MISIRBASININDAMLLÎMÜCADELEDÖNEMTÜRKYE’S
ÜZERNEBRARATIRMA(1919–1922)
MehmetSerhatYILMAZ*
Özet
Buçalmada,19191922yllararasndaAnadolu’dakiMillîMücadelehareketininMsrbas
nndanaslalglandvegelimelerinbasnanaslyansdsorusunacevaparanmtr.
Aratrma,20012002yllarndaAinShamsÜniversitesi’ndeokutmanolarakgörevyapan
aratrmactarafndanMsrMillîKütüphanesiSüreliYaynlarBölümü’ndeyaplmtr.Çalma
srasndaMillîMücadeledönemindeKahire’deyaynlanmaktaolanüçbüyükgazete,ElAhbar,
ElAhramveElMukattamgazetelerindenyararlanlmtr.
MsrbasnndaTürkiye’dekigelimeleryakndantakipedilmitir.ElAhbarörneindemilliyetçi
basntarafndanAnadolu’dakigelimelerdikkatletakipedilmiveyaplanyaynlarlaMillîMü
cadelehareketidesteklenmitir.ElAhramgazetesindeTürkiye’dekigelimelerduyurulmuve
dahatemkinlibiryaynpolitikasizlenmitir.ElMukattamgazetesiise,ngilizsiyasetiyanlsbir
tutumiçerisindeolmutur.BusebepleMillîMücadelehareketinekaryaynpolitikasylabilinen
ElMukattamgazetesi,1923ylndaLozanAntlamas’ndansonraAnadolu’dakiMillîMücadele
hareketinidestekleyendierbasnorganlarylaaynçizgiyegelmitir.
Msrbasnnda19191922yllararasndaAnadolu’dakiMillîMücadelehareketininmillîözellii
veemperyalizmekarduruuöneçkarlmtr.Bundansonra1922ylndasaltanatnkald
rlmasilebirliktesaltanatvehilafetindurumutartlmayabalanmtr.Halifelikkurumunun
1924ylndakaldrlmasndansonra,MsrbasnnnTürkiye’yekarbakaçsndabirkrlma
vedeimemeydanagelmitir.
AnahtarKelimeler
MillîMücadele,Türkiye,Msr,Basn,MsrBasn
ARESEARCHONTURKEYINTHEEGYPTIANPRESSINTHENATIONALSTRUGGLE
ERA(19191922)
Abstract
Inthisstudy,thequestionsofhowtheNationalStrugglemovementinAnatoliabetween1919
1922tookpartandhowitwasreflectedintheEgyptianpressweretriedtobeanswered.This
researchwasdonebytheresearcherwhowasworkingasalecturerinAinShamsUniversity
between20012002inthesectionofPeriodicalsintheNationalLibraryofEgypt.Duringthe
studythreemajornewspapers,AlAhbar,AlAhramandAlMukattam,whichwerepublishedin
CairointheeraoftheNationalStruggle,weretakenuseof.
* Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. Öretim Üyesi myilmaz@kastamonu.edu.tr
Sayfa:99122 Page:99122
ThedevelopmentsinTurkeywerecloselysucceededbytheEgyptianpress.IntheAlAhbar
example,thedevelopmentsinAnatoliawerecloselysucceededbythenationalistpressandthe
NationalistStrugglemovementwassupportedbypublication.ThedevelopmentsinTurkey
wereannouncedintheAlAhramnewspaperbutamoreposedpublicationpolicywasfollowed.
TheAlMukattamnewspaperfollowedamannerofproBritishpolicy.ForthisreasontheAl
MukattamnewspaperknownforitspublicationsagainsttheNationalStrugglemovementcame
tothesamesupportinglineaftertheLausanneTreatyin1923astheothernewspapersthatsup
portedtheNationalStrugglemovementinAnatolia.
TheNationalStrugglemovementbetween19191922yearswashighlightedofitsnationalist
pointsanditspositionagainstimperialismintheEgyptianpress.Afterthis,thestateoftheSulta
nateandtheCaliphatetogetherwerediscussedwiththeabolishmentofthesultanatein1922.
AftertheabolishmentoftheCaliphateinstitutionin1924therewasanoffenceandchangeinthe
viewoftheEgyptianpressagainstTurkey.
KeyWords
NationalStruggle,Turkey,Newspapers,EgyptianPress
I.GR
Aratrmaclar, genellikle Msr modernlemesinin tarihi geleneini 1798
ylndaNapolyon’unMsr’igaletmesitarihinebalarlar.Napolyonülkedeçok
ksabirsürekalmolmasnakarn,devrimciveliberalfikirlerinMsr’ailkFrans
zlartarafndangetirildiikabuledilir.BudönemdematbaadaMsr’agetirilmi,
BattarihvedüüncesigibislamîkonularveArapçaçalmalaryaygnlamaim
kânnakavumutur1.MatbaannkurulmasileDecaceEgyptienne(MsrHaftas)
veLecourierd’Egypte(MsrPostas)adlikigazeteyaynlanmayabalamtr.Bu
ilk matbaaya ElMatbaatü’lehliyye ad verilmiti. Franszlarn Msr’ boaltma
larndan sonra, 1821 ylnda Mehmet Ali Paa tarafndan bu matbaann kalnts
üzerineArapdünyasnnenbüyükmatbaaskabuledilenBulakMatbaaskurul
mutur. Bu matbaada baslan eserlerin yan sra 1828 ylnda bir de ElVakau’l
MisriyeadaltndaArapdünyasnnilkgazetesiyaynlanmayabalamtr2.
1828ylndan1909ylnakadarMsr’dabasnönemliölçüdeyaygnlamtr.
1909 ylna kadar Msr’da 39’u Arapça yaynlanan 84 günlük gazete bulunmak
tayd3. Msr’da Birinci Dünya Sava srasnda, 1914–1918 ylar arasnda
yaynlanmayabalamolansüreliyaynsays23’tür.MillîMücadeledöneminde
Msr’da basn açsndan öncelikli merkez Kahire olmu, skenderiye onu takip
etmitir.Çalmaalanmzolanbudönemebakldzaman1919ylnda15,1920
ylnda13,1921ylnda22,1922ylnda16ve1923ylndaise15yenisüreliyaynn
basnhayatnakatlmolduuanlalmaktadr4.
MsrBirinciDünyaSavasrasndangiltere’ninhimayesialtnagirmitir.Bi
rinciDünyaSavasrasndaMsr’dakisiyasalbeklenti,savasonrasndaMsr’n
geleceiüzerineydi.BubalamdaWilson’unondörtmaddelikilkelerisavason
rasbamszlagidenyoldabirümitolarakalglanmt.Bamszlilkeedinen
bir grup siyasetçi tarafndan Arapça’da Vafd olarak adlandrlan bir delegasyon
kuruldu.1918KasmndaMsr’nbamszliçinngilizYüksekKomiseriWin
gatearaclylaParisBarKonferans’nakatlmakisteyenVafd’nteklifiLondra
tarafndan reddedilmiti. Bu srada Said Zaglul Vafd’n bakanlna gelmitir.
