ȱ SeferȱSOLMAZ ȱȱ ȱȱȱ ȱȱȱDANGkMENDȬNÂME’YEȱGÖREȱEMGRȱGAZG’NGNȱFAALGYETLERG







DANMENDNÂME’YEGÖREEMRGAZ’NNFAALYETLER^*





SeferSOLMAZ^**

 Özet

Danimendnâme,DanimendGazi’ninAnadolu’dakigazalarndestanîmenkbevîtarzdaanla

tanbireserdir.EserhernekadarDanimendGazi’ninkendihayatnanlatsada,Danimendliler

ileilgilidebilgileriçerir.EserinsonlarnadoruDanimendGazi’densonrakiDanimendlitarihi

ileilgilibazbilgileryeralmaktadr.VerilenbubilgileriçerisindeDanimendGazi’densonra

yerinegeçenEmirGazidönemivefaaliyetlerihakkndadaönemlidetaylarbulunmaktadr.Emir

GazidönemindeDanimendliler,DouRoma,TürkiyeSelçuklular,HaçllarveErmenilerle

mücadeleleryapm;bununsonucundadevletyükseliegeçmi,snrlargenilemiveAnadolu

hâkimiyetielegeçirilmitir.Danimendnâme’dekiEmirGazivedönemiyleilgiliverilenbilgile

ringeneldeerlendirmesiyapldnda,hembudöneminolaylarnnortayakonulduu,hemde

eserdekibilgilerintarihiolaylarlagenelanlamdaörtütüüsonucunavarlmaktadr.



AnahtarKelimeler

EmirGazi,Danimendnâme,Danimendliler,DanimendGazi,HalîfetGazi



AMIRGAZI’SACTIVITIESACCORDINGTODANISHMENDNAME

 Abstract

DanishmendnameisabookwhichtellsDanishmendGhazi’sAnatolian“ghazas”inanepicstyle.

AlthoughthisbookbasicallytellsthelifeofDanishmendGhazihimself,italsoincludesinforma

tiononDanishmendidstoo.Towardstheendofthework,someinformationonthehistoryof

DanishmendidsespeciallyontheperiodafterDanishmendGhaziisfound.Amongthisinfor

mationthereareimportantdetailsontheperiodandactivitiesofAmirGhazithesuccessorof

DanishmendGhazi.DuringAmirGhaziPeriod,DanishmendidsfoughtagainstEasternRome,

AnatolianSeldjukids,CrusadersandArmenians.Asaresultstatewentintotherise;itsbounda

riesexpandedandthedominanceinAnatoliawasseized.Generallyconsideringtheinformation

giveninDanishmendnameonAmirGhaziandhisperiod,itcanbestatedthatthebookreveal

theeventsoftheperiod,andinformationinthebookoverlapswiththehistoricaleventsoverall.

 KeyWords

AmirGhazi,Danishmendname,Danishmendids,DanishmendGhazi,KhalifetGhazi

* Bu çalma tarafmzca hazrlanm olan Danimedliler Devleti ve Kültürel Miraslar (S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dal, Konya 2001) adl Doktora tezinin ikinci bölümünden özetlenmitir.

** Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Görevlisi. sefersolmaz@hotmail.com

Sayfa:199209 Page:199209

I.GR

Danimend Gazi’nin en büyük olu olan¹ Emir Gazi’nin doum tarihi bilin

memekleberaber,bazlaronun1050yllarndadomuolabileceiniönesürmü

lerdir². Eer bu görü kabul edilecek olursa, Emir Gazi daha Danimend Gazi

Anadolu’ya gelmeden önce domu olmaktadr. EmirGazi’nin hükümdar olun

caya (1105) kadar olan hayat hakknda da hiçbir bilgi yoktur. Fakat babas

DanimendGazi’ninoluEmirGazi’yiçokiyiyetitirmiolmasgerekir.Çünkü

Emir Gazi dönemi Danimendliler’in kurulu aamasn tamamlayp yükselie

geçtiklerienparlakdönemleridir.EmirGazihükümdaroluncayakadarkihayatn

babasylaberabergazalardageçirmiolmaldr.Muhtemelen,mücadelelerindede

önemli baarlar elde etmesi gerekir. Çünkü onun ismi genellikle “Gazi veya

“EmirGazi”eklindegeçmektedir.

Kaynaklarda Emir Gazi’nin ad ile ilgili yeterli bilgiler bulunmamaktadr.

“Gazi”ninonungerçekadolupolmad,bununkendisineöncebirunvanek

linde verilip verilmedii ve daha sonra bunun adnn yerini alp almad bilin

memektedir.Ancak,herikidurumdadaonunaskerîbaarlarönplânaçkmak

tadr. Vakfiyelerde onun adnn brahim olarak geçtii belirtilmektedir³. Fakat,

onunaslad“brahim”olsada“Gazi”buadnyerinialmtrvetümkaynaklarda

“Gazi”,“EmirGazi”veya“MelikGazi”eklindegeçmektedir⁴.

Danimend Gazi’nin 1105 ylnda vefat etmesinden sonra yerine⁵ olu Emir

Gazi geçti⁶ ve yaklak olarak otuz yl hükümdarlk yapt (1134). Emir Gazi’nin

bilinenhayatbuotuzyllkhükümdarlkhayatdr.



II. DANMENDNÂME’DE EMR GAZ VE DÖNEMYLE LGL BL

GLER

Danimend Gazi’nin hayatn ve faaliyetlerini anlatan Danimendnâme’de

onun ölümünden sonraki olaylarla ilgili de baz bilgilere rastlanmaktadr.

