Cemaatlerin Ayrıntılı Nüfus Oranları. ... 121
Grafik 17 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki İslam Nüfusu Oranları. ... 122
Grafik 18 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Rum Nüfusu Oranları. ... 122
Grafik 19 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Ermeni Nüfusu Oranları. ... 123
Grafik 20 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Bulgar Nüfusu Oranları. ... 124
Grafik 21 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Yahudi Nüfusu Oranları. ... 124
Grafik 22 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Katolik Nüfusu Oranları. ... 125
xiv
Grafik 23 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Protestan Nüfusu Oranları. ... 125
Grafik 24 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Latin Nüfusu Oranları. ... 125
Grafik 25 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Yabancı Nüfusu Oranları. ... 126
Grafik 26 : Tekfurdağı Sancağı’ndaki Cemaatlerin Nüfus Oranları. ... 127
Grafik 27 : Tekfurdağı Sancağı’ndaki Müslim-Gayrimüslim Nüfus Oranları. ... 127
Grafik 28 : Kazalar Bazında Cemaatlerin Ayrıntılı Nüfus Oranları... 128
Grafik 29 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki İslam Nüfusu Oranı. ... 129
Grafik 30 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Rum Nüfusu Oranı. ... 129
Grafik 31 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Ermeni Nüfusu Oranı. ... 130
Grafik 32 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Bulgar Nüfusu Oranı. ... 130
Grafik 33 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Yahudi Nüfusu Oranı. ... 131
Grafik 34 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Katolik Nüfusu Oranı. ... 131
Grafik 35 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Protestan Nüfusu Oranı. ... 132
Grafik 36 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Kadın-Erkek Nüfus Oranları. ... 133
Grafik 37 : Edirne Vilayetinde Kadın Nüfusun Erkek Nüfusa Oranı. ... 133
Grafik 38 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Kadın-Erkek Nüfusun Oranları. ... 134
Grafik 39 : Tekfurdağı Sancağında Kadın Nüfusun Erkek Nüfusa Oranı... 135
Grafik 40 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Yerli-Yabancı Nüfus Oranları. ... 136
Grafik 41 : Edirne Vilayetinde Yerli Nüfusun Yabancı Nüfusa Oranı. ... 137
Grafik 42 : Tekfurdağı Sancağı Kazalarındaki Yerli-Yabancı Nüfus Oranları . ... 138
Grafik 43 : Tekfurdağı Sancağında Yerli Nüfusun Yabancı Nüfusa Oranı ... 138
Grafik 44 : 1905/1906 ve 1914 Sayımlarına Göre Tekfurdağı Sancağı’nın Ülke Ortalaması… ... 139
Grafik 45 : 1831-1914 Yılları Arası Tekfurdağı’nın Nüfusu. ... 140
Grafik 46 : Yıllara göre Sancaktaki Müslim ve Gayrimüslim Sayıları. ... 141
Grafik 47 : Edirne Vilayeti Sancaklarındaki Gayrimüslim Okul Oranları (1894) ... 220
Grafik 48 : Tekfurdağı Sancağı’ndaki Hapishanelerin Mahkûm Oranları ... 337
Grafik 49 : Tekfurdağı Sancağı Hapishanelerindeki Suçları Oranları ... 338
xv
SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tez Özeti Tezin Başlığı: 20. Yüzyıl Başlarında Tekfurdağı Sancağı (1900-1912)
Tezin Yazarı: Hümmet KANAL Danışman: Doç. Dr. Ümit EKİN
Kabul Tarihi: 17.06.2015 Sayfa Sayısı: xvi (ön kısım) + 388 (tez) + 65 (ek)
Anabilimdalı: Tarih Bilimdalı: Tarih
Marmara Denizi’nin kenarında bir liman kent olan Tekirdağ, tarih içerisinde Bisanthé, Resisthon, Resisto, Rehaedestus, Rodosto, Tekürtağı, Rodosçuk, Tekirağ ve Tekfurdağı gibi isimlerle anılmıştır. Tarihte Traklar, Yunanlılar, Romalılar ve Bizanslıların egemenliğinde kalan şehir, 1357 yılında Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Tekfurdağı, sahip olduğu coğrafi konumdan dolayı Osmanlı hâkimiyetinden önce de önemli bir yerleşim yeriydi. Bizans ve Osmanlı gibi iki önemli uygarlığın başkentliğini yapmış olan İstanbul’un hemen yakınında olması, şehrin kara ve deniz ticaretinin gelişmesine imkân sağlamıştır. 20. yüzyıl başlarında Tekfurdağı, Balkanlar ile başkent İstanbul arasındaki karayolu-demiryolu ve denizyolu ağının merkezinde yer almaktaydı. Bu bakımdan, Osmanlı Devleti’nin son döneminde stratejik önemi daha da artan sancaktaki idari yapılanma, demografik yapı, ekonomik, sosyal, emniyet-asayiş durumları arşiv belgeleri, salnameler, dönemin gazeteleri gibi birinci el kaynaklara ulaşılarak irdelenmeye çalışılmıştır. Bu dönemde Edirne vilayetine bağlı altı sancaktan biri olan Tekfurdağı’nın, Çorlu, Hayrabolu ve Malkara isimlerinde üç kazası bulunuyordu. Sancağın nüfus yapısında gayrimüslim unsurlar çoğunluktadır. Bu durum eğitim kurumları ve dini mekânlara da yansımıştır. Sancakta Müslümanlarla birlikte gayrimüslim iptidai ve rüştiye mektepleri bulunmaktadır. Ayrıca sancakta birçok Ermeni ve Rum kilisesi olup, Çorlu kazasında Yahudi cemaatine ait bir havra mevcuttu. Bir liman kent olan Tekfurdağı’nın gümrük gelirleri de azımsanamayacak seviyededir. Tekfurdağı iskelesine bu dönemde birçok yabancı ülke gemisi uğramaktadır. Şehirde on iki ülkenin konsolos vekili bulunmaktadır.