1919ylMsr’dayaygnçalkantlbirdönemolarakgeçti.SaidZaglultutuklana
rakMalta’yasürgünedildi.MsrlmilliyetçilerinbamszlktalepleringilizKa
binesi’nde destek görmedi. 1922 ylnda Msr üzerindeki ngiliz korumas ve
skyönetim kaldrlarak Msr’a bamszlk verildi. Kral Fuad’n krall devam
etti.1922ylndan1952ylnakadargeçenbundansonrakidönemMsr’daliberal
deneyimdönemiolarakbilinmektedir.1922ylndageçicimeclisgenelseçimlere
ülkeyihazrlamagöreviniüstlenmiveanayasahazrlyaplmtr.Msr’da1923
ylnda anayasal rejime geçilmitir. Bu dönemde Msr’daki artlar dikkate al
1 Abdel Monem Said Aly, “Democratization in Egypt”, American Arab Affairs, Nu:22, (Fall 1982), s.11.
2 inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988, s.21.
3 Jamal Mohammed Ahmed, The Entellectual Origins of Egyptian Nationalism, Oxford Universty Press, New York, 1960, s.66.
4 brahim Abduh, Tatavvur el-Sahâfetu’l-Msriye 1798-1981, Matbaa Sicil El-Arab, Kahire, 1982, s.339-340.
ndnda bir takm problemlerin de ortaya çkt bilinmektedir. Vafd hareketi
güçlübirpartiolaraksiyasetsahnesindeyerinialmtr.Sözkonusudönem,Kral
Fuad,ngiltere,milliyetçilervesiyasalpartilerarasndaoluanbirdengepolitikas
ilegeçmitir5.
BirinciDünyaSavasonunda191920yllarndaMsr’datambamszlkiçin
uluslararas konjonktürde bir frsat elde edilmiti. Üstelik Türk millî mücadele
hareketibununiçiniyibirörnekti.Fakatsavayoluylatambamszlkeldeetme
düüncesiMsr’dakullanlamamtr6.
II.MISIRBASININDAMLLÎMÜCADELEDÖNEMTÜRKYE’S
Çalma alanmz olan dönem içerisinde çok daha önceden yayna balam
olan ElAhram7 gazetesinin yan sra ElMukattam gazetesi de yaynna devam
etmitir.ElAhbar8,stiklâl9,ElSiyasa10,ElBela11,ElEhalîveElEfkârgibiunvan
lar altnda yayn faaliyetlerinde bulunulmutur. Çalma 20012002 yllarnda
MsrMillîKütüphanesiSüreliYaynlarBölümü’ndegerçekletirilmitir.Çalma
Millî Mücadele döneminde Kahire’de yaynlanm olan üç büyük gazete, El
Ahbar,ElAhramveElMukattamgazeteleriesasalnarakyaplmtr12.
BirinciDünyaSavasonundaOsmanlDevletitarafndanMondrosMütare
kesi’ninimzalanmasndansonrayenibirdönembalamtr.Budönem,tilafDe
vletleritarafndanAnadolu’nunigaliveigallerkarsndaMillîMücadelehare
ketiningerçekletiidönemdir.ElAhramgazetesindeAnadolukonuluilkhaber
zmir’inigalihaberidir.Yorumsuzbirekilde16Mays1919tarihindeYunanllar
tarafndanzmir’inigalihaberolarakduyurulmu13,birkaçgünsonraisezmir’e
Yunan askerleriyle birlikte ngiliz, Fransz, talyan ve Amerikallarn da girdii
ifade edilmitir14. ElAhram gazetesinde Mustafa Kemal ad ilk defa Erzurum
Kongresi döneminde Enver Paa ile birlikte anlmtr. Konuya ilikin haberin
5 Afaf Lutfi Al-Sayyid Marsot, A Short History of Modern Egypt, Cambridge University Press, 2000, s.80-82. Geni bilgi için baknz.
Great Britain And Egypt 1914-1951, Royal Institute of International Affairs, Oxford University Press, 1952, s.1-10.
6 Jean and Simonne Lacouture, Egypt in Transition, (Translated by Francis Scarfe), Criterion Books, New York, 1958, pp.86.
7 lk yayn hayatna atld 1876 ylndan itibaren Msr’n önde gelen gazeteleri arasnda yer almtr. smini, piramitler anlamna gelen ve Kahire yaknnda bulunan üç büyük piramitten (Ahrâmu’s-Selâse) almaktadr. Günümüzde de yayn hayatna devam eden Ahram, Arap dünyasnda tarafsz ve dengeli yayn politikasyla tannmaktadr. Abduh, Age, s.50.
8 El-Ahbar gazetesi 22 ubat 1920 ylnda yayn hayatna balamtr. Abduh, Age, s.209.
9 1921 yl Mays ay içerisinde stiklâl isimli gazete Mahmut Azmi’nin sorumluluunda yayna balamtr. Taha Hüseyin e bu gazetede yazlar yazmtr. Abduh, Age, s.210.
10 Bir dier gazete El-Siyasa gazetesidir. 30 Ekim 1922 ylnda yayn hayatna balamtr. Gazete Msr’da parti ve Vafd hareketi üyelerinin bazlarnn da katlm ile kurulan liberal anayasa parti’sinin yayn organ olarak kurulmutur. “Hizbu’l-Ahrâr el- Desturiyîn” Yaz heyeti bakanln Muhammet Hüseyin Heykel yapmtr. Abduh, Age, s.210.
11 El-Bela gazetesi 1923 ylnda yayna balamtr. Sahibi Abdülkadir Hamza’dr. Abduh, Age, s.211.
12 Makale sahibi 2001-2002 öretim ylnda “Bakanlklar Aras Ortak Kültür Komisyonu” kararyla Kahire Üniversitesi adna Kahire Büyükelçilii emrine okutman olarak görevlendirilmi, Ain Shams Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde okutman olarak görev yapmtr. Bu süre içerisinde Kahire Büyükelçilii Arivi ve Msr Millî Kütüphanesi Süreli Yaynlar Bölümü’nde çalmalarda bu- lunmutur.
13 “El-Yunaniyun fî zmir” El-Ahram, Say:12806, (16 Mays 1919), s.1.
14 “El-Hulefâ fî zmir”, El-Ahram, Say:12811, (22 Mays 1919), s.1., Yunanllarn zmir’de hakim olduklar hakknda, “El-Hâl fî zmir”, El-Ahram, Say:12817, (27 Mays 1919), s.1.
dahailkcümlesindeMustafaKemalveEnverPaannBolevikordusuylabirlikte
olduklarduyurulmu,dolaysylabirliktehareketettiklerigörüntüsüverilmitir15.
ElAhramgazetesindeigallerekarilkdirenihareketindenHaziranayiçe
risindebahsedilmitir.Haberegöre,YunankuvvetleriÖdemi’ekadarilerlemive
burada gayri nizamî Türk birlikleri tarafndan Yunan ilerlemesi ksmen durdu
rulmutur16.Gazetede4Austos1919tarihlistanbulmuhabiritarafndanbildiri
len haberlere dayanlarak Dahiliye Nezareti tarafndan Anadolu vilayetlerine
MustafaKemalveRaufBeyinyakalanaraktutuklanmasnisteyenemirlergönde
rildii,zmirvecivarndaigalekarmukavemetedenmilisgruplarnoluturul
duu ve bir örgütlenme içerisinde kongrelerin düzenlenmekte olduu belirtil
mitir17. Bu husus The Times gazetesinden yaplan nakilde “Erzurum’da Türk
Kongresi”balilehaberolarakduyurulmutur18.
MsrbasnndadöneminbirdierbüyükgazetesiElMukattamgazetesidir19.