Danimendnâme’ye destanî ve efsanevî bir takm unsurlar karsa ve burada

anlatlanolaylar,kiilervetarihlerzamanzamanbirbirlerinekartrlmolsada

1 Urfal Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, notlar Edouard Dulaurer-M. Halil Yinanç, TTK Yay., Ankara 19872, s.225.

2 Muhsin lyas Suba, Kayseri’nin Manevî Mimarlar, Ankara 1995, s. 25. Suba burada Emir Gazi’nin 1050 yllarnda doduunu iddia etmektedir. Ancak referans göstermediinden onun bu iddiasn hangi kaynaa dayandrdn bilemiyoruz.

3 Ekrem Yalçnkaya, Muhtasar Malatya Tarih ve Corafyas, stanbul 1940, s. 63. Burada yazar bu ismin brahim eklinde geçtii vakfiyelerin hangileri olduunu belirtmemitir. Belki de bu brahim Danimend Gazi’nin bir baka oludur. Çünkü Urfal Mateos (Vekayi-nâme, s.225) Danimend Gazi’nin on iki olu olduunu ifade etmektedir.

4 Özellikle ilk kaynaklar olan XII-XIII. yüzyl kaynaklarnda (Urfal Mateos, Vekayi-nâme, s. 185-313; Süryanî Kei Mihail’in Vekayi- nâmesi, trc. H. D. Andreasyan, II, TTK Ktp.’nde 44-2 no’lu baslmam nüsha, s. 54-110; Abû’l-Farac Tarihi, çev. Ömer Rza Dorul II, TTK Yay., Ankara 1987², s. 359-367) böyle geçmektedir.

5 Halit Erkiletliolu (Kayseri Tarihi, Kayseri 1993, s. 75) kaynak göstermeden Emir Gazi’nin 475/1082 ylnda hükümdar olduunu ve 528/1134 ylnda vefat ettiini belirterek onun saltanat süresinin 52 yl olarak göstermektedir. Ancak bu doru deildir. Bazlar- nda olduu gibi yazar da Danimend Gazi ile olunu birbirine kartrdndan onun saltanatnn balangç tarihini 1084 yl olarak almtr.

6 Urfal Mateos (Vekayi-nâme, s.225) Danimend Gazi’nin öldüündü on iki olunun olduunu fakat bunlarn en büyüü olan Emir Gazi’nin devletin bana geçerek ve dier kardelerini gizlice öldürttüünü belirtmektedir. Ayrca bk. Müverrih Vardan, “Türk Fütu- hat Tarihi (889-1269)”, Tarih Semineri Dergisi, I/1, ÜEF Yay., stanbul 1937, s. 189.

sonuçtabunlarngerçekleriyanstanksmlarnnbulunduukabuledilmektedir⁷.

ÇünküherdestandaolduugibiDanimendnâme’dededorubilgilermutlaka

vardrvezamanlabubilgilerdestanîmenkbevîbiryapyadönümütür.Buse

beple önce Danimendnâme’de Emir Gazi ve dönemi ile ilgili verilen bilgileri

aktarmak ve sonra da bunlarn deerlendirmesini yapmak gerekir. Danimend

nâme’deEmirGazi,onunfaaliyetlerivedönemininolaylaröyleanlatlmaktadr:

MelikDanimend’inCanikSeferi’ndeehitedilmesiüzerinecenazesiNiksar’a

getirilerek defnedilir ve sa kalanlar Tokat’a varrlar. Melik Danimend’in öldü

ünüiitenKirakilishertarafaelçilergöndererekbüyükbirordutoplarveonun

tarafndan fethedilmi olan Amasya, Tokat ve Sivas’ ele geçirir. Bir süre sonra

Efrûmiye’nin bir olu doar ve adn Hlfat koyarlar. Artuhi, Efrûmiye ve

Danimend Gazi’nin olu Melik Gazi, Tokat’tan Sivas’a oradan da Malatya’ya

çekilirler. Malatya halk onlar Badad’daki halifeye gönderirler. Halife Hora

san’dabulunanSelçukluSultanTurul’amektupgöndererekondanAnadolu’yu

fethetmesiniister.SultanTurulda,Süleymanah’Anadolu’nunfethinememur

eder. Süleymanah askerleri ve evibark ile Badad’a gelir. Badad’da Halife

tarafndanMelikGazi,Süleymanah’nkzkardeiileevlendirilir.AyrcaHalife,

Melik Gazi’yi Süleymanah’a serasker tayin eder ve hep beraber Rum gazasna

çkarlar.BuaradaKirakilisveKilyanMüslümanlarnelindekibütünmemleketleri

ve hatta Malatya’y da ele geçirerek tahrip ederler. Bu srada önce Artuhi daha

sonradaEfrûmiyevefateder.MelikGazi,Hlfat’ordusunakumandantayineder.

Bunlar Kirakilis ve Kilyan’ öldürerek Melik Danimend tarafndan fethedilmi

olan bütün ehirleri yeniden ele geçirirler. Süleymanah ölünce, yerine sra ile

Klç Arslan ve Melik Gazi geçerler. Melik Gazi Rumlar yenilgiye uratt gün

doan oluna Yabasan⁸ adn koyar. Melik Gazi Niksar’ imar eder. Babas

Danimendiçintekkelerehitleretürbelerinaederler.MelikGazi’ninvefatüze

rineyerineoluYabasanhükümdarolur.YabasanileHlfatGaziAnadolu’da

bçokgazaederler.Amasya’dadedesininkilisesinimedreseyeçevirir.imdiHlfat

Medresesiadylabilinenbumedresedir.⁹.

7 Osman Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye Siyâsi Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1318), Boaziçi Yay., stanbul 1993³, s. 132.