Özellikle Avusturya Konsolosluğu ve postanesi etkili pozisyondadır. Avusturya Lloyd Kumpanyası gemileri Tekirdağ limanından yolcu ve posta taşımacılığı yapmaktadır. 19.
yüzyılın sonlarında İstanbul’da ortaya çıkmaya başlayan Ermeni olaylarında Tekfurdağı bir üs olarak kullanılmıştır. İstanbul’daki birçok Ermeni olayında Tekfurdağlı Ermeniler etkili olmuşlardır. İkinci Meşrutiyet’in ilanı şehirde olumlu karşılandı. Günün anısına, şehirde iki anıt dikildi. Bu dönemde yapılan seçimlerde (1908) Tekfurdağı Sancağı iki mebus çıkardı. 1912 Balkan Savaşlarının hemen öncesinde yaşanan Şarköy-Mürefte depremi sancağı derinden etkilemiştir. Kozmopolit bir yapıya sahip olan Tekfurdağı, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde ekonomik, siyasi ve sosyal alanda hareketliliğin yaşandığı önemli bir merkezdir.
Anahtar Kelimeler: Tekfurdağı, Çorlu, Hayrabolu, Malkara, Sancak.
xvi
Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of PhD Thesis Title of the Thesis: Tekfurdag Sanjak in the Early Years of 20th Century (1900-1912)
Author: Hümmet KANAL Supervisor: Assoc. Prof. Ümit EKİN
Date: 17.06.2015 Number of pages: xvi (pre text) + 388 (main body) + 65 (appendices)
Department: History Subfield: History
Tekirdag, which is a port city on the Sea of Marmara, was associated with names like Bisanthe in history, Resistho's, Resisto, Rehaedestus, Rodosto, Tekürtag of Rodosçuk Tekirag and Tekfurdag. The city, remaining Tracks in history, Greeks, Romans and Byzantines sovereignty, came under Ottoman rule in 1357 year. Tekfurdag was also the site of an important settlement due to its geographical location that the city owned before the Ottoman Empire. The fact that the city is the immediate vicinity to İstanbul which had made the two major civilizations such as Byzantine and the Ottoman capital city, have allowed the development of the city's land and sea trade. Tekfurdag, in early 20th century, was located in the center of the road-rail and sea network that was between the Balkans and the capital Istanbul. In this regard, administrative restructuring in Sanjak that had an increasing importance in the last period of Ottoman Empire, has been studied obtaining such as the first-hand sources, demographic, economic, social, safety-order status archive documents, yearsbook description, periods of newspapers. During this period, Tekfurdag, one of the six Sanjaks depending on Edirne province, had three townships named Çorlu, Hayrabolu and Malkara. Non-Muslims elements had the majority in Sanjak’s population structure. This fact reflected in the educational institutions and religious places. There had a Non-Muslim elementary school and Rustie with Muslims in Sanjak. In addition, many Armenian and Greek churches were in Sanjak, there was a synagogue of the Jewish community in Çorlu township. Tekfurdag customs revenue, which was a port city level also not be underestimated. During this period the Tekfurdag ship pier was undergoing many foreign countries. There were twelve countries deputy consul in the city. Especially Austrian Consulate and the post office were on the effective position. Austrian Lloyd Company's vessels operated passenger and mail transportation from the port of Tekirdag. In Armenian events begining to emerge in Istanbul at the late 19th century, Tekfurdag was used as a base.
Armenians from Tekfurdag had been effective in many Armenian events in Istanbul. The declaration of II. Constitutional was welcomed warmly by the sanjak. Two memorials were built to commemorate the day in the city. Two parliamentarians from the Tekfurdag Sanjak were elected at the elections held in 1908. Şarköy-Murefte earthquake, experienced immediately prior to 1912 Balkan War, had deeply affected the Sanjak. Tekfurdag, which had a cosmopolitan nature, was a major centre where there were economic, political and avtivities on social fields in the last years of the Ottoman Empire.
Keywords: Tekfurdag, Corlu, Hayrabolu, Malkara, Sanjak
1
GİRİŞ
Tekirdağ, tarih içinde Bisanthé, Resisthon, Resisto, Rehaedestus, Rodosto, Tekürtağı, Rodosçuk, Tekirağ ve Tekfurtağı gibi isimlerle anılmıştır. Osmanlı hâkimiyetinden önce Traklar, Yunanlılar, Romalılar ve Bizanslılar’ın egemenliğinde kalan şehir, sahip olduğu coğrafi konumdan dolayı daima önemli bir yerleşim yeri olagelmiştir. Şehrin coğrafi konumu ve stratejik önemi zaman zaman dezavantajların yaşanmasına sebebiyet vermiştir. Nitekim Anadolu ile Avrupa arasındaki geçiş güzergâhında bulunmasından dolayı tarih boyunca birçok uygarlığın istilâlarına uğramıştır. Şehirde Yunan hâkimiyetinin zayıfladığı dönemlerde İskitler, Persler, Makedonyalılar, Keltler ve Romalılar’ın istilâları yaşanmıştır.
Bizans ve Osmanlılar zamanında İstanbul’un başkent olması, Tekirdağ’ın önemini daha da artırmıştır. Zira şehir yıllarca başkent İstanbul’u besleyen önemli bir tahıl iskelesi olarak kullanılmıştır. Balkanlar ve Trakya’da yetişen ürünler, Tekirdağ iskelesinden İstanbul ve Marmara Denizi’ne kıyısı olan diğer Osmanlı kentlerine sevk ediliyordu. 19.
yüzyılın sonlarında şark demiryollarının Muratlı ve Çorlu gibi önemli iki şubenin sancak sınırlarında bulunması demiryolu taşımacılığında da şehri, önemli hale getirmiştir.
Tekirdağ’ın Osmanlı Devleti için önemi sadece ekonomik faaliyetler için söz konusu değildi. Özellikle Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde, Balkanlar’da yapılan savaşlarda şehir bir üs olarak kullanılmıştır. Tekirdağ, 1877/78 Osmanlı-Rus Savaşı, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı, 1912/13 Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı’nda askeri sevkiyatta önemli bir rolü ifa etmiştir. Birinci Dünya Savaşı yıllarında, Çanakkale Muharebelerinde yaralanan birçok Osmanlı askerinin tedavisinin yapıldığı mekân Tekirdağ Memleket Hastanesi’ydi. Osmanlı arşivlerinde yer alan birçok belge, şehrin ekonomik ve askeri gelişmelerde bir üs olarak kullanıldığını teyit etmektedir. Ayrıca 1877/78 Osmanlı-Rus Savaşı ve 1912/13 Balkan Savaşları neticesinde yaşanan toprak kayıplarına paralel olarak Balkanlar’dan Osmanlı ülkesine kitleler halinde muhacir göçlerinin yaşanmasına neden olmuştur. Bu meyanda Tekirdağ, muhacir sevkiyatında da önemli bir görevi ifa etmiş ve denizyolu, demiryolu ve karayolu ile birçok muhacir İstanbul ve diğer Osmanlı kentlerine buradan gönderilmiştir.