ElMukattamgazetesinde1919ylOcakveNisanaylararasndaOsmanlDevleti
veTürkiye’yeilikinhaberakbulunmamaktadr.ngilizsiyaseti yanlsolarak
görülen gazetede, bu dönemde özellikle Almanya’nn durumu ile ilgili haberve
makalelerin yer ald gözlenmektedir. Yurt d balant ve haber ana sahip
olangazetede,düzenliolaraktelgrafhaberlerineyerverilmekteolupözelliklete
mel haber kayna Londra’dr. Milliyetçi yayn politikasna sahip olan ElAhbar
gazetesinin bu dönemde Msr içindeki gösterilere arlk vermesi ve Msr millî
hareketini oluturma çabalarna dönük yaynlarna karn ElMukattam gazetesi
bu konudaki yaynlara da yer vermeyerek farkl bir portre çizmektedir. El
Mukattam gazetesinde zmir’in igaline ilikin gelimeler haber olarak Router
ajansveYunanhaberkaynaklarnadayanlarakverilmitir.Yunankaynaklarna
dayandrlanhaberlerinyanlolduudikkatiçekmektedir20.Özelliklesavahaber
leri Yunan askerî komuta merkezine dayandrlarak resmî açklamalar eklinde
Kahire’dekiYunanistansiyasîajansndanalnmaktayd.
Msr’da ngiliz tarafnn görülerini aktaran ElMukattam gazetesi dnda
Msrkamuoyununhemenhementamam,tümyaynorganlarylatilafDevletle
ri’nin karsndayd. ElMukattam gazetesi, Anadolu Türk Millî hareketinin
balangcndanitibarenYunantarafnngörülerinisavunmutur.tilafdevletleri
nin stanbul’u igalini ise “geçici” olarak yorumlayarak bir anlama yaplabile
ceine iaret etmitir. Gazetede, ayet stanbul Hükümeti Anadolu’da Mustafa
Kemal’in arkasnda olup onu destekliyor ve darya kar desteklemez görü
nüyorsa,budurumdaAnadolu’dakiMillîMücadelehareketininstanbul’unsela
15 “Enver Baa ve Kemal Baa”, El-Ahram, Say:12873, (23 Temmuz 1919), s.1. (h)
16 “Beyn el-Yunan ve’l-Etrak”, El-Ahram, Say:12838, (7 Haziran 1919), s.1.
17 “Havadis Turkiye”, El-Ahram, Say:12887, (6 Austos 1919), s.1.
18 “El Mu’temer el Turkî fî Erzurum”, El-Ahram, Say:12917, (6 Eylül 1919), s.1.
19 18 Nisan 1888 ylnda kurulmutur. smini Kahire yaknlarnda bulunan Mukattam Tepesinden almaktadr. El-Ahram’dan sonra ikinci büyük gazete olmu reformcu eilimi ile dikkat çekmitir. brahim Abduh, Age, s.150-151.
20 Mukattam, Say:9212, (4 Temmuz 1919).
meti için daha temkinli davranarak Yunanllara kar saldrsn durdurmasn,
aksi takdirde stanbul’un Türklerin elinden çkabileceine dikkat çekerek güya
telkinlerdebulunulmutur21.
ElMukattam gazetesinde 1919 yl Temmuz ve Austos aylarnda Tür
kiye’deki Millî Mücadele hareketi hakknda aleyhte de olsa haber ve yorumlara
rastlanlmamtr. Erzurum ve Sivas Kongrelerinin yaplmasna kadar gazetede
darda Millî Mücadele hareketinin henüz etkili görülmedii veya dikkatlerden
kaçt eklinde bir görüntü bulunmaktadr. Mustafa Kemal’in ismi gazetede ilk
defa22Temmuz1919tarihindeksabirhabereklindeveonakarbiranlayla
kaleme alnmtr22. Gazetede Eylül ayndan itibaren ksa haberlere yer verilerek
MillîMücadelealeyhineyaynpolitikasgüdülmekteolduuanlalmaktadr.Bu
dönemdegazetedehaberler“TürkiyeHaberleri”genelbalaltndaverilmekte
dir.Sözkonusubalkaltndayeralanaltbalklarisengiltere’ninplanvetaksi
matnauygunolarakuekildeverilmitir:stanbulHükümetiveSulhGörüme
leri, Türkiye ve Kürdistan, Türkler ve Ermeniler, Yunanllar ve Anadolu. El
Mukattam’da yer alan yukarda verilen balkl haberler genellikle Londra
kaynakldr.
MustafaKemal,igalkuvvetlerinedirenmekvebamszbirTürkiyekurmak
içinönceliklesivilveaskerîtekilatkurmaklaiebalamtr.Buamaçlamücade
leye girimi ve 8 Temmuz 1919’da bütün görevlerinden ve askerlikten istifa et
mitir. Millî Mücadele hareketinin amaçlar ve ilkeleri önce Erzurum sonra da
SivasKongresi’ndebelirlenmitir23.KongrelersürecindeMustafaKemal’induru
mununsorgulandilkmakaleElAhramgazetesindeyaynlanmtr.SivasKon
gresi srasnda yaynlanan “Mustafa Kemal Anadolu’da Ne Yapyor?” balkl
makalede Millî Mücadele hareketi deerlendirilerek, Mustafa Kemal Paann
Anadolu’da ne yapt ve ne yapmak istedii sorgulanmtr. Makalede Mustafa
Kemalvearkadalarnnstanbularasndakiihtilafnileribirboyutaulatbelir
tilerek, Mustafa Kemal’in ttihatçlara dayand yorumu yaplmtr. Gazetede
Mustafa Kemal’in ttihatçlarn cemiyetine dayand, onlarn liderlerinden birisi
olduu, daha önce isminin çok fazla bilinmedii ve Enver Paa ile husumetinin
olduu ifade edilerek ksaca onun hayatndan bahsedilmitir. Mustafa Kemal’in
SelaniklibirTürkolduu,savabalayncaÜçüncüOrduKomutanolarakgörev
verildii,MondrosMütarekesi’ndensonragenelmüfettiolarakgörevlendirildii
vestanbulHükümetitarafndanAnadolu’dakiaskerîileridenetlemekiçingön
derildii fakat Anadolu’ya geçince dank bir halde olan ttihatçlar bir araya
getirip planladklarn gerçekletirmek üzere bir kongre toplad belirtilmitir.
Yine gazetede Mustafa Kemal u ekilde deerlendirilmitir: “Mustafa Kemal
imdikimevcuthükümetidevrimyoluyladeitirmeyekastedendevrimhareke
21 Bayûmî, Age, s.50-51.
22 “Mustafa Kemal’in Ekibi”, Mukattam, Say:9226, (22 Temmuz 1919), s.1.
23 Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin d Politikas (1919-1938), Ankara, 1997, s.6.
tininlideridir.OmeclisiniErzurum’danSivas’atadveoradakendisinebirhü
kümet kurdu. Onun askerîkuvveti günden güne artyor veo Alman subaylarn
ellerindensavaderslerialansubaylaryönetiyor.Buliderlerdenbirisistanbul’da
tutuklu haldeyken firar eden Enver Paann amcas Halil Paadr…”24. Yine El
Ahram’da 22 Eylül 1919 tarihinde Msr basnnda “Hareketi Vataniye” olarak
isimlendirilen“MillîMücadele”hareketimensuplarnnSivas’tabirkongredüzen
lendiivurgulanarakgelimelerduyurulmutur25.