8 Yabasan ad birleik ad olup “ya” ve “basan=basgan” kelimelerinin bir araya gelmesi ile olumutur. Buradaki her iki kelime de Türkçe’dir. “Ya” eski Türkçe’de “düman” demektir. (bk. Kutadgu Bilig (ndeks), haz. Reid Rahmeti Arat, III, stanbul 1979, s.

513) “Basan” ise zaten günümüzde de kullanlmaktadr. Eski Türkçe’de ise “basgan” eklinde kullanlmtr. (bk. Kutadgu Bilig (ndeks), III, s. 60). Öyleyse bu birleik Yabasan adnn anlam “Dümanbasan” demektir. Nitekim el-Cenâbî (el-Aylemü’z-zâhir fî ahvâli’l-evâil ve’l-evâhir,el-Aylemü’z-zâhir, Yeni Cami (Süleymaniye) Ktp., nr. 831, vr. 25^b) de bu adn anlamnn “Düman ka- hredici” anlamna geldiini belirtmektedir. Ayrca el-Cenâbî (ayn yer) ve Hezarfen (Tenkîhü tevârîh-i mülûk, Esad Efendi (Sü- leymaniye) Ktp., nr. 2239, vr. 61^b) Melik Gazi’nin dümanlarla bir savaa girdii ve onlar yenilgiye uratt gecede bir olunun dünyaya geldii ve bundan dolay onun adn Yabasan koyduklar belirtilmektedir.

9 Iréne Mélikoff, La Geste De Melik Danimend, II, Paris 1960, s. 280-283; el-Cenâbî, el-Aylemü’z-zâhir, Yeni Cami (Süleymaniye) Ktp., nr. 831, vr. 25^b; Melik Danimend Tarihi (Danimend-nâme), stanbul Belediye Atatürk Kitapl Muallim Cevdet, nr.441, vr.

255^a-258^b; Dânimend-nâme, haz. Necati Demir, Akça yay., Ankara 2004, s.266-274; Âlî, Fusûl-i hall ü akd usûl-i harc ü nakd, Nuruosmaniye Ktp., nr. 2896, vr. 48^a; el-Karamânî, Ahbârü’d-düvel ve âsârü’l-üvel, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3043, vr. 192^b; Hezar- fen, Tenkîhü tevârîh vr. 61^b-62^a; Müneccimba, Câmi‘ü’d-düvel, Nuruosmaniye Ktp., I, nr. 3171, vr. 364^a; trc. Câmi‘u’d-düvel Sel- çuklular Tarihi Anadolu Selçuklular ve Beylikler, yay. Ali Öngül, II, Akademi Kitabevi, zmir 2001, s.150-155; Mükrimin Halil Yi- nanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, ÜEF Yay., stanbul 1944, s. 91-92; Turan, Türkiye, s. 123-126.

III. DANMENDNÂME’DE EMR GAZ VE DÖNEMYLE LGL VE

RLENBLGLERNDEERLENDRLMES

EmirGaziileilgiliDanimendnâme’deanlatlanolaylarnenazndananahat

larylahakikatiyansttndüünüyoruz.DanimendGazi’ninvefatndanksabir

süre sonra, Danimendliler’in sarsnt geçirmesi tabiîdir. Çünkü böyle güçlü bir

hükümdarnölümünündümanlarüzerindemeydanagetirdiibirmoral,bunun

aksineDanimendlilerüzerindedebirmoralçöküntüsüolmasdoaldr.Çünkü

busradaDanimendlilerbirtaraftanRumlarveErmenilerilemücadeleederken,

dier taraftan da Türkiye Selçuklular ile de rakip halinde idiler. Bunun sonucu

Danimendliler’in toparlanncaya kadar bir süre olsa da Rumlarn, Ermenilerin

veya Türkiye Selçuklular’nn saldrlaryla baz topraklarn kaybetmeleri tarihi

gerçeklere uygun olmaldr. Gerçekten de Danimendliler’e ilk saldr Türkiye

SelçukluSultanI.KlçArslan’nMalatya’yelegeçirmesieklindevukubulmu

tur¹⁰.

Danimendliler’inAbbasîHalifesiileilikileridetarihîgerçeklereuygundur.

Burada, bu ilikinin balamas hem önce Danimendliler’in Halifeye müracaat

eklinde ve hem de Emir Gazi’nin hükümdarlnn ilk yllarnda gösterilerek

farklekildevezamandaverilmitir.AmaolayngerçeiEmirGazi’ninAnado

lu’da gerçekletirdii baarl fetihlerin dönemin Abbasî Halifesinin kulana da

ulamasvebununüzerineonaelçilerlehâkimiyetalametlerigöndererekonuMe

lik tayin etmek istemesi eklindedir. Ayrca bu olay zaman olarak da Emir Ga

zi’nin ömrünün son günlerinde cereyan etmi ve ar hasta olan Emir Gazi bu

alametleriveunvanalamadanvefatetmitir.BunaramenEmirGazisanki“Me

lik” unvann alm gibi bundan yani ölümünden sonra “Melik Gazi” diye anl

maya balamtr. Fakat aslnda hakimiyet alametleri ve Meliklik unvan onun

yerineDanimendlitahtnaoturanoluMuhammed’everilmitir¹¹.Bundansonra

o“MelikMuhammed”olarakanlmayabalamtr.

Danimendnâme’de bir de Danimendliler’in Selçuklularla ilikileri söz ko

nusudur. Bu iliki tarihî olarak doru olmasna ramen burada anlatld gibi

deildir.BueserdeDanimendliler’inhemBüyükSelçuklularilehemdeTürkiye

Selçuklularileiyiilikileriçindeolduubelirtilmektedir.BuradaönceBüyükSel

çuklular ile olan ilikilere deinmek gerekmektedir. Her ne kadar Danimend

nâme’de o dönemde Selçuklular’n banda Sultan Turul’un bulunduu ifade

ediliyorsadabununtarihenmümkünolmassözkonusudeildir.ÇünküTurul

Bey’inbudönemdenyaklakyarmyüzylöncevefatettiinibilmekteyiz(1063).