2
1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanı Edirne Vilayeti ve Tekfurdağı’nda sevinç gösterileri ile karşılanmıştır. Tekfurdağı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iyi örgütlendiği Osmanlı kentlerinden biriydi. 1908’de yapılan seçimlerde sancak, 1 Türk (Adil Bey) ve 1 Ermeni (Agop Babikyan) olmak üzere, iki milletvekili çıkarmış ve bunların ikisi de İttihat ve Teraki Cemiyeti mensubuydu.
Araştırmanın Konusu
“20.Yüzyıl Başlarında Tekfurdağı Sancağı (1900-1912)” adlı çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır. Tekfurdağı Sancağı’nın idari, sosyal, nüfus, ekonomik, emniyet ve asayiş durumlarının incelendiği bu bölümlerde, konular arasında tarihsel bütünlükler dikkate alınarak 1900-1912 dönemi özelinde, klasik dönemden başlayarak Tanzimat ve Meşrutiyet devirlerine de atıflarda bulunulmuştur. Özellikle idari yapılanma ve nüfus bölümlerinde klasik dönem, Tanzimat ve Meşrutiyet devirlerindeki Tekfurdağı’nın geçirdiği evreler irdelenerek tarihi analizler yapılmıştır. Bu bağlamda, birinci bölümde Tekfurdağı isminin menşeinden başlanarak, şehrin fiziki durumu, Osmanlı hâkimiyetinden önce şehirde hâkimiyet kuran siyasi güçlere değinildi. Daha sonra Osmanlılar’ın Rumeli’ye geçişleri ve bu toprakları fetihleri, dönemin kroniklerinden faydalanılarak birinci elden anlatılmış oldu. Osmanlılar’ın 1357’de bölgeyi fetihlerinden başlayarak, Cumhuriyet devrine kadar ki geçen yaklaşık beş yüz yıllık süreçte genel olarak şehrin fiziki durumundaki değişimler de ele alınmıştır. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından önceki gelişmeler ve meşrutiyetin ilanı, Tekfurdağı’ndaki yansımaları, 1908 seçimleri, Tekfurdağlı milletvekillerinin Osmanlı Meclis-i Mebusanı’ndaki faaliyetlerine değinilmiştir. Bu bölümde sancaktaki idari yapılanma etraflıca incelenmiştir. Evvela, sancak yönetimi ve sancak merkezindeki idari, iktisadi, askeri, adli, ekonomik, sosyal ve yabancı kuruluşlar ve idareciler ele alınmıştır. Sancakta görev yapan mutasarrıflar ve görev süreleri belirlenmiştir. Tekfurdağı’ndaki cemaat meclisleri de incelenerek Gayrimüslim unsurların bu dönemdeki idari ve sosyal durumları açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Daha sonra, kaza yönetimi, kaza idare meclisi ve kazalardaki kurumlara değinilmiştir. Son olarak, nahiye ve köy yönetimlerinden bahsedilerek sancaktaki nahiyeler ve köyler tespit edilmiştir.
İkinci bölümde, sancağın nüfus yapısı irdelenmiştir. Bu bölümün hemen başında, sancağın klasik dönemdeki tahmini nüfusu tahrir kayıtları doğrultusunda verilmiştir.
3
Daha sonra, Osmanlı Devleti’nde ilk nüfus sayımının yapıldığı 1831 nüfus sayımından başlanarak, 1881/1882-1893 nüfus sayımı, 1905/1906 nüfus sayımı ve 1914 nüfus sayımı tablolar ve grafiklerle desteklenerek açıklanmıştır. H.1319 Edirne Vilayet Salnamesi’nin nüfus verileri de dikkate alınarak sancaktaki İslam, Ermeni, Rum, Bulgar, Yahudi, Katolik, Protestan, Latin ve yabancı nüfusun tespiti yapılmıştır. Bu milletlerin kadın ve erkek nüfusları ayrıca belirlenmiştir. Bölümün sonunda Tekfurdağı Sancağı’nın Edirne Vilayeti ve Osmanlı ülkesindeki nüfus ortalaması belirlenmiştir.
Üçüncü bölümde, sancağın ekonomik durumu etraflıca incelenmiştir. Sancağın gelir- gider dağılımı ve Edirne Vilayeti içerisindeki yeri öncelikli olarak irdelenmiştir.
Marmara Denizi kenarında iskeleleri ile deniz ticaretinde hatırı sayılır bir yere sahip olan sancağın Gümrük gelirleri, sancaktaki yabancı kuruluşlar olan Düyûn-ı Umûmiye ve Reji İdareleri’nin gelirleri belgeler ışığında tespit edilmiştir. Bundan başka, ticaret, panayırlar, pazarlar, fabrikalar, imalathaneler, Avusturya Lloyd Kumpanyası’nın Tekfurdağı’ndaki faaliyetleri, liman idaresi ve Tekfurdağı’na uğrayan yabancı gemiler ve tonajları incelenmiştir. Detaylıca incelenen bir başka konu da sancaktaki tarımsal faaliyetlerdir. Klasik dönemden beri Trakya’daki tarım ürünlerinin başkente sevk edildiği bir tahıl iskelesi olan Tekfurdağı, aynı zamanda tarımsal faaliyetlerin de yoğun olarak yapıldığı bir yerdi. Bu meyanda sancaktaki tarım ürünlerinin çeşitleri, üretim miktarları ve ülke ortalamaları tablolar halinde irdelenmeye çalışılmıştır. Kuraklık ve kıtlık zamanlarında çiftçilere devlet tarafından yapılan yardımlar ve ziraat bankasınca verilen kredilere de değinilmiştir. Tarım ürünlerinde olduğu gibi sancak genelindeki hayvancılık, hayvansal ürünler, ipek böcekçiliği, arıcılık konuları tablolar halinde ülke ortalaması da dikkate alınarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Son olarak, 1909,1913 ve 1914 yıllarında sancaktaki tarım ürünlerinin fiyat hareketleri ve ülke ortalaması karşılaştırılarak, Tekfurdağı’ndaki ucuzluk ve pahalılık ürünler bazında belirlenmiştir.