411EylültarihleriarasndaSivasKongresi’ninyaplmasnnardndanstan
bul ile olan haberleme irtibatnn kesilmesi kararnn haber olarak verildii El
Mukattam’da,AnadoluHükümetitarafndanbununstanbulHükümeti’nintan
nmadanlamnageldiibelirtilmitir26.ErzurumveSivasKongreleri’ndensonra
“MustafaKemalPaannartlar”balaltndamillîkongrelerintoplandha
berineyerverilerekMustafaKemal’instanbulHükümeti’ndenisteklerisulhgö
rümelerine ilikin teklifleri kabul etmediini ve ileri sürdüü artlara yer veril
mitir27.
BudönemMsrbasnnayansyankonulardanbirisiMsr’nhukukîkonumu
üzerinedir.BirinciDünyaSava’ndanOsmanlDevleti’ninyenikçkmasüzerine,
Osmanl Devleti’nin Msr üzerindeki hukukunun ortadan kalktn savunanlar
olduu gibi bunun karsnda olan bir kesim de bulunmaktayd. Msr’da Millî
Parti’ye(Hizb’ulVatanî)mensupbirgurup,Türkiye’ninAmerikanBakanWil
son’unkararlarnveözelliklemilletlerinkendigeleceklerinikendilerininbelirle
mesigerektiieklindekibildirgesinikabuletmesineramen,Türkiye’ninMsr’a
olanhâkimiyetinindevamettiinisavunuyordu.Partiiçerisindebukanadnban
çekenkiiMustafaÇorbacidi.DieryandanEminElRafiiliderliindekibakabir
kanatdaaksinisavunarakbufikrekarçkyordu.Budüünceninpartidekitem
silcisiolanEminElRafii,MustafaÇorbacveonungibidüünenazsaydakikii
nin partinin görüünü yanstmadn, bu durumun bilakis onlarn kendi kiisel
fikirleriolduunusöylüyordu28.
RafiikanadgörülerindeTürkiye’ninBirinciDünyaSava’ndayenilmesiile
MsrüzerindeolanhukukunundütüünüsavunanVafdPartisi’yleaynçizgiye
yaklamt.Bukesimemuhalifolankanatise,Msrsorununuuluslararasalanda
çözümlenebilmesiiçinTürkiye’ninMsr’aolangarantörlüündenvazgeçmemesi
gerektiiniveVafdPartisi’ninböylebirdüünceyle,yaniTürkiye’ningüvencesin
dençkmbirMsr’ngiltereiledengeunsurununolmadbirilikiilebabaa
braktnsavunuyordu29.
24 “Fî Belâd el Anadul mâ Yef’al Mustafa Kemal”, Al Ahram, Say:12921, (12 Eylül 1919), s.1.
25 “El-hâl fî Anadul”, El-Ahram, Say:12930, (22 Eylül 1919), s.1.
26 “Türkiye’de Durum”, Mukattam, Say:9297, (14 Ekim 1919), s.1.
27 “urût Mustafa Kemal Baa”, Mukattam, Say:9301, (18 Ekim 1919), s.1.
28 Zekeriya Suleyman Bayûmî, Mevkf Misr min-el-Mütegayyirât fî Turkiye Beyn el-Harbeynu’l-Alemiteyn 1918-1938, Dârü’l-kitâbü’l- câmi’a, Kahire, 1989, s.41.
29 Bayûmî, Age, s.41.
BirdiergazeteMsr’ntambamszlkonusundayaynpolitikasizlemi
olanvedöneminmilliyetçibasnarasndayeralanElAhbargazetesidir30.Msr
Millî Kütüphanesi Süreli Yaynlar Bölümü’nde ElAhbar gazetesinin 1919 yl
OcakayndanitibarenTemmuzaynakadarsaylararasndaepeyceeksiklikbu
lunmaktadr.GazeteninTemmuzaynakadarolanaltaylkdevresindeMillîMü
cadele konulu haber ve yaynlara rastlanlmamtr. Özelikle bu dönemde El
Ahbar’daMsr’niçmeselelerivebunabalolarakyaplangösterilerhaberola
rakyeralmaktaolupMsrmillîhareketibirtoparlanmadevresindeolduuiçin
doalolarakyaynlarülkeninkendiiçbünyesindekigelimeleriyanstmaktadr31.
TürkMillîMücadelehareketininbirisiaskerî,dierisiyasîolmaküzereikice
phesi bulunmaktayd. Söz konusu dönemde siyasal alanda ve d ilikiler
balamndaönemlibirunsurTürkSovyetilikileriningelimesiolmutur.Anado
lu’dakiMillîMücadelehareketininBolevikRusyaileolanilikisiMsrbasnnda
yer alm fakat kamuoyunda fazla bir etki yaratmamtr. Msr Diyar Müftüsü
bulunanMuhammedNecib18Austos1919tarihindeMsr’daBolevikliekar
birfetvavermitir32.Bolevikliireddedenbufetvayakarkendilerinisavunmak
için Msr komünist hareketi mensuplar TürkRus ilikilerini kullanma yoluna
gitmilerdir. Msr Bolevikleri Millî Mücadele hareketi balamnda Ruslar ile
Türklerinkurduuilikiyislâmilekomünizmarasndabirilikininolabileceine
delilgetirmekiçinkullanmlardr33.
ElAhbargazetesiilkönceleritemkinlibireklideMillîMücadelehareketiile
Ruslararasndakicereyanedenkarlklhaberlemevegörümelerebalolarak
herikitarafarasndabiryaknlamannolduunusöylemekleyetinmitir34.Yine
söz konusu gazetede Mustafa Kemal’in Lenin’e yazm olduu içerisinde siyasi
balant salanmas ve destek istenmesi konulu mektuptan bahsedilmitir35. Bu
konudaElAhbargazetesigenelyaynyönetmeniolarakdagörevyapanEminel
Râfîitarafndanbirmakaleyaynlanmtr.Bumakalede,BolevikhareketinAna
dolu’dakiMillîMücadelehareketinedestekçkmasntakdirveövgüilekarlaya
rak, batl devletler eer Bolevik tehdidine kar koymak istiyorlarsa milletlerin
hürriyetinevehüriradesinesaygduymalargerektii,dümancatutumlarnde
30 Birinci Dünya Sava sonunda 22 ubat 1920 tarihinde yayna balayarak milliyetçi basn arasnda Msr’n önde gelen gazeteleri arasnda yer almtr. Millî Parti ile birleerek Msr’n tam bamszl konusunda bir yayn politikas izlemi olup dönemin mil- liyetçi yazar Emin el-Rafî’ de makalelerini Ahbâr’da yazmtr. brahim Abduh, Age, s.109. Özellikle 1920–1923 yllar arasnda bamszlk taraftar yaynlarna paralel olarak Türkiye’deki Millî Mücadele hareketine destek vererek Msr’da Millî Mücadele yannda kamuoyu olumasna katk salamtr.
31 Bu dönemde Said Zaglul’un tutuklanmas ve Malta’ya sürgüne gönderilmesi Msr’da çalkantlara yol açmtr. Dönemin ksa bir anlatm için baknz. Afaf Lutfi Al-Sayyid Marsot, A Short History of Modern Egypt, Cambridge University Press, 2000, s.79-81.
32 Fetva metni için bkz. “Fetvâ”, El-Mukattam, Say:9249, (18 Austos 1919), s.1., “El-Bolefiyye Tehden el-Diyânet”, El-Ahram, Say:12899, (18 Austos 1919), s.1.