Emir Gazi döneminde Danimendliler’in Anadolu’da gösterdii baarlar Sultan

10 Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 51; Ermenice nüshadan naklen Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 53; Abû'l-Farac, Tarih, II, s. 345;

Turan, Türkiye, s. 146; Claude Cahen, Osmanllardan Önce Anadoluda Türkler, çev. Yldz Moran, E yay., Ankara 1984, s. 100;

11 Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 98, 103; Ermenice nüshadan naklen, Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 104-105; Abû'l-Farac, Tarih, II, s. 367; smail Hakk [Uzunçarl]-Rdvan Nafiz [Edgüder], Sivas ehri, stanbul 1346/1928, s. 22; Cahen, age., s. 107, 217-218; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-slâm Medeniyeti, Boaziçi Yay., stanbul 1993³, s. 238; ayn mlf., Türkiye Sel- çuklular Hakknda Resmî Vesikalar, TTK Yay., Ankara 1988², s. 40.

Sancar’n(11181157)dikkatiniçekmiveonaHalifeileberaberhakimiyetalamet

lerinigöndermitir.YanibudönemdeDanimendlilerBüyükSelçuklularileböyle

birtabiiyetmetbuiyetilikisiiçinegirmilerdir¹².

DestandabelirtilenDanimendlihanedannnTürkiyeSelçuklularileakraba

lkilikilerikurmalardatarihigerçeklereuygundur.Aslndaonlarbuakrabalk

ilikileriniilkönceBüyükSelçuklularilekurmulard¹³.DanimendlilerileTürki

ye Selçuklular arasnda kurulan bu akrabalk ilikileri bundan sonra da bazen

karlklolarakdevametmitir¹⁴.

Danimendnâme’de yer alan Emir Gazi’nin imar hareketlerine girimesi,

Niksar’imaretmesiveburadababasDanimendGazi’ninmezarnnüstünebir

türbeinaetmesidetarihensabittir.Butürbe,ilkmimariözellikleriniyitirmiola

rakdaolsagünümüzekadargelmitirvehalenbirziyaretgâholarakbilinmekte

dir.



A. DANMENDNÂME’DE GEÇEN KLER VE BUNLARIN TARH

AHSYETLER

Danimendnâme’degeçenkiilerdetarihîkiilerdir.Hernekadarbukiilerin

kronolojileri ve icraatlar kartrlmsa da sonuç itibariyle bunlarn çounluu

nuntarihenvarlklarsabittir.Bunedenleadlargeçenbukiilerintarihîahsiyet

lerinedeksacadeinmekgerektiinidüünüyoruz:

Artûhî:Artûhî,Danimendnâme’deöncelerigayrimüslimikenDanimend

GaziilekarlaanvesonuçtaMüslümanolarakonungazaarkadalarndanbirisi

haline gelen bir kii olarakgösterilmektedir. O, DanimendGazi’den sonraolu

Emir Gazi zamannda da bir süre yaadktan sonra bu dönemde vefat etmitir.

Burada,ArtûhîolarakgeçenbutarihîahsiyetaslndaMalazgirtZaferi’ndensonra

OrtaAnadolu’dafetihleryapanveMarmarasahillerinekadarilerleyenünlüSel

çuklukomutanArtukBey’dir¹⁵.

Efrûmiye:BudestandaHarene(Amasya)¹⁶Beyiettat’nkzolarakgösteri

lenEfrûmiye,DanimendGaziilekarlatktansonraMüslümanolmuvedaha

sonradaArtûhîileevlenmitir.SonderececengaverbirkadnolanEfrûmiyeEmir

Gazi döneminde kocas Artûhî’nin ardndan vefat etmitir. Ancak burada

12 Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 98, 103; Ermenice nüshadan naklen, Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 104-105; Cahen, age., s.

107; Turan, Selçuklular, s. 238 ayn mlf., Türkiye, s. 172; ayn mlf., Vesikalar, s. 40.

13 Ayrntl bilgi için bk. Sefer Solmaz, “Danimendli Ailesi ile Büyük Selçuklu Hanedan Arasndaki Akrabalk likileri”, I. Uluslararas

Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, (Konya, 11-13 Ekim 2000), II, Selçuklu Aratrma Merkezi yay., Konya 2001, s.

271-282.

14 Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 120; Ermenice nüshadan naklen, Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 172, 176, 195; Abû'l-Farac, Tarih, II, s. 391; Necib Asm, Türk Tarihi, stanbul 1316, s. 401; Cahen, age., s. 97; Turan, Türkiye, s. 114, dn. 7; Emine Uyumaz,

“Türkiye Selçuklu Sultanlar, Melikleri ve Melikelerinin Evlilikleri”, I. Uluslararas Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, (Konya, 11-13 Ekim 2000), II, Selçuklu Aratrma Merkezi yay., Konya 2001, s. 400-402.

15 Turan, Türkiye, s. 130. ehabettin Tekinda (“zzet Koyunolu Kütüphanesinde Bulunan Türkçe Yazmalar Üzerine Çalmalar”, TM, XVI, stanbul 1971, s. 137, dn. 10) ise Artuhi’nin “Melik Yabasan’la savaan Hsn Keyfa ve Harput hükümdar Artukolu Fahreddin Kara-arslan” olduunu söyleyerek farkl bir görü öne sürmütür.

16 Danimend-nâme’de Harene olarak geçen ehir aslnda Amasya’dr. Bk. Nezahat Baydur, Kültepe (Kani) ve Kayseri Tarihi Üzerine Aratrmalar, stanbul 1970, s. 41.