Dördüncü bölümde, sosyal hayat başlığı altında değerlendirmeye tabi tutulmuştur.
Evvela, Tekfurdağı’nda eğitim ve öğretim faaliyetleri ele alınmıştır. Bu bağlamda sancaktaki medreseler, iptidai mektepleri, rüştiye mektepleri ve idadi mektebi ile Gayrimüslim mektepleri detaylıca incelenmiştir. Daha sonra, sancaktaki bir başka sosyal olgu olan muhacir iskânı ve sağlık meseleleri belgelere ekseninde irdelenmiştir.
Balkan Savaşları öncesinde Şarköy-Mürefte hattında meydana gelen 1912 depremi ise
4
bu bölümde etraflıca incelenen bir diğer konudur. Depremin Tekfurdağı, Çorlu, Şarköy, Mürefte ve Gelibolu’daki etkileri ve kayıpları sayısal verilerle izah edilmeye çalışılmıştır. Son olarak ulaşım, haberleşme ve sancaktaki tarihi yapılara değinilmiştir.
Beşinci Bölümde, sancaktaki emniyet ve asayiş durumu ele alınmıştır. İlk olarak sancaktaki adli olaylar, Dâhiliye Nezareti’ne her ay düzenli olarak gönderilen cinayet cetvellerinde geçen bilgiler ışığında irdelenmiştir. Bu sayede sancaktaki huzur ve güven ortamının tesis edilip edilemediği belirlenmeye çalışılmıştır. Daha sonra, sahil güvenliği ve tütün kaçakçılığı, Tekfurdağlı Ermeniler’in siyasi faaliyetleri, eşkıya hareketleri, Karaçalı Olayları arşiv belgeleri ekseninde incelenmiştir. Son olarak, Tekfurdağı, Çorlu, Malkara ve Hayrabolu hapishanelerinin fiziki durumları, mahkûm profilleri, suçlara göre ceza miktarları ve hapishane çalışanlarının ekonomik durumları ele alınmıştır.
Araştırmanın Önemi
Tekirdağ, 20. yüzyıl başlarında Edirne Vilayeti’ne bağlı 6 sancaktan birisidir. Şehir, Roma ve Bizans dönemlerinde olduğu gibi Osmanlı hâkimiyetinde de stratejik bir öneme sahipti. Osmanlı döneminde Tekirdağ, Fatih Sultan Mehmet tarafından İstanbul’da kurulan imareti besleyen geniş vakıfların bir parçası olmasının yanında başkentin iaşesinde büyük öneme sahip bir liman kent görünümündeydi. İstanbul açısından önemli bir tahıl iskelesi olan kent, Balkanlar’dan gelen ve Trakya’da yetiştirilen tahıllar, sebze ve meyveler buradaki mahzenlerde depolanır ve başkente sevk edilirdi. 20.yüzyıl başlarında Tekirdağ, İstanbul’un Balkanlara açılan kapısı konumunda ve Rumeli demiryolları ile Balkan karayollarının geçiş güzergâhında bulunmaktaydı. Bu nedenle şehrin gerek kara gerekse deniz ticareti oldukça canlı idi. Gelişmiş bir ekonomiye sahip olması şehri önemli bir siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel merkez haline getirmiştir.
II. Meşrutiyet’in ilanında Rumeli coğrafyasının etkisi yadsınamaz. Bu bakımdan bir Rumeli kenti olan Tekfurdağı’nda yapılan seçimler ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin milletvekillerinin faaliyetlerinin bilinmesi de gerekir.
Marmara Denizi’nin içeriye doğru kıvrılan kısmında yer alan Tekirdağ, hakkında en çok belge bulunan şehirlerin başında gelmesine rağmen bilimsel manada yok denecek kadar
5
az çalışmaya konu olmuştur1. Oysa şehirle ilgili Osmanlı Devleti dönemine ait 100’ü aşkın nüfus defteri, 250’yi aşkın kadı sicili; onlarca tahrir, avarız ve temettuat defteri;
on binlerce perakende belge ve 28 salname bulunmaktadır. Bu yönüyle Osmanlı Devleti’nin son dönemindeki Tekfurdağı’nın idari, sosyal ve ekonomik yönlerinin etraflıca incelendiği bu çalışmamız, şehrin tarihinin önemli bir bölümüne ışık tutması açısından oldukça faydalı olacaktır. Ayrıca bundan sonra Tekfurdağı Sancağı hakkında bilimsel çalışmalar yapacak araştırmacılar için de vazgeçilmez bir kaynak hükmünde olacağı düşüncesindeyiz.
Esasında, ilk başlarda “II. Meşrutiyet Devrinde Tekirdağ (1908-1912)” olarak başladığımız çalışmamızda, daha sonra tez adı değişikliğine gidilmiştir. Çünkü bir yıllık bir kaynak tarama ve tasnif işlemlerinin ardından bu yıllarda Tekirdağ’ın idari, sosyal, kütürel ve ekonomik durumuna ait ve doktora tezini sonuçlandıracak yeterli kaynağın olmadığını tespit ettik. Bu nedenle, 1908-1912 yıllarını da içermek kaydıyla tezimizin kapsamını biraz daha genişleterek başlığını “20. Yüzyıl Başlarında Tekfurdağı Sancağı (1900-1912)” şeklinde belirlemenin daha isabetli olacağı kanaatine vardık.
Kullanılan Kaynaklar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri
Çalışmanın temel kaynağını arşiv belgeleri oluşturmaktadır. Bu döneme ilişkin olarak yapılan arşiv taramalarında, sosyal hayatla ilgili önemli veriler ihtiva eden Tekirdağ (Rodosçuk) Şeriye Sicilleri ve Tekirdağ Temettuat Defterleri incelenmiş, ancak Tekirdağ’a ait en son şeriye sicilinin tarihi 1298 (1881), en son temettuat defterinin tarihi ise 1261 (1845)’dir2. Belirtilen tarihli defterler, tezimizin kapsamının epey gerisinde olmasından dolayı temin edilmemiştir.