33 Bayûmî, Age, s.41.
34 Al-Ahbar, (16 Mays 1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42.
35 Al-Ahbar, (29 Haziran 1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42. Bu mektuba 3 Haziran 1920 tarihinde Sovyet Dileri Bakan Çiçerin cevap vermitir. Sovyet hükümeti bu cevapla TBMM Hükümetini resmen tanm, iki ülke arasnda diplo- matik ilikiler resmen kurulmutur. Fahir Armaolu, 20. Yüzyl Siyasî Tarihi 1914-1980, Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, Anka- ra, 1984, s.311.
vametmesihalindebudurumunmilletlerikomünizminönündesetveengelol
mak yerine onlar komünizmin kucana ittiini belirtmitir36. Yine Râfiî, bir ya
zarn tilâf Devletlerinin tpk Anadolu’da olduu gibi Asya siyâsetlerinin iflâs
ettiini ve bu siyâsetten Boleviklerin faydaland görüünü teyit ettiini ifade
etmitir37.
Türkiye’dekiMillîMücadelehareketininyakndantakipedildiiElAhbarga
zetesindeMillîMücadelehareketinitemsiledenresmîazlardanyaplanalntlar
la,Türkiye’ninkesinlikleBolevizmetabiiolamayaca,çünküAnadolu’dakiha
reketinmillîbirhareketolduu,Türkmilletininslâm’nprensipleriylekaynam
veonunanlaynbenimsemibirmilletolduu,Anadolu’dakihareketinyegâne
amacnn vatann istiklâlini salamak, hilâfet ve saltanat makamn tehlikeden
kurtarmakiçinçalanbirhareketolduuvurgulanmtr38.
ElAhbar gazetesinde Türk ve Rus hükümetleri arasnda yaplan antlama
“Türk ve Rus Hükümetleri Arasnda Siyasî Antlama” balyla verilerek39, bu
antlamadan sevinç duyulduu ifade edilmektedir. Bu makalede muahede ile
dou meselesinin yeni bir döneme girdiini, Avrupa’nn Orta Dou’yu düzene
koymaadnayapthâkimiyetyarnnönünenihayetgeçildii,Dou’nunartk
kendi ilerini kendisinin halledebileceini, Dounun seçtii yolda salam yürü
düüifadeedilmektedir.BuyenigelimeileTürkiye’nindünyasiyasetindekiye
rinin kuvvetlendiini, u anki ve gelecekteki siyasî hasmlarnn oyunlarndan
kurtulduu,istiklâlinikoruduunuvebundansonradaTürkiye’yeartkbirkötü
lüüngelmeyeceivurgulanmtr40.
Kuvvayi Milliye’nin Yunanllara kar kazand baarlar Msr’da Türkiye
aleyhinde neriyatyla bilinen ElMukattam gazetesinde Türklerin Bolevikler ile
olanirtibatnabalanarakgörmezliktengelinmeyeçallmveMsrkamuoyun
daTürklerinitibarnnsarslmasamaçlanmtr.Gazetede,BolevikliinAnadolu
köylüsünesosyalkalknmaysalayacak,ilerlemeyiteminedecekkabuledilebilir
tatl bir fikir olarak takdim edildii ve aldatldklar ifade edilerek adres olarak
Türkiye’yi dostluk ve adaleti ile bilinen ngiltere’den baka bir gücün kurtara
mayacabelirtilmitir.AyrcaayetRuslarnMustafaKemal’esilahvemühimmat
yardmolamasaydYunanllarakarzaferkazanlamayacanifadeedilerekRus
tehlikesinevurguyaplmtr41.ElMukattam’dadahasonradaaynuyarlarsür
dürülmütür.“Türklerunuidraketmelidirlerki,BolevikRusya’nnhedeflerinin
36 Emin El-Râfîî, “Meâkil el-ark “, El-Ahbar, (07.06.1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42.
37 Al-Ahbar, (08 Haziran 1920), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42.
38 “El-hareket el-Vataniye el-Turkiye ve Hakikât Alâkatuhâ bil-hareket el-Bolefiyye”, El-Ahbar, (08 Nisan 1921), tarihli gazeteden alnt için bkz. Bayûmî, Age, s.42., Bayumî’ye göre, Msr’daki komünizm hareketinin 1921 ylnda Türk-Rus yaknlamasndan et- kilendiine iaret eden bir belge bulunmamaktadr. Buna sebep olarak Msr komünizm hareketinin içeride kendi varln koru- maya çalmas, Msr’da toplumsal destek yoluyla veya uluslar aras alanda komünizm hareketine balanarak onlardan ald
destek ile kuvvetlenme konusunda bir anlay birliinin olmamas ve bu konudaki ihtilaflar yüzünden henüz hareketin bir alt yap
oluturma sürecini yaamas olarak gösterilmektedir. Bayûmî, Age, s.42-43.
39 M.A., “Mu’âhede Siyasiye Beyn Hukûmet Ankara ve el Hukûmet Rusîye”, El-Ahbar, Say:370, (11 Mays 1921), s.1.
40 Bayûmî, Age, s.46-47.
41 El-Mukattam, (07 Haziran 1920), s.1.
RusKayzermparatorluununhedeflerindenfarklolmad,bununuanortaya
çkmamasnn sebebinin Rusya’nn kendi içerisinde Boleviklii yerletirmeye
çalmalarveLenin’inuandaülkesinidardazordurumasokacakgiriimler
denkaçnmasdr”eklindeyorumlanmtr42.
GenelolarakMsrbasnve kamuoyununTürkiye’decereyanedenolaylara
kar tutumunda dinî bak açs yönlendirici bir rol oynamtr. 1918 ylnda
Msr’dagizlicekurulanbircemiyet,“SunusîHareketi”ilebalantyageçerekngi
lizlerekarortakmücadeleetmekiçinbirliktehareketetmekararalmtr43.Mart
1921 de stanbul’un tilaf Devletleri tarafndan igal edilmesi Msrllar üzerinde
biretkiyaratmbuöfkedahasonraartarakdevametmitir44.
ElAhbargazetesibandanitibarenAnkarailestanbularasndakibagöste
rençekimedeAnkaraveMillîMücadelehareketininyanndayeralmvegaze
tede Millî Mücadele’yi destekleyici nitelikte yaynlar yaplmtr. Emin ElRafii,
stanbul Heyeti’nin Sulh Konferansna gidiine yönelik olarak gazetede yazd
makalede, söz konusu heyetin Türk halknn tümünü temsil etmediini, çünkü
stanbul Hükümeti’nin sadece stanbul ve Anadolu’da çok küçük bir bölge
dnda hâkimiyetinin olmadn belirtmitir. Yine ElRafii tarafndan Ankara
Hükümeti’ninAnadolu’nundierbütünbölgelerinehakimolduu,stanbulHü
kümetiveeyhülislamtarafndanyaynlananfetvanndabirtesirininolmadve
tilaf Devletleri’nin stanbul Heyeti ile yapacaklar bir sulhun çok ksa ömürlü
olaca,çünküesaslbirtemeledayanmad,sulhuyapanlarnelindebirgüçbu
lunmadvebubalamdaaslgücünAnadolu’daolduuvurgusuyaplmtr45.