Efrûmiye(Eumorfia)olarakgösterilenbukadnaslndaMalatyahakimiOrtodoks

ErmeniGabriel’inkzMorfia(Morphia,Morfi)dr¹⁷.

Hlfat: Danimendnâme’de ()¹⁸ Hlfat eklinde zikredilmekte ve

ArtûhîEfrûmiyeçiftininoluolarakgösterilmektedir¹⁹.Ayrca,Süleymanah

tarafndanHlfet’inordukomutanlnaatandveEmirGaziilebirlikteDa

nimend Gazi tarafndan fethedilen yerleri geri aldklar ve Melik Gazi’den

sonra yerine geçen Yabasan döneminde Hlfat’in Amasya’daki dedesinin

kilisesini imdiki medreseye çevirdii belirtilmektedir. Ayrca bununla ilgili

Danimendnâme’deki bu bilgilerden biraz daha farkl bir bilgi, XVII. yüzyl

Osmanl müelliflerinden Hezarfen²⁰ tarafndan verilmitir. Hezarfen burada,

babas Danimend Gazi’nin yerine geçen Melik Gazi’nin kendisine akll ve

bilgilibirkiiolanHlfatb.ltekin’iveziryaptnsöylemektevesonrabuna

Hlfat’in babas olan ltekin’in de ayn zamanda Danimend Gazi’nin veziri

olduubilgisinieklemektedir.

DikkatedilecekolursaDanimendnâme’deHlfatolarakzikredilenkiiasln

daHalîfetGazi²¹’dir.Buradaisimbenzerliidolaysylailkbaktadorusaylabi

lecekbilgilerinhepsitarihîgerçeklerlebadamamaktadr²².Özellikleonunceddi

veyaaddönemileilgiliverilenbilgilerintamamyanltr.ÇünküHalîfetGa

zi’nin Amasya’da yaptrd 606/120910 tarihli medresenin kitabesi²³, 622/1225

tarihlivakfiyesi²⁴vekendisineithafedilenTürkçetbbadaireserinde²⁵babasnn

adnnTûlîveyaSûlî,dedesininadnniseTürkânaholduuaçkbirekildeifa

de edilmektedir²⁶. Onun ceddi ile ilgili bu kesin bilgilerle Danimendnâme ve

Hezarfen’dekibilgilerkarlatrlncaonlarnbukonudaverdikleribilgilerinyan

lolduuortayaçkmaktadr.

Danimendnâme’deHalîfetGazi’nindoumtarihiileilgilinetbirtarihveril

miyorsada,onunDanimendGazi’ninvefatndanhemensonradoduubelirtil

mektedir. Danimend Gazi’nin vefat tarihi 1105 yl olduuna göre, Danimend

nâme’yegöreHalîfetGazi’nindebunayaknbirtarihte(XII.yüzylnbalarnda)

domuolmasgerekir.Destan’daonunölümtarihiileilgilibirkaytyoktur.An

cak,onunAmasya’dadedesinikilisesinimedreseyedönütürdüübildirilmekte

17 Mélikoff, age., I, s. 130; Turan, Türkiye, s. 126, 132, 135, 138, dn. 87.

18 Bu isim kaynaklarda sadece bu ekilde yazlmtr: bk. Cenâbî, el-Aylemü’z-zâhir, Yeni Cami (Süleymaniye) Ktp., vr. 26^a; Danimend-nâme, vr. 255^b; Hezarfen, Tenkîhü tevârîh, vr. 61^b; Niksarî, Mülûk-i Danimendiye Tarihi, Millet Ktp., nr. 571, vr. 5^a- 245^b.

19 “Efromiyanun bir ogli togdi adn Hilfat kodlar” (Mélikoff, age., II, s.290) Bu ifade Danimend-nâme’de ise (vr. 255^b) öyle geçmek- tedir: “Efrûmiyye’nin bir ol vücûda geldi adn Hlfat virdiler.”

20 Tenkîhü tevârîh, vr. 62^a.

21 Halîfet Gazi ile ilgili ayrntl bilgi için bk. Sefer Solmaz, Halîfet Gazi ve Halîfet-zâdeler, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- sü Tarih Ana Bilim Dal Baslmam Yüksek Lisans Tezi, Konya 1993.

22 Turan, Türkiye, s. 131; Tekinda, agm., s. 137; Refet Yinanç, “Selçuklu Medreselerinden Amasya Halifet Gazi Medresesi ve Vakflar” Vakflar Dergisi, XV, VGM Yay., Ankara 1982, s. 5.

23 smail Hakk [Uzunçarl], Kitabeler, I, stanbul 1345/1927, s. 94; Tekinda, agm., s. 137.

24 VGMA, D. 610, s. 37-39; Yinanç, agm., s. 11. Turan (Türkiye, s. 131, dn. 62) vakfiye tarihini 602 olarak vermektedir.

25 Hakim Bereket, Hulasa der-lm-i Tb, Konya zzet Koyunolu Ktp., nr. 12049, 1^b-2^b.

26 Yinanç, agm., s. 5.

dir.Ancakbizkitabesinden,bumedresenininatarihinin606/120910ylolduu

nu öreniyoruz. Ayrca bu medresesine 622/1225 ylnda bir vakfiyenin düzen

lenmi olmas onun bu tarihte hayatta olduunu göstermektedir. Hatta bundan

sonra 625/122728 ylnda Amasya valiliinden Erzurum valiliine atand ve

dahasonradaGürcistanseferineçktbelirtilmektedir²⁷.HalîfetGazi1232yln

dayaplanbuGürcistanseferiesnasndadaehitdümüveAmasya’yagetirile

rekbugünkütürbesinedefnedilmitir²⁸.