1 Tekfurdağı Sancağı ile ilgili yapılan bilimsel çalışmalar şöyledir: Kaya Göktepe’nin “Tekirdağ Sancağı’nda Tarımsal Yapı (1840-1914)”, Özlem Sert Sandfuchs’un, “Reconstructing a Town From İts Courd Records Rodoscuk (1546-1553)”, Hacer Ateş’in “Kuzey Marmara Sahilleri ve Ard Alanında Şehirleşmenin Tarihi Süreci: XVI-XVII. Yüzyıllarda Tekirdağ ve Yöresi” isimli doktora tezleridir. Ayrıca Sıddık Çalık’ın, “Çirmen Sancağı’nda İskân ve Nüfus (1466-1595)” isimli doktora tezinde ise Tekfurdağı’nın nüfus yapısı incelenmiştir. Görüldüğü üzere Tekirdağ hakkında hazırlanan tezler (biri hariç) Osmanlı klasik dönemine aittir. Bu manada son dönem Tekfurdağı’nın sosyal ve idari yönden irdelendiği, yüksek lisans ve doktora seviyesinde bir bilimsel çalışma bulunmamaktadır. Bu durum bizim çalışmamızı daha da önemli hale getirmektedir.
2 Temettuat Defterleri için Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Fon Kodu: Maliye Nezareti (ML. VRD.
6
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi ve ATASE Arşivi’ne de başvurulmuş, fakat tezimizin kapsamı dâhilinde, Tekirdağ’ın idari, sosyal, kültürel ve ekonomik durumu ile ilgili belgeye rastlanılamadı.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Bab-ı Ali Evrak Odası belgeleri, Dâhiliye tasnifi, Yıldız tasnifi, Rumeli Müfettişliği Edirne evrakı, Şûrâ-yı Devlet evrakı, Hariciye Nezareti belgeleri, Zaptiye Nezareti belgeleri, Maarif Nezareti belgeleri, Mühimme Kalemi ve evrakı Tekfurdağı Sancağı hakkında belgeler temin ettiğimiz önemli tasniflerdir. Bu çalışmada istifade ettiğimiz tasnifleri3 alt başlıklar halinde şöyle sıralayabiliriz:
Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.)
Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı (DH. DUİT.) Dâhiliye Emniyet Kalemi (DH. EUM. EMN.)
Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Kalem-i Umumî (DH. EUM. KLU.)
Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Muhasebe Kalemi Evrakı (DH. EUM. MH.) Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti (DH. EUM.)
Dâhiliye Nezareti İdare (DH. İD.)
Dâhiliye Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler Müdüriyeti (DH. MB. HPS.) Dâhiliye Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler Müteferrik (DH. MB. HPS. M.) Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.)
Dâhiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ.)
Dâhiliye Sicilli Nüfus İdare-i Umumiyesi Tahrirat Kalemi (DH. SN. THR.) Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH. ŞFR.)
Dâhiliye Islahat (DH. TMIK. S )
Dâhiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye ve Vilayât Müdüriyeti (DH. UMVM.) Dosya Usulü İradeler Tasnifi (İ.DUİT.)
Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS.) İrade Askeri (İ. AS.)
İradeler Adliye ve Mezâhib (İ. AZN.) İrade Dâhiliye (İ. DH.)
TMT. D.) taratıldı. Şeriye Sicillleri ise hem arşivde hem de İSAM’da bulunmaktadır.
3 Bu tasnifler hakkında Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi istifade ettiğimiz önemli bir kaynaktır. Bkz.
(BOAR, 2000: 1-560).
7 İradeler Evkaf (İ. EV.)
İradeler Harbiye (İ. HB.) İrade Hususi (İ. HUS.)
İradeler İmtiyazat ve Mukavelat (İ. İMT.) İradeler Maarif (İ. MF.)
İradeler Maliye (İ. ML.)
İradeler Telgraf ve Posta (İ. PT.) İrade Şûrâ-yı Devlet (İ. ŞD.)
Maarif Mektubi Kalemi (MF. MKT.)
Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM.) Şûrâ-yı Devlet (ŞD.)
Rumeli Müfettişliği Edirne Evrakı (TFR. 1. ED.) Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y. A. HUS.) Yıldız Tasnifi Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y. A. RES.) Yıldız Esas Evrakı (Y. EE.)
Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV.) Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı (Y. PRK. A.) Yıldız Perakende Askerî Maruzat (Y. PRK. ASK.) Yıldız Evkaf Nezareti Maruzatı (Y. PRK. EV.) Yıldız Perakende Umumi (Y. PRK. UM.) Zaptiye Nezareti (ZB.)
Metin içerisinde kaynak olarak gösterilen arşiv belgelerinde, fon numarası olarak verilen numaralardan ilki Dosya Numarasına, ikincisi ise Gömlek Numarasına karşılık gelmektedir.
Nüfus Defterleri:
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Tekfurdağı Sancağı’na ait 118 adet “Reaya (Gayrimüslim)” ve “Müslim” nüfus defteri bulunmaktadır. Bu defterler 1831-1859 yıllarına ait olduğu için tezimizin kapsamı dışında yer almaktadır. Ancak Tekfurdağı’ndaki Gayrimüslim nüfusun yaşadığı mahalle ve köylerin tespiti amacıyla on adet nüfus defteri incelenmiştir. Bu bağlamda sancaktaki Müslüman, Ermeni ve Rum mahalleleri ile Rum köyleri tespit edilmiştir.
8 Salnameler:
Bir yıllık olayları topluca gösteren eserler olan salnameler, Osmanlı Devleti’nde ilk olarak Mustafa Reşit Paşa’nın girişimleriyle 1847 yılında Ahmet Vefik Paşa tarafından
“Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye” adıyla neşredilmiştir. Devlet salnamelerinin faydalarının görülmesi üzerine, yaklaşık yirmi yıl sonra vilayet salnameleri de çıkarılmaya başlanmıştır. Bu manada çıkarılan ilk vilayet salnamesi Bosna Vilayet Salnamesi’dir (Duman, 2000: 1-5). Salnameler, bulunduğu dönemin tarihi, idari yapısı, ekonomisi, kurumları, eğitimi, nüfusu, yeraltı ve yerüstü zenginlikleri gibi konularda önemli bilgiler içerdikleri için birinci el kaynak hükmündedirler.