MuahedeninimzalanmasndansonraElAhbargazetesindeEminElRafii’nin
bir baka makalesinde, talya ve Fransa delegasyonunun bu antlamann uygu
lanmasnn zorluuna iaret etmelerine deinerek “uygulama imkân olmayacak
olanbirantlamaöyleyseniçinimzaland?”diyesoruyordu.Rafiiyazsndabar
konferansnn neden böyle bir siyaseti gerektirdiini de sorgulamtr. Bu bar
konferansnnuluslararassiyasetiniflasanlamnageldiinibelirtenRafii,bunun
42 El-Mukattam, (13 Nisan 1921), El-Mukattam, (14 Nisan 1921), El-Mukattam, (30 Nisan 1921). Bu konuda Bayumî, Ruslarn slâm dünyasndaki devletlerle iliki kurma çabasn batl sömürgeci güçlere kar yaplan savunma ve mücadeleleri desteklemelerinin asl amacnn Çarla kar yaplan ve yeni domu olan devrime içeride ve darda destek arama ve özellikle bata ngiltere ol- mak üzere Rusya üzerindeki devletlerin basksn azaltmak olduuna da iaret etmektedir. Bayumî, Türk tarafnn Ruslara yak- nlamasn u gerekçelerle açklamaktadr. Millî Mücadele hareketi bir taraftan kendisini uluslar aras alanda kabul ettirmeye dier yandan Rusya ile olan snrn bu dayanma ile emniyet altna alarak Türk vatann istilâ eden igalcilere kar yönelmeye ve on- larla mücadele etmek amacndayd. Ayrca içeride faaliyet gösteren sol kurulu ve partilerin de desteini krmak istemiyordu de- mektedir. Bayûmî, Age, s.43.
43 Bayûmî, Age, s.43. Birinci Dünya Sava’nda Kuzey Afrika’da yürütülecek plana göre, Osmanl Devleti’nin Msr’da bulunan ngiliz sömürge kuvvetlerinin Msr’dan Avrupa cephelerine gönderilmesini önlemeye çalyordu. 4. Ordunun Msr’a doudan yapaca
saldry desteklemek üzere Bingazi bölgesinden de Msr’a saldrlacakt. Bu plan gerçekletirmek için bölgeye yeni kuvvetler gönderilmiti. Plana göre eyh Ahmet Sunusî birlikleriyle yaplacak ortak harekât ile ngilizler iki ate arasnda braklarak Msr’
terke zorlanacakt. Geni bilgi için baknz. Hamit Pehlivanl, “Tekilât- Mahsusa Kuzey Afrika’da (1914–1918)”, Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C:XVI, Say:47, (Temmuz 2000), s.421–440. Bu balamda Birinci Dünya Sava sonunda da bölgede ngil- tere’ye kar Sunusî Hareketi’nin devam ettii anlalmaktadr.
44 Bu dönemde Hafz brahim, stanbul için “Kaybolan ehir” adl bir kaside yazmtr. Bayûmî, Age, s.44.
45 Emin el Rafî’, “El Siyâset el Yevm- El Mes’ele el Msriye- Mu’âhede el Sulh ma’ Türkiye”, El-Ahbar, Say:58, (4 Mays 1920), s.1, Bayûmî, Age, s.44.
en esasl delilinin Mustafa Kemal’in konferansa çektii telgraf ve antlama ar
tlarnaitiraznnolduunubelirtmitir46.
ElAhbargazetesistanbulHükümeti’ninAnadolu’dakiMillîMücadelehare
ketini ortadan kaldrma gayretlerine deinerek bunun için stanbul’daki Damat
FeritPaaHükümeti’ninAnzavur’u47görevlendirdiinifakatonunbertarafedil
diini belirterek stanbul Hükümeti’nin gönüllü asker bulamad gibi zorunlu
olarak askerlik kanununu uygulayacak gücünün de olmadn yaynlad. Yine
hükümetinelindebulunanuçaklarAnadoluHükümeti’nekarkullanamamasn
isebuiiçingörevlendirilenpilotlarnAnkara’yasnarakkendisinekarsavaa
cakorkusuolarakyorumlanmtr48.
ElAhbar gazetesi Millî Mücadele hareketini yakndan takip eden bir gazete
olmutur.Bubalamda1320Haziran1920tarihleriarasndagazeteMustafaKe
mal’inTürkiye’denbirkartoprandahikoparlmasnamüsaadeedilemeyecei
vevatannbütünününsavunmasnadevamedileceineilikinbeyanlarnvetüm
Arap memleketlerinin de Wilson Prensipleri çerçevesinde bamszlklarn ka
zanmasn temenni edildii açklamalarn yaynlamtr. Bar konferansnda
Msr ile Türk heyetleri arasnda cereyan eden karlkl tebriklemelere ilikin
telgraflargazetedeyaynlanmtr.YinebudönemKilikyaErmenilerininMustafa
Kemal’etelgrafçekerekTürkiyeBüyükMilletMeclisi’ninaçlntebrikettiklerini
ve Meclis’i erefli Osmanl milletinin bir kurumu olarak vasflandrdklarn na
kletmitir49.
1921ylMartveNisanaylarndaMsrgazetelerininpekçouiçeridekimillî
meselelerveSaidZaglulPaaiçinyaplanenlikvetebriklerilemegulolmalarna
ramen ElAhbar gazetesinde Türkler ile Yunanllar arasnda cereyan eden sa
valarveEskiehir’deTürkordusununYunanllaryenmesi,tümcephelerdehe
zimete urayarak geri çekilileri duyurulmu, Yunanllarn yaptklar yaynlarda
Türklere kar baar kazandklar yönündeki haberler yalanlanmtr. Gazetede
MillîMücadelehareketininYunanllarakarbukesin zaferindenhareketleartk
Batl devletlerin bu hareketi tandklarn, bunun delilinin de Fransa ile Ankara
Hükümeti arasndaki gelien ilikiler olduu belirtilmitir50. Ayn gazetede,
Msrllarn Türklerin zaferinden çok etkilendikleri ve sevindikleri belirtilerek
Mahmut Muhammet Sadk’n “Doulunun Douluya Sevgisi” adl iiri
yaynlanmtr. iirde Mustafa Kemal’in slam ümmetinin zaferi için Allah’n
inayeti ile gönderildii ekilde vasflandrln ve yine ayn sayfada yenilginin
Yunanllaranasltesirettiiniveparabirimlerininhzlbirekildedeerkaybet
tiiniyaynlanmtr51.
46 Bayûmî, Age, s.44-45.
47 “El Hareket el Vataniye fî el Anadul ve Keyfe Ne’et Hareket Anzavur Zddhâ”, El-Ahbar, Say:66, (12 Mays 1920), s.1.
48 Bayûmî, Age, s.45.
49 Bayûmî, Age, s.45.
50 Bayûmî, Age, s.46.
51 Bayûmî, Age, s.47.
21 Ocak 1921’de Paris Konferans’nda Anadolu meselesinin müzakeresi için
müttefikdevletlerindelegeleriyleTürkiyeveYunanistandelegeleriarasndaLon
dra’da bir konferansn toplanmas karar alnmt. Bu karar 26 Ocak 1921’de
stanbul Hükümeti’ne bildirilmitir. Sadrazam Tevfik Paa durumu 27 Ocakta
Mustafa Kemal Paaya bildirmi, Ankara Hükümeti tarafndan tayin edilecek
delegelerin Osmanl delegeleri ile birlikte Londra’ya gitmek üzere gönderilmesi
kararnnbeklendiideilaveedilmitir.TBMM’ndeyaplangörümelerdebute
klifkabulgörmemiveBekirSamiBeyinbakanlndaayrbirheyetingönderil
mesine karar verilmitir52. Bu durumdan hareketle ElAhbar gazetesinde Sevr
Muahedesi’nin artlarnn hafifletilmesi için yeni bir sulh konferans toplanmas
yönündeyaplangayretleredeinilerekLondraKonferans’nastanbulveAnkara
delegelerinin ayr ayr katlmalarnn Türk davasna zarar verdiini ve her iki
heyetinbirleerekbirheyethalindekonferansakatlmasiçinyaplançalmalar
desteklenerek millî hareketin Yunanllara kar elde ettii zafere sevinen Türk
halknn sevincinin Sulh Konferans’nda onu tek vücut olarak temsil edecek bir
Türk Heyeti gerektirdii vurgusu yaplmtr. Yine ElAhbar’da Anadolu heyeti
bakanveüyelerindenyaplannakillerdeAnadoluhükümetininhalifeyevetemsil
ettiideerleresayglolduu,TürkmilletininvemeclisininAllahveresulünetam
olarakinandveonadayandveitimatettii,stanbulilebuesasveprensip
üzerinebirlikiçerisindehareketedileceibelirtilmitir53.
Türklerin itilaf kuvvetlerine kar sava ve elde ettii baarlar sonucunda
Msr’da yaayan bu topluluklara kar saldrlar da olmutur. Bayûmî’ye göre,
TürklerineldeettiizaferiçinsevinçgösterisiyapantopluluabirErmenigencin
ate açmas üzerine, topluluk Ermenilere saldrm ve onlardan krk kadar kii
ölmütür.SonuçtangilizlerolaylarnönünüalabilmekiçinErmenilerikorumalar
altnaalmtr.YineMays1921’deskenderiye’deMsrlgöstericilerileMsr’da
yaayanYunanlvetalyanlararasndada çatmalarolmutur.BudönemdeEl
Mukattam dnda hemen hemen dier basn Türklerve Yunanllar arasnda ce
reyanedensavalarduyurmu,TürklerinzaferleriniveMustafaKemal’inmedenî
dünyayaYunanordusununzmir’deyaptmezalimivetahribiilanediihakk
ndayaynlaryapmayadevametmitir54.
ElAhbar’daMustafaKemal’inMeclis’inikinciaçlyldolaysylayaptve
d siyasetin çerçevesini çizdii konumas “Mustafa Kemal’in D Siyaseti”
balyla yaynlanmtr55. ElAhbar gazetesi Millî Mücadele’yi destekleyici ve
kuvvetlendiriciyaynlarnadevametmiveotuzyedibinMsrLirasileAnadolu
insannyanndayeralanMsrKzlay’nnyaptyardmlardestekleyicirolüs
tlenmitir. Gazetede, tilaf Devletleri’nin Türklere yönelik konumu ile Türklerin
52 Atatürk lkeleri ve nklap Tarihi, (Editör: E. Semih Yalçn), Berikan Yaynevi, Ankara, 2008, s.265-266.
53 Bayûmî, Age, s.46.
54 Bayûmî, Age, s.47-48.
55 Seyid Kâmil, “Siyâset Mustafa Kemal el Hariciye”, El-Ahbar, Say:381, (22 Mays 1921), s.1.
eldeettiklerizaferlerlekuvvetleriniispatederekSevrMuahedesi’nintesirlerinive
istenilen arartlar bu zaferle ortadan kaldrdklar ve adalet ve hukuk prensi
plerininbaarsntekitveispatettikleri,istiklâlyolundamücadeleedenMsr’n
dabuereflihareketitakipedereksonuçtanmemnuniyetiveibretalmasgerektii
belirtilmitir56.
tilafDevletleriadnangilizlerinYunanllarveTürklerarasndakiarabulucu
lukyapmateklifiüzerineElAhbargazetesistanbulmuhabirigelimelerdenbahi
sle bir deerlendirme yapmtr. Bu makalede, Dou meselesinin sava yoluyla
çözülmesininartkzorolduu,çünküYunanistan’ntekbanaAnadolu’yudize
getirmesininmümkünolmad,TürkmilletineSevrAntlamas’nuygulatmaya
daartkgüçyetmeyeceiifadeedilmitir.BubalamdaFransavetalya’nnTür
klerilemeselelerininbaryoluylaçözülmesindenyanatavraldklarvebunubir
anlamailegerçekletirmekniyetindeolduklarifadeedilmi,geriyengiltere’nin
kald,onlarndaYunanllarlaveyatekbanabirsavaagirmeyikesinliklegöze
alamadklar, üstelik böyle bir savan olmas durumunda Rusya’nn da hesaba
katlmas gerektii çünkü Rusya ile de çatmann kaçnlmaz olaca, üstelik
Dou Asya’dan Hindistan, Afganistan, ran, Irak ve Suriye’ye kadar geni bir
alanda ngilizlere kar hareketlerin olabilecei, bu durumun sava stratejisi aç
sndanönemliolduu,ngilizlerinbunudüünmelerihalindebilekendilerinifren
leyecekleri dile getirilmitir. Siyasi bakmdan yaplan deerlendirmede ise, eer
tilaf Devletleri Yunanllarn Anadolu’da bir zafer kazanacaklarna inanm olsa
lard, bugün Yunanllara yarn nasl olsa Türklere teklif edecekleri arabuluculuk
fikrinikesinlikledüünmezlerdi.HattaYunanllarnTürkleritopraklarndansür
mesineseyircikalrvegözyumarlard.Çünküngiltere’ninstanbulveBoazlar
elinde tutma garantisi bu plana balyd. Türkler Sevr Antlamas’nn artlarn
kabuletmiyorlard,TürklerTrakya’dan,stanbulveBoazlardandaaslavazgeç
mezlerdi, Türkler zmirsiz de yaayamazlard. Her iki hükümette bunu kabul
ederlerisemeleseyoktu,fakatkabuledilmeziseuankisavadevamedecek,bu
durumdaTürkiyeileRusyaarasndaki birliktelikvebalardahadakuvvetlene
cekti denilerek Türklerin gelinen noktada daha avantajl olduklar vurgusu yap
lmtr57. Bu balamda ElAhbar’da Fransz bayan yazar Bert Curc Culyus’un
yazdbirmakaledeYunanllarnTürklerekaryaptklarzulümlerdilegetiril
mi,TürklerdeYunanllarakarduyulankinvesuçlamannolduunu,özellikle
YunanllarnTürklerekarilediklericinayetlerinunutulmamasvegörmezlikten
gelinemeyeceinibelirtenbiryazsyaynlanmtr58.
stanbul muhabirinin kaleminden yaynlanan bir baka yazda Türklerin er
geçYunanbirliklerinihezimeteuratacaklar,beklenenzaferinyaknolduubelir
tilmitir.Yunanllarn,“güngeçtikçegücünüartranveazminibilinçlibirekilde
56 Bayûmî, Age, s.48.
57 Seyid Kâmil, “El Hulefâ’ Beyn el Etrak ve el Yunan”, El-Ahbar, Say:406, (23 Haziran 1921), s.1.
58 Bayûmî, Age, s.48-49.
yenileyenvemilletinvevatannistiklalindenbakabireyidüünmeyenbirordu
ile kar karya” olduklar, Yunan birliklerinin ise bir hayal peinde komakta
olduklar belirtilmitir. Ayrca Konferans sonrasnda Bekir Sami Beyin istifas
hakkndabuistifannTürksiyasetindebirdeiiklikanlamnagelmedii,budu
ruma yapm olduu görümeler sonundaki anlamalarn Türkiye Büyük Millet
Meclisi tarafndan kabul edilmemesinin sebep olduu yorumunda bulunul
mutur59. ElAhbar’da daha sonra Bekir Sami Beyin istifasnn d yanklarnn
derinolduu,buistifannAnadoludndakiTürklerietkilediigibiTürkleresev
gi besleyen devletleri de endieye sevk ettii belirtilerek Türk milletine düman
olanlarnbudurumufrsatbilereksöylentileryaydklarveMeclis’tebirlikvebe
raberliin bozulduu, siyasi akmlarn birbirine küs kesimler meydana getirdii
gibihaberleryaynlattklarnfakatbunlarnTürkmilletiniçöküntüyesürüklemek
içinuydurulduunuvekesinlikledoruolmadifadeedilmitir60.