Danimendnâme ve Hezarfen’de Halîfet Gazi’nin yaad tarihlerde de bir

karklk söz konusudur. Çünkü, 1232 ylnda vefat etmi birisinin, 1105’lerde

domu olmas tarihen mümkün deildir. Bu durum göz önüne alndnda,

HalîfetGazi’nineniyimsertahminle1150’lerdensonra,hattabuyüzylnsonçey

reinde veya sonlarna doru dünyaya gelmesi gerekir. Bundan dolay,

Danimendnâme ve Hezarfen’de belirtildii gibi, onun 1134 ylnda ölen Melik

Gazi’yevezirlikve1164ylndaölenoluYabasan’adagazaarkadalyapma

skronolojikolarakmümkündeildir.

BütünbubilgilerndaHalîfetGazi’ninXII.yüzylnikinciyarsndado

mu olmas gerekir. Halîfet Gazi Danimendli emirlerinden olup bu devletin y

klmasndan sonra Türkiye Selçuklular’nn hizmetine girerek çeitli görevler al

mtr.1232ylndakiGürcistanSeferi’ndeehitolmuveAmasya’dakitürbesine

defnedilmitir.

Kirakilis:Danimendnâme’deKirakilis’in(Kiraleksi=KyrAlexis/KirAleksi)²⁹ Danimend Gazi’nin vefatnn yaratt boluktan yararlanarak Müslümanlarn

ellerindeki bütün yerleri hatta ve Malatya’y ele geçirerek tahrip ettii anlatlr.

FakatdahasonraSüleymanahtarafndankumandantayinedilenMelikGazive

Hlfat,RumlarakarhareketegeçerekKirakilis’iöldürürveDanimendGazitara

fndanalnanyerleritekrarelegeçirirler.

BuradaKirakilis(KirAleksi)adylazikredilenkiiaslndaünlüBizansmpara

toru I. Aleksios Komnenos’dur. Komnenos’un 10811118 yllar arasnda Bizans

mparatoruolduugözönünealndnda³⁰Danimendnâme’deverilenbilgilerin

zamanbakmdantarihîgerçeklerleörtümesineramen,olaylarnbütünüyletari

hi gerçekleri yanstmad görülmektedir. Nitekim, O. Turan, bu durumu

Aleksios’un“Danimendülkeleriniistilâvetahriplerinedairhikâyelerdetarihîolupbiraz

mübalâaldr.ZiraDanimendliler,MelikAhmedGazi’ninölümündensonradamücade

lelerinemuvaffakiyetledevametmilerdir”³¹eklindeaçklamaktadr.

Bütünbubilgilerdenöylebirsonucavarmakmümkündür:HaçlSeferleri’nin

balamas (10961101), daha sonra Danimend Gazi’nin (1105) ve ardndan da I.

KlçArslan’n(1107)vefatnfrsatbilenBizansllar,Türkler’inAnadolu’dakitop

27 Hüseyin Hüsameddin [Yaar], Amasya Tarihi, II, stanbul 1329/1332, s. 357-360.

28 Tekinda, agm., s. 138; Yinanç, agm., s. 7. Ayrntl bilgi için bk. Solmaz, agt., 1-14.

29 O. Turan (Türkiye, s. 126, 131) bu ismi Kir Aleksi (Kyr Alexis) eklinde ayrarak imlâ etmitir.

30 George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Iltan, TTK Yay., Ankara 1991³, s. 536.

31 Türkiye, s. 131.

raklarnasaldrarakbazyerlerielegeçirmitir.AyrcaBizans’taKomnenossülâle

sininiktidarageliiyledevletyenidencanlanmtr.BöyleceI.AleksiosKomnenos

döneminde, Bizans d politikasnda ve buna bal olarak da Anadolu’da baz

baarlareldeedilmiveBizansllartarafndanbazyerlerelegeçirilmitir³².Ancak

bu durum çok uzun sürmemi ve ksa sürede atlatlmtr. Nitekim Emir Gazi

dönemindeDanimendliler,TürkiyeSelçuklular,Bizansllar,HaçllarveErmeni

lere kar giritikleri mücadele sonucu, gerçekletirdikleri fetihlerle Anadolu ha

kimiyetinielegeçirmilerdir³³.

Danimendnâme’de Malatya’nn Bizansllar tarafndan ele geçirildii belir

tilmektedir. Ancak, burada da bir karklk söz konusudur. Çünkü

Danimendliler’in elinde bulunan Malatya, Danimend Gazi’nin vefatndan he

mensonraKlçArslantarafndanfethedilerekTürkiyeSelçuklutopraklarnaka

tlmtr³⁴. Ayrca destanda belirtildii gibi, Bizans mparator I. Aleksios

Komnenos Danimendliler tarafndan öldürülmemi kendi eceli ile ölmütür

(1118)³⁵.

Kilyan: Destan’da, Kilyan (Kaloyan)³⁶ Kirakilis ile birlikte zikredilmitir. Bu

kii de Komnenos hanedanndan olup Aleksios Komnenos’dan sonra yerine Bi

zansmparatoruolanbüyükoluII.Ioannes(Yuhannis)Komnenos’dur³⁷.Ioannes

11181143yllararasndaBizanstahtndaoturmutur³⁸.Ioannesdönemidebabas

Aleksios döneminde olduu gibi Bizans’n derlenip toparland ve canlann

sürdüübirdönemolmutur³⁹.BuitibarlaIoannesdönemiaynzamandaTürkiye

SelçuklularveDanimendlilerilemücadelenindevamettirildiivebazbaarla

rnkazanldbirdönemdir⁴⁰.