Tezin hazırlanma sürecinde beş çeşit salnameden istifade edilmiştir. Bunlar, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnameleri (H.1263/1847-H.1334/1918), Edirne Vilayet Salnameleri (H.1287/1870-H.1319/1902), Maarif Nezareti Salnameleri (H.1319/1902- H.1321/1904), Bahriye-i Ticariye Salnamesi (H.1329/1911) ve Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnamesi (H.1329-1331/1911-1913)’dir.
Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnameleri’nden, Tekfurdağı Sancağı’nın mutasarrıfları, kaymakamları, kazaları, nahiyeleri, köyleri ve kurumları kısaca, idari yapının tespitinde faydalanılmıştır. Bu meyanda 29 adet salname incelenmiştir. Bu salnameler, vilayet salnamelerine göre daha genel konuları içermesine karşılık, vilayet salnamelerinde yer almayan birçok bilgi devlet salnamelerinde bulunabilmektedir.
Edirne Vilayet Salnameleri, H.1287/1870 ile H.1319/1902 yılları arasında yayınlanmış olan 28 salnameden ibarettir. Bu dönemde Tekfurdağı Sancağı Edirne Vilayeti’ne bağlı altı sancaktan birisi olduğu için Tekfurdağı ile ilgili bilgiler Edirne Vilayet Salnameleri’nin içerisinde yer almaktadır. Vilayet salnameleri, devlet salnamelerine göre daha ayrıntılı bilgiler içermektedir. Edirne Vilayet Salnameleri, özellikle H.1310, H. 1317 ve H. 1319 Salnameleri sancaklar hakkında detaya varan bilgiler sunmaktadır.
Maarif Nezareti Salnameleri (H.1319/1902-H.1321/1904), Osmanlı kentlerindeki eğitim kurumları ile ilgili başvurulan kaynaklar arasındadır. Bu salnameler, Tekfurdağı Sancağı’ndaki medreseler, iptidailer, rüştiyeler ve idadiler hakkında değerli bilgiler
9
sunmaktadır. II. Abdülhamit Devri’nde yayımlandığı için bu dönemdeki Müslim- Gayrimüslim halkın açtığı okulların listesi ve okulların açılış tarihleri mevcuttur.
Bahriye-i Ticariye Salnamesi, H.1329/1911 yılına ait bu salname tamamen incelenmiş olup, Marmara Denizi’nin kenarında bir ticaret merkezi olan Tekfurdağı ve Osmanlı liman kentlerindeki acenteler hakkında bu salnameden faydalanılmıştır.
Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnamesi, H.1329-1331/1911-1913 yıllarına aittir.
1912 Mürefte Depremi ve muhacir sevkiyatında Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin çalışmaları, Tekfurdağı özelinde incelenmiştir. Mürefte Depremi’ne ait bilgilere rastlamasak da, muhacir sevkiyatında hatırı sayılır bilgilere ulaşabildik.
Süreli Yayınlar:
Bu dönemde Tekfurdağı Sancağı’na ait bir süreli yayın bulunmamaktadır. Ancak 1912 Şarköy/Mürefte Depremi ile ilgili İstanbul’da yayımlanan Tanin ve İkdam Gazetelerinden; II. Meşrutiyet’in İlanı ile ilgili Edirne’de yayımlanan Âfitap, Yeni Edirne ve Vatan Gazatelerinden istifade edilmiştir.
Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri:
TBMM Arşivi’nden temin ettiğimiz Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri, II. Meşrutiyet dönemi Osmanlı Mebusan Meclisi’nde yer alan Tekfurdağlı milletvekillerinin meclisteki faaliyetlerini içermektedir.
Diğer Kaynaklar:
Tezin hazırlanma sürecinde, birinci el kaynak hükmünde olan Osmanlı kronikleri ve seyahatnamelerden de faydalanılmıştır. Bu bağlamda Âşık Paşazade’nin Tevarih-i Ali Osman’ı, Neşri’nin Cihnnüma’sı ve Hoca Saadettin’in Tâcü’t- Tevârih’inde Tekfurdağı ve çevresinin fethi detaylı olarak anlatılmaktadır. Ayrıca Evliya Çelebi Seyahatnamesi 17. yüzyıla ait, Kelemen Mikes’in Türkiye Mektupları ise 18. yüzyılla ilgili bilgi veren birinci el kaynaklardır.
Bu çalışmada istifade edilen diğer bir kaynak, Düsturlar’dır. Beş Tertipten oluşan Düsturlar H.1280/1863 yılından itibaren Osmanlı ve Cumhuriyet dönemindeki;
10 ü Kanunlar ve Tüzükler ü İmtiyazlar
ü Devletin taraf olduğu antlaşma metinleri
ü TBMM’nin kanunların yorumu ile ilgili kararları ü Tüzüklerin yorumuna dair Danıştay Kararları vs.
İhtiva eden önemli eserlerdir (Yalçın, 2010: 74-77). Tezimizle ilgili Birinci Tertip Düsturlar’dan istifade edilmiş olup, 1864 Vilayet Nizamnamesi, 1869 Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi, 1871 İdare-i Umumi Nizamnamesi ve 1876 Nahiye Nizamnameleri, 1876 Kanun-ı Esasi’nin asıllarına düsturlardan ulaşılmıştır. Bu nizamnamelerde sancak, kaza, nahiye ve köy gibi idari birimlerin yönetimiyle ilgili ayrıntılı bilgiler mevcuttur. Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi’nde ise iptidai, rüştiye ve idadi gibi eğitim kurumlarının işleyişleriyle ilgili bilgiler yer almaktadır.
Son olarak, Tekirdağ’ın tarihi hakkında Mehmet Serez, Hikmet Çevik ve Münir Satkın’ın eserleri bir yerel tarihçi gözüyle yazılmış önemli yapıtlardır. Ayrıca Besim Darkot’un MEB İslam Ansiklopedisi’ndeki “Tekirdağ” ve Hacer Ateş’in Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nde yer alan “Tekirdağ” maddeleri ile 1973 tarihli Tekirdağ İl Yıllığı şehrin tarihine bütüncül bakış açısından istifade ettiğimiz önemli kaynaklardır.
