Tarih köşesi :
Çinili köşk.
M i m a r î e s e r l e r i m i z v e m i m a r l a r ı m ı z
Mimar Kemal Altan III
çinili köşk binası, İstanbulun alındığı tarihten yirmi sene sonra inşa edilmiştir. Mimar Kemaleddinin yapısı ola- rak bilinen bu eserin teşkilâtında:
Önünde, üstleri birbirine kemerlerle bağlanmış sekiz köşe tertibinde mermer sıra sütunlar olup bu sütunların ka- idesi ile beraber altındaki kısa ayakların başlığı arasında kat kornişi silmesile devam eden muntazam konsullar vardır.
Antresini teşkil eden orta basık kemerli kısmın açıklı- ğı, aralıkları aynı olan diğer sivri basık kemerli sütunlardan daha geniştir.
Yine antresi önünde dışarıya çıkıntılı, üstü açık bir mer- diven sahanlığının iki tarafında on birer adet basamak bu- lunmaktadır.
Bu merdiven sistemi sonradan eklenmiştir. Kaldırılmış olan evvelki merdiven zemindeki kısa ayaklı revak kısım- dan içerlek şekilde tertib edilmişti. Hâlâ eski yeri bellidir.
Şimidiki merdiven sahanlığı altında bodrum katının kapısı vardır. Bodrum divarlarının üstü, kat döşemesini teş- kil ettiği için tonozludur.
Bina dört köşe olup derinliği yüzünden biraz fazladır.
Arka yüzünün tam ortasında 5 köşeli bir çıkıntı vardır. Dış yan duvarlarının, şimdi yerleri sıvanmış olan kısımları vak- tile bütün çini kaplı imiş, Bu çiniler Bursadaki (Yeşil cami)- nin renk ve tertibinde olup o devreye mahsus en kıymetli örneklerdendir. Çinili köşkün cephesinde istalâktik işlemeli saçak silmesi altında çiniden çok güzel bir su hâlâ mevcut- tur. Diğer duvarlar üzerindeki çini panoların kenar suları mavi renklerini kaybetmiyerek kısmen kalmıştır.
Revaklı üst koridora çıkıldığı zaman asıl binaya ait e- sas büyük antrenin iki yan girinti köşelerile beraber çevre- lenen duvar satıhlarında fevklalâde güzel çinilerden mürek- kep bir kemer teşkilâtı görülür. Yine bu kısımda pencere ke- merlerile köşe plâstrolarının yüzlerinde eski çinilerin temiz çeşitleri kalmıştır, içinin tertibat ve teşkilâtına gelince:
Plânında, merkezî kısım, binanın ihtiva ettiği diğer man- zume heyetinden daha yüksektir. Burada kutru 6.80 m. olan bir kubbe vardır. Kubbenin etrafı pencereli olup dört köşe- sinde istalâktitten çok san'atli pantantifler tertip edilmiştir.
Kubbeli olan bu yüksek kısmın etrafındaki koridorlara geçit
u n u :
Çinili köşk plânı. 1/200
yapan kemerlerin kavisli tonoz örtüleri altında (mütekati kemer şeklinde) birbirine geçmeli fevkalâde hünerle işlen- miş süs motifleri görülür.
Çinili köşkün iç duvar yüzleı-indeki çok kıymetli çini- lerden bazılarını, sultan Abdülâziz devrinde maarif nazırı bulunan Saffet Paşa tarafından Romanyadan getirtilen ec- nebi bir mimar, eseri yeniliyorum zannile parça, parça ederek sökmüş, duvarları krem rengine badanala - lamıştıı-?! Bilâhara Müzeler müdürü merhum Hamdi Os- man bir çok emeklerle bu kötülüğü telâfiye muvaffak olmuş- tur. Çinili köşk Türk; mimarisinin en temiz ve karakteris- tik bir örneğidir,
Fatih devri mimarları öz san'at zevklerine güzellikten başka bir şey karıştırmamışlar ve bu sebeple eserlerine en temiz tesirler koymuşlardır. Mimarimizin, tamamlanmış en güzel şekillerini, daha İstanbul alınmadan evvel Bursa ile Edirnedeki güzel san'at eserlerimizde görebiliriz.