Danimendnâme’de Aleksios ile olu Ioannes; Kirakilis ve Kilyan adlaryla

geçmektedir. Burada onlarn babaoul olduklarndan ve imparatorluklarndan

sözedilmedenbirbirindenikiayrahsiyethalindeSelçuklularveDanimendliler

ile yaptklar mücadeleler anlatlmaktadr⁴¹. Dikkat çekici olan bu babaolun

Türklere kar beraber mücadele ettiklerinin belirtilmesidir. Muhtemelen bunlar

Türklere kar beraber deil⁴² birbiri ardna mparator olduktan sonra mücadele

32 Ayrntl bilgi için bk. Ostrogorsky, age., s. 329-347.

33 Turan, Türkiye, s. 172.

34 Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 51; Ermenice nüshadan naklen Süryanî Mihail, Vekayi-nâme, s. 53. Abû'l-Farac, Tarih, II, s. 345.

35 Anna Komnena, Alexiad Malazgirt’in Sonras, çev. Bilge Umar, nklâp Kitabevi, stanbul 1996, s. 525; Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), çev. Fikret Iltan, TTK yay., Ankara 1995 s. 5.

36 O. Turan (Türkiye, s. 126, 131) bu ismi Kaloyan eklinde imlâ etmitir.

37 Turan, Türkiye, s. 126.

38 Niketas, Historia, s. 5-30; Ostrogorsky, age., s. 348

39 Ostrogorsky, age., s. 351.

40 Ayrntl bilgi için bk. Niketas, Historia, s. 5-25; Ostrogorsky, age., s. 35-351; Turan, Türkiye, s. 160-177. Dönemin çada müelli- flerinden kaynaklarnda olan Niketas’n bu eserinde Ioannes zamannda Danimendliler ile yaplan mücadeleler çok önemli bilgi- ler verilerek anlatlmtr (s. 12-14).

41 Turan, Türkiye, s. 126.

42 Danimend-nâme’de ifade edildii gibi bu ikisinin beraber mücadele etmesinden anlalmas gereken mparator Aleksios’un yannda olu Ioannes olduu halde bu mücadeleyi yapm olmasdr. Aslnda olunun Türkler ile müstakil mücadelesi babas- ndan sonra mparator olduu zamandaki mücadeledir. Danimend-nâme’de bunlarn aralarndaki akrabalktan ve statülerinden bahsedilmediinden, sanki bu ikisi Türklere kar ayn anda ve beraberce mücadele etmilerdir eklinde bir sonuç çkmaktadr.

etmilerdir.Destan’dahernekadarII.IoannesKomnenos’unDanimendlilertara

fndanöldürüldüübelirtiliyorsadaaslndaodaeceliile⁴³ölmütür.

Ioannes’in mparator olduu dönem (11181143), Danimendliler’den Emir

Gazi(11051134)veMuhammed(11341143)’indeDanimendlitahtndaolduklar

dönemdir.Bunedenleburadaanlatlanolaylargenelanlamdakronolojiyeuymak

tadr.Ancakyanlverilenveyagerçeklerleçelienbazbilgilerederastlanmakta

dr.



SONUÇ

Danimendli tarihinin önemli kaynaklarndan birisi Danimend Gazi’nin ga

zalarnmenkbevibirtarzdaanlatanDanimendnâme’dir.Bueserdeondanson

rayerinegeçenoluEmirGazi’ninfaaliyetlerihakkndadaönemlibilgilerveril

mitir. Burada Emir Gazi dönemi ile ilgili verilen baz bilgiler ana hatlaryla dö

nemin olaylarn yanstmtr. Danimendliler Danimend Gazi’nin vefatndan

sonra bir sarsnt geçirmiler ve baz topraklarn kaybetmilerdir. Ancak daha

sonratoparlanarakeldençkantopraklarngerialdklargibiyenibazyerleride

ele geçirerek snrlarn geniletmilerdir. Oldukça tashihe muhtaç olsa da

Danimendnâme’deEmirGazidönemindeDanimendliler’inBizansmparator

luu,TürkiyeSelçuklular,AbbasîHalifeliiveBüyükSelçuklularileilikileriyle

ilgiliönemlibilgilervardr.

BudönemdeDanimendliler’inBizansilemücadelesifarklbirekildeolsada

buradayanstlmtr.OnlarnTürkiyeSelçuklularileilikileribueserdedostve

müttefikeklindeverilmitir.AslndaAnadoluhakimiyetinielegeçirdiktensonra

Danimendliler’inotoritelerialtnaaldklarTürkiyeSelçuklularileilikileridos

taneolmutur.Anadolu’yukendihakimiyetlerialtnaaldktansonraAbbasîHali

feliiveBüyükSelçuklular’nteveccühünükazananDanimendlilerbudestanda

baz olaylar kartrlarak yanl ekilde verilse deonlarla dostane ilikiler içinde

olmulardr.

Danimendnâme’deEmirGazidönemiyleilgilibilgilerverilirkenbazönemli

kiilerdensözedilmitir.Ancakbunlarnbazlarnnadlarorijinallerindenolduk

çafarklekildekaydedilmitir.Destandabunlarlailgilibilgilerverilirkendekro

nolojik olarak erken tarihlere alma veya gerçek d baz olaylarn kahramanlar

haline getirme eklinde baz karklar ve yanllklar yaplmtr. Fakat yine de

buradafarklekillerdebahsedilenbazTürkveyabanckiilerinTürkiyeSelçuk

lular döneminde yaayan tarihi ahsiyetler olmas, bu dönemi aydnlatmak için

Danimendnâme’yibirtarihîkaynakolarakkullanmaygerektirmektedir.



Fakat Danimend-nâme’nin destanî-menkbevî bir eser olduu göz önüne, alnnca birbiri ardna mparator olarak mücadele eden iki kiiyi ayn zamanda mücadele yapm eklinde göstermesi doal karlanabilir.