Osmanlı Arşiv Belgeleri ekseninde yayımlanmış olan Kaptan Şirketler Grubu yayını Osmanlı Belgelerinde Tekirdağ ile Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ve Namık Kemal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nin ortak yayını olan Belgelerle Osmanlı Dönemi’nde Tekirdağ isimli eserler, şehir hakkında yayımlanmış bilimsel çalışmalardır.
Yukarıda verilen kaynaklardan başka birçok araştırma eser, makale, doktora ve yüksek lisans tezleri çalışmamız sırasında faydalandığımız kaynaklardır.
11
BÖLÜM 1: ŞEHRİN TARİHİNE GENEL BAKIŞ VE SANCAKTAKİ İDARİ YAPILANMA
1.1. Tarih İçinde Tekfurdağı 1.1.1. Tekfurdağı Adı ve Menşei
Tarihi antikçağlara dayanan Tekirdağ’ın bilinen en eski adı, M.Ö 5. yüzyılda yaşayan Heredot’un tarihi haritalarında Bisanthe olarak geçmektedir (TİY, 1973: 20). Yunan tarihçi Plinus ile Ptolemais’in eserlerinde de şehirle ilgili Bizanthe adını kullanılmıştır (Serez ve Çevik, 2005: 5). Bu ismin bölgeye hâkim olan Biston Trakları’ndan dolayı verildiği bilinmektedir (Ateş, 2011: 359). Roma ve Bizans dönemlerinde Rhaidestos, Resisthon, Resisto adları kullanılmış olup, Ortaçağ boyunca ise Rodosto adı ile anılmıştır (Darkot, 1979:133). Osmanlıların bölgeyi fethetmeleri ile birlikte Rodosçuk ve Tekfurdağı adları kullanılmıştır (TA, 1982: 42).
Tekfurdağı isminin menşei konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Şehrin güneybatısında bulunan Tekir Dağı’na (veya Ganos Dağı) istinaden bu ismin verildiği söylenmektedir (Darkot, 1979: 133). Bununla birlikte H.1310/M.1892 tarihli Edirne Vilayet Salnamesi’nde, zamanında burada birçok Ermeni’nin meskûn olması ve etrafında takavurları bulunmasından ötürü “Takavurdağı” denildiği daha sonraları
“Tekfurdağı” şeklinde yaygınlaştığından bahsedilmektedir4(EVS, 1310: 656). Ermenice
“kral” manasına gelen “takavur” kelimesinden ileri geldiği sürülen bu görüşün doğruluğu şüphelidir. Zira bölgede Ermeniler’den bahseden en eski tarihli kaynak XVI.
yüzyılın sonlarına aittir (İnciciyan ve Andreasyan, 1976: 136). Evliya Çelebi ise, Bizans tekfurlarının burada bağlarının bulunması ve şehrin kuzeyini çevreleyen dağlardan dolayı buraya Tekfurdağı denildiğini belirtmektedir (EÇS, 2003: 347).
Osmanlı Klasik Dönemi’nden itibaren, arşiv belgelerinde ve kaynaklarda Rodosçuk ve Tekfurdağı isimlerinin birlikte kullanıldığı görülmektedir. Osmanlı kroniklerinden
4 “Gelibolu’nun kuzeydoğusunun 97 kilometre uzağında ve Marmara Denizi sahilinde bir güzel şehirdir.
H.759/1357 senesinde Osmanlılar tarafından fethedilen Tekfurdağı’nın eski isimlerinden biri –Rodosto, Rodosçuk ve Takâvur dağı- olub eski zamanlarda Edirne ve Rumeli Doğu Vilayeti denilen mahallerin kralı olan Pazos nâm zâtın meskeni idi. (…)Vaktiyle burada pek çok Ermeni sâkin olduğuna ve civarında tekâvurları dahi bulunduğuna binâen Tekâvur dağı denilub sonra Tekfurdağı zebânzed (anılır) olmuştur.” (EVS, 1310: 656).
12
Neşri, Oruç Bey ve Âşık Paşazâde Tarihlerinde şehrin adı, 14. ve 15. yüzyıllarda
“Tekürtağı”, 16. yüzyıl Mühimme Defterlerinde “Rodosçuk” ve “Tekfurtağı” olarak geçmektedir (Ulu, 2014: 5-6). 17. ve 18. yüzyıl Şer’iyye Sicillerinde “Kazâ-i Tekfurdağı”, “Kazâ-i Rodosçuk”, “Medîne-i Rodosçuk” isimleri birlikte kullanılmıştır (İslami, 2010: 217, 219, 238, 239; Cengiz, 2008: 35, 37, 47). 19. ve 20. yüzyıl kaynaklarında ise “Tekfurdağı” ismi sıkça zikredilmiştir5.
1.1.2. Tekfurdağı’nın Fiziki Durumu
Tekirdağ günümüzde, 40° 36’ - 41° 31’ kuzey enlemleri ile 26° 43’ - 28° 08’ doğu boylamları arasında bulunmaktadır (TİY, 1973: 32-33; Satkın, 1996: 9). Marmara Denizi’nin kuzey-batı kıyısında yer alan şehir, batıda Tekir Dağları, doğuda ise Istranca (Yıldız) Dağları’nın uzantısı ile 6.218 km2’lik bir alana yayılmıştır. Topraklarının % 75’i plato, % 15’i ova ve % 9.3’ü ise, dağlardan oluşmaktadır (OBT, 2012: 14). Şehrin en önemli çıkıntısını oluşturan Tekir Dağları Kumbağ’dan başlayarak 60 km.
uzunluğunda Gelibolu’ya kadar uzanır. Bu dağ silsilesinin en yüksek yeri 945 metre ile Ganos Dağı’dır. Batı ve güneybatı yöreleri oldukça engebeli olan şehrin, doğu kesiminin yükseltisi daha azdır. Burada, Çorlu ve Ergene Havzasını içine alan hafif dalgalı düzlükler bulunmaktadır (TİY, 1973: 32-33). Ayrıca, Malkara ve Hayrabolu kazaları ile İnecik Nahiyesi’nin de arazisi düzlüktür (EVS, 1310: 659). Coğrafi olarak Tekirdağ, Korudağ, Istranca dağlarının yükseltileri ilin tek nehri olan Ergene yatağına doğru alçalır ve ortalama yükseltileri 150-200 metrelik sırtlar şeklinde, vadi ve kıyılardaki alüvyonlu ovalarıyla bir peneplen görünümündedir (TİY, 1973: 32-33).