İznik şehrinde Hüdavendigârın veziri Çandarlı Hay- reddln Paşaya ait (Yeşil cami) adında mimarisi çok temiz bir eser vardır, (1378 - 780) de inşa edilen Yeşil camii mi- marimizde güzel san'atlar için ilk yeni bir örnek olmuştu.
Bu camiin plânı ve kuruluş esası Selçuk biçimlerinden az farklı olmakla beraber çok sade, öz ve güzel bir tip göster- mektedir. Ön yüzünü teşkil eden haı-iminde yuvarlak ma- ktalı, istalâktit başlıklı iki sütün olup üzerinden kemerler çevrilerek üç göz açıklık yapmıştır. Orta giriş mahallinin, et- rafı mermerden istalâktit süslerle çerçevelidir. Yanındaki di- ğer kemerli gözlere de gayet ince oymalı korkuluklar yapıl- mıştır.
Orta kısım, iki yanındaki kemerli kısımlardan daha yük- sek olup üstü kubbelidir. Mabed içerisine giril- diği zaman sağdaki mahfel köşesi üstünden, - duvar kalın- lığı içinde tertip edilmiş olan 77 adet basamakla minare- sine çıkılır. Orta büyük kubbesi çok san'atlıdır. İçten yük- sekliği fazla göstermek için beden duvarlarının saçak sil-
mesinden yukarı tanbura teşkil eden kasnak duvarı ü- zerine büyük kubbesi oturtulmuştur. Minaresinin tuğla göv- de sathı üzerinde misilsiz güzellik gösteren çok ince işlen- miş yeşil çini süslerle taş şerefesi altında yonma olarak is- talâktitten fevkalâde san'atlı bir başlığı vardır. Minaresinin yaşil çini renginden dolayı camiye «Yeşil» adı verilmiştir.
Mimarının hacı Musa olduğuna dair bir kitabe tarihi al- tında mahkûktür.
Yıldırım ile I inci Mehmed devirlerinde, taht kav- gaları esnasında Emir Musa ile İsa zamanında bile bir çok kıymetli mimarî eserlerimiz vücude gelmiştir.
Bursadaki Yeşil caminin inşaatını bitiren ve arkadan Edirnede üç şerefeli camiine başlıyan I I inci Muradın yine Bursa ile Edirnede kendi adını taşıyan Muradiye camileri vardır. Ergene suyu üzerindeki meşhur (Uzunköprü) de I I in- ci Murad zamanında yapılmıştır.
Bu devrin bir çok san'atli eserleri eskiden ülkemize da- hil olan şimdiki Bulgaristan ve Sırbistan toprakları üzerin- de Türk varlığının hatıraları halinde yaşamaktadır. Fatih za- manında, Bosna valisi ve Semendire kumandanı olan İsa Beye ait, Üsküp şehrinde (Çifte kubbe) esasmı gösteren güzel bir eserimiz mevcuttur. Ayni zamanda Vardar suyu üzerin- de de 12 gözlü bir köprü ile Saat bayırı civarındaki bir cami ikinci Murad zamanından kalmış eserlerdir.
Fatih devrinde baş mimar olan Atik Sinan öldükten son- ra yerine geçen diğer bir mimar başı hakkında vesikalara dayanan bir bilgimiz henüz yoktur. I I inci Beyazıdm mimarı Hayreddin ile - hattâ mezarı bulunan ve mevcudiyeti bilinen- mimar Kemaleddinin acaba hangi eserleri üzerinde ad ve iz- leri belli olmuştur.
Mimar Atik Sinanın mezar taşı
Çinili köşkün içi
Sonra Hayreddin hangi tarihte mimarbaşılığa geçtiği;
hattâ ne zaman öldüğü henüz tarihi kayıtlardan anlaşı- lamamıştır.
Sonra Kumkapıda Nişancı camii ile Üsküdarda Rumi Mehmed Paşa camii Fatih devri eserlerindendir.
Geçen yazımda Fatih devrine ait tarihî eserler sırasında Gedikpaşa camiini göstermiştim. Halbuki bu cami o devre ait değildir. Yalnız Gedikpaşa hamamı dahildir.
Geçen sayıdaki 307 inci sahifenin 2 inci sütunun- da 15 inci satır:
Edirne şehrinde Türklerin Anadolu dun taşıyıp ye- tirdiği şeklinde olacaktır.