43 II. Ioannes Komnenos bir av srasnda atlan zehirli okla yaralandktan sonra ölmütür. Bk. Niketas, Historia, s. 26-30; Ostrogors- ky, age., s. 351.

KAYNAKÇA



A.BaslmamKaynaklar

Âlî,Mustafab.Ahmed,Fusûlihallüakdusûliharcünakd,NuruosmaniyeKtp.,nr.2896,vr.48^a 48^b.

elCenâbî,Mustafab.Hasanb.Sinan,elAylemü’zzâhirfîahvâli’levâilve’levâhir,YeniCami(Sü

leymaniye)Ktp.,nr.831,vr.24^b26^b

HakimBereket,HulasaderlmiTb,KonyazzetKoyunoluKtp.,nr.12050,vr.61^b189^b.

HezarfenHüseyinEfendi,Tenkîhütevârîhimülûk,EsadEfendi(Süleymaniye)Ktp.,nr.2239,vr.

60^a253^b.

elKaramânî,Abu’lAbbasAhmedb.Yusuf,Ahbârü’ddüvelveâsârü’lüvel,NuruosmaniyeKtp.,

nr.3043,vr.192^a192^b.

Niksarî,HafzMuhammed,MülûkiDanimendiyeTarihi,MilletKtp.,nr.571,vr.5^a244^b.

SüryanîKeiMihail’inVekayinâmesi,II,TTKKtp.’nde442no’lubaslmamnüsha.



B.BaslmKaynaklar

Abû’lFarac, Gregory Bar Hebraeus, Abû’lFarac Tarihi, çev. Ömer Rza Dorul, II, TTK Yay.,

Ankara1987².

MelikDanimendTarihi(Danimendnâme),stanbulBelediyeAtatürkKitaplMuallimCevdet,

nr.441,vr.1^b262^b;Dânimendnâme,haz.NecatiDemir,Akçayay.,Ankara2004.

Müneccimba,AhmedbLutfullah,Câmi‘u’ddüvel,NuruosmaniyeKtp.,I,nr.3171,vr.363^b365^a;

trc.Câmi‘u’ddüvelSelçuklularTarihiAnadoluSelçuklularveBeylikler,yay.AliÖngül,II,Aka

demiKitabevi,zmir2001,s.150155

Müverrih Vardan, “Türk Fütuhat Tarihi (8891269)”, çev. H. D. Andreasyan, Tarih Semineri

Dergisi,I/1,ÜEFyay.,stanbul1937,s.153255.

UrfalMateosVekayinâmesi(9521136)vePapazGrigor’unZeyli(11361162),çev.HrantD.Andrea

syan,notlarEdouardDulaurerM.HalilYinanç,TTKyay.Ankara1987².



C.KitaplarveMakaleler

Baydur,Nezahat,Kültepe(Kani)veKayseriTarihiÜzerineAratrmalar,stanbul1970.

Cahen,Claude,OsmanllardanÖnceAnadoludaTürkler,Çev.YldzMoran,Eyay.,Ankara1984.

Erkiletliolu,Halit,KayseriTarihi,Kayseri1993

Mélikoff,Iréne,LaGesteDeMelikDanimend,III,Paris1960.

NecibAsm,TürkTarihi,stanbul1316.

Ostrogorsky,George,BizansDevletiTarihi,çev.FikretIltan,TTKYay.,Ankara1991³.

Solmaz,Sefer,“DanimendliAilesiileBüyükSelçukluHanedanArasndakiAkrabalklikile

ri”,I.UluslararasSelçukluKültürveMedeniyetiKongresiBildirileri,(Konya,1113Ekim2000),

II,SelçukluAratrmaMerkeziyay.,Konya2001,s.271282.

___________, Halîfet Gazi ve Halîfetzâdeler, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih

AnaBilimDalBaslmamYüksekLisansTezi,Konya1993.

Suba,Muhsinlyas,Kayseri’ninManevîMimarlar,Ankara1995.

Tekinda, ehabettin, “zzet Koyunolu Kütüphanesinde Bulunan Türkçe Yazmalar Üzerine

Çalmalar”,TürkiyatMecmuas,XVI,stanbul1971,s.133139.

Turan,Osman,SelçuklularTarihiveTürkslâmMedeniyeti,BoaziçiYay.,stanbul1993³.

___________,SelçuklularZamanndaTürkiyeSiyâsiTarihAlpArslan’danOsmanGazi’ye(10711318),

BoaziçiYay.,stanbul1993³.

___________,TürkiyeSelçuklularHakkndaResmîVesikalar,TTKYay.,Ankara1988².

[Uzunçarl],smailHakk,Kitabeler,I,stanbul1345/1927.

[Uzunçarl],smailHakkRdvanNafiz[Edgüder],Sivasehri,stanbul1346/1928

Uyumaz,Emine,“TürkiyeSelçukluSultanlar,MelikleriveMelikelerininEvlilikleri”,I.Uluslara

ras Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, (Konya, 1113 Ekim 2000), II, Selçuklu

AratrmaMerkeziyay.,Konya2001,s.397421.

Yalçnkaya,Ekrem,MuhtasarMalatyaTarihveCorafyas,stanbul1940.

[Yaar],HüseyinHüsameddin,AmasyaTarihi,II,stanbul1329/1332.

Yinanç,MükriminHalil,TürkiyeTarihiSelçuklularDevri,ÜEFYay.,stanbul1944.

Yinanç,Refet,“SelçukluMedreselerindenAmasyaHalifetGaziMedresesiveVakflar”Vakflar

Dergisi,XV,VGMYay.,Ankara1982,s.522.