Haziran 1921’de ElAhbar gazetesinde yaynlana bir baka makalede ngil
tere’ninAnkaraHükümeti’nealtmaddelikbirnotaverdii,builkresmînotaile
ngilizlerin Ankara Hükümeti’nin meruiyetini kabul ettii, ngiltere’nin resmi
olmayan beyanlarla da Ankara Hükümeti ile arasndaki ilikileri normale dö
nütürmek istedii ve ngiltere Hükümeti’nin Ankara’nn kendisine kar olan
politikasnn belirginlemesini bekledii belirtilmitir. Ayrca ngiltere’ye kendi
sine baml bölgelerde Anadolu’daki siyasetinin örnek alnarak kendisini takip
edecekmilletlerietkilemesivebudurumunngiltere’ninbölgedekikonumuüze
rindekietkilerinibeklemekvegörmekistediiifadeedilmitir61.
ElAhramgazetesinde1922EkimindeAhmetevki’ninMustafaKemal’iöven,
HalifeVahdettin’iiseyerenkasideleriyaynlanmtr.BirkasidesindeVahdettin’i
kötüvezalimolarakdeerlendirenAhmetevki,TürklerinYunanllaraolanbaa
rsn baka bir iirle dile getirerek zaferde din duygusunun önemine deinmi
tir62. 11 Ekim 1922 tarihindeki Mudanya Mütarekesi’nden sonra ElLiva gazete
sindeyaynlanan18Ekim1922tarihliyazsndaFikriAbazaTürklerinzaferineve
Yunanllarnmalubiyetine dair alayc bir ifade kullanmtr: “Hayrl olsun size
bu hezimet ey Rumlar… Kzl Haç’n size verdii yardmlar da krmz soan
yetitirmeyeharcayn.Klaszyaayangeneralleryerineeskidenolduugibigar
sonluk yapmaya dönün. Ey Rumlar! Siz dümanlk konusunda safkan atlardan
dahahzlsnz,Türkleri400millikbirmesafeilegeridebrakarakzmir’eçktnz.
59 “El Hâlet el Harbiye fî el Anadul- Kuvvet el Yunanîn- Hâlet el Cey el Yunanîn”, El-Ahbar, Say:393, (5 Haziran 1921), s.1, (stan- bul Muhabiri).
60 M.A., “El Hâlet el Siyasiye fî el Anadul- El Vezâret el Cedîde”, El-Ahbar, Say:397, (13 Haziran 1921), s.1, (stanbul Muhabiri)
61 Bu notadaki konu balklar özetle Bekir Sami Beyin istifas ve antlamalarn iptali, 32 ngiliz esirinin braklmamas, Küçük Musta- fa’nn casusluk suçu ile idam edilmesi, Hidiv irketi gemilerinden birisine yaplan saldr, ngiliz gemilerinin Türk limanlarna girme- sinin yasaklanmas ve Anadolu’daki ngiliz vatandalarna verilen imtiyazlarn iptali konularndadr. M.A., “El Alâkât el Siyasiye Beyn ngiltere ve el Anadul”, El-Ahbar, Say:407, (22 Haziran 1921), s.1, (stanbul Muhabiri).
62 Bayûmî, Age, s.49. Msrl air Ahmet evki daha sonraki dönemlerde Mustafa Kemal’i eletiren kasideler de yazmtr. Bu konuda baknz, Semiye Vehbe El-Menavî, El-Alâkât El-Misriye El-Turkiye Beyn Âmî 1923-1961, Camia Ayn ems, (El-Derece El-Doktora El-Tarih), El-Kahire, 1997, s.50.
Asya kylarna sçradnz, bununla olimpiyat ampiyonlar olduunuzu ispat
ettiniz,çünküsizsçrama,atlamavekomadaçokyeteneklisiniz.EyRumlar!Siz
lereSaksonlukruhunuveterbiyesinibedeninizealayandadnzngiltere’yebu
hezimetihediyeedin.YineMisterLordCurzon’unsakoluHacAnestisömürge
cininvazifesiniRumlaraçokiyiyaptrd.Allahsizdenrazolsuneykahramanlar,
ey Anadolu kahramanlar ölümün olu olan sizler ölüme severek koan, en zor
artlaragözkrpmadangöüsgerenlerdensiniz,yinesizgerçeklerinçocuu,zul
müesaretiyrtan,saldrlarakahramancakarkoyanlarsnz.Gaspedilentoprak
lar,aslsahiplerinedönünceyekadarklcnzknnakoymaynz.Eydümanlar
bilinizki,TürkiyeölmediveTürkiyekesinlikleölmeyecek”63.
ElMukattamgazetesinde1920ylTemmuzayndaçounluklaSuriyemese
lesi ad altnda Fransa ve Suriye konulu yaynlar görülmektedir64. Temmuz ile
EylülaylararasnahaberarlaçsndanbakldzamanAnkaraHükümetive
stanbul Hükümeti arasnda bir dengenin kurulduu anlalmaktadr. Bu dö
nemde haber yaynlarnda “Mustafa Kemal ve Ankara haberleri” ve “stanbul
haberleri”olarakalglanabilecekbirtarzdayaynlaryaplmaktadr.Bunundnda
arlklolarakSuriyemeselesivebubalamdaFransaileilgilihabervemakaleler
dikkati çekmektedir. Ayrca bu dönemde Msr meselesi ve ngilizler arasndaki
görümelerdendolayiçmeselelerbirincihaberolarakduyurulmutur.
stanbul muhabiri65 1920’de ElMukattam’da yazd yazda, Türklerin Yu
nanllara kar koyamad ve Edirne’de durumun Türklerin aleyhine olduunu
ifade etmitir66. Daha sonra Mays 1921’de talya ve Fransa’nn Millî Mücadele
hareketiileilikilerivebubalamdaLordCurzon’unteklifleri,butekliflerinYu
nanistan meclisinde yaratt iddetli tartmalar hakknda haberlere yer veril
mitir67. Yine ElMukattam gazetesinde, Türklerin tüm Avrupa’dan çkarlp at
lmasn savunan Amerikan Bakan Wilson’a kar, ngilizlerin stanbul’un
bakent olarak kalmas fikrinin daha makul olduu dile getirilerek, ngilizlerin
Türkiye’yekardahalmlolduuvurgusuyaplmtr68.
ElMukattam gazetesinde 1314 Mays 1920 tarihinde yaynlanan yazlarda
Türklerin, itilaf devletlerine Sevr Muahedesi’nin deitirilmesi yönündeki srar
larn