18. yüzyılda, Macar Prensi Rakoczi ile Tekfurdağı’na gelerek, burada ikamet eden Kelemen Mikes, şehrin fiziki durumunu en iyi tasvir edenlerdendir:
“ (…) Uzunluğu genişliğinden fazla olan şehir, epeyce büyük ve oldukça güzel, deniz kıyısında latif ve ferah bir yamacın üstündedir. Avrupa’nın da tam kenarında sayılabiliriz. Buradan İstanbul’a atla iki günde ferah ferah varılır, denizdense bir günlük yol. İnsan ne tarafa giderse her yanı güzel kırlar, fakat boş arazi değil,
5 19. ve 20. yüzyıllarda, Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Salnameleri, Maarif Nezareti Salnameleri, Bahriye-i Ticariye Salnamesi, Edirne Vilayet Salnameleri ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi vesikalarında şehrin ismi Tekfurdağı olarak zikredilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. 1847- 1918 yılları arasındaki 65 adet Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Salnameleri ve Hicri 1287, 1288, 1290, 1291, 1292, 1293, 1294, 1300, 1301, 1302, 1303, 1304, 1305, 1308, 1309, 1310, 1311, 1312, 1313, 1314, 1315, 1316, 1317, 1319 tarihli Edirne Vilayet Salnameleri.
13
çünkü burada toprağı mükemmel işliyorlar. Köylere yakın olan kırlar boş olmadığı gibi, şehrin etrafındaki topraklar da bakımlı bahçeler gibi gayet iyi işlenmiştir, hele şu sırada insan tarlalara, bağlara ve sebze bahçelerine bakmakla doyamıyor.
Sırtlarda o kadar çok bağ var ki başka yerde ancak bir vilayette bu kadarı bulunur.
Bağlarda pek çok meyve ağacı var.” (Mikes, 2014: 43, 44, 52).
Kelemen Mikes’in verdiği bu bilgiler ile aradan yaklaşık iki yüz yıl geçmesine rağmen vilayet salnamelerinde geçen bilgiler örtüşmektedir. Edirne Vilayet Salnameleri’nde Tekfurdağı, 20. yüzyıl başlarında Marmara Denizi sahilinde bir yarım daire teşkil eden birkaç tepe üzerinde kurulmuş olan, İstanbul’un 127 kilometre batısında, Gelibolu’nun 97 kilometre kuzeydoğusunda, havası ve suyu hoş, arazisi kısmen dağlık, kısmen ovalık, bereketli toprakları olan, eski bir surla çevrili güzel bir yerleşim yeri olarak tasvir edilmiştir (EVS, 1309: 351; EVS, 1319: 1106).
1902 yılında kuzeyde Kırkkilise, güneyde Marmara Denizi, doğuda Çatalca, güneybatıda Gelibolu, batıda Edirne sancaklarıyla çevrili olan Tekfurdağı Sancağı, Merkez kaza, Çorlu, Malkara ve Hayrabolu kazalarıyla 12 nahiye ve 261 köyden6 oluşmaktaydı. Merkez Kazası, kuzeyde Hayrabolu ve Çorlu kazaları doğuda yine Çorlu Kazası, güneyde Marmara Denizi, güneybatıda Mürefte Kazası, batıda Malkara ve Hayrabolu kazalarıyla çevriliydi (EVS, 1319: 1106).
Bu dönemde, Tekfurdağı’nda 42 mahalle7 bulunuyordu (EVS,1310: 656). Ayrıca, Gümrük, Ciğalazade Rüstem Paşa, Orta, Cami-i Atik, Teygos, Şabanoğlu, Salihçe, Hasan Efendi, Hoca Hürmüz adlarını taşıyan 9 cami; 12 tekke, 5 Rum kilisesi, 3 Ermeni kilisesi, birer Katolik, Protestan ve Latin kilisesi, 1 havra,1 telgrafhane, jandarma, askeri karantina daireleri, bir debboy (depo), bir idadi, bir kız rüştiyesi, 4.114 hane, 78 çeşme, 49 han, 981 dükkân, 278 mağaza, 47 fırın, 252 arsa, 161 kira odası, 75 gazino ve meygede (meyhane), 15 ambar, 91 kahvehane, 4 hamam, 3 bağhane, 5 un fabrikası, 1 çömlekhane, 4 kiremithane, 8 yel değirmeni mevcuttu (EVS, 1317: 494, 495).
6 Aynı tarihlerde köy sayısı, Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Salnameleri’nde 280, Edirne Vilayeti Salnameleri’nde 261 olarak geçmektedir.
7 Bu mahallelerden ismi bilinenler şöyledir; Müslüman Mahalleleri: Bevvab Mehmet Bey, Hacı Mehmet, Dudu Hatun, Behram Reis, Hacı Hürmüz, Dizdarzâde, Hoca Veli, İbrahim Bey, Cennet Hatun, Yunus Bey, Hacı İsa, Kara Kâtip, Cami-i Vasat (Orta Camii), Cami-i Atik (Eski Camii), Hacı Musa, Hüseyin Çavuş, Nebi Zade, İskender Çavuş, Hoca Bayezid, Can Paşa, Raziye Hatun, Kıpti-i Müslim.
Rum Mahalleleri: Papa Nikolaki, Papa Vasil, Papa İkonumos, Papa Zaharya, Papa İktamus, Papa Yorgi.
Ermeni Mahalleleri: Nevruz, Yağcı, Dilan, Çilingir, Çullu, Batnoz, Tarçın, Arsen, Varterez, Tarakçı.
Bunlardan başka Müslüman, Musevi ve Ermeni vatandaşların beraber yaşadığı Çiftlikönü Mahallesi (BOA. NFS.d, nr. 3989; BOA. NFS.d, nr. 4000; BOA. NFS.d, nr. 4015; Serez, 2007: 150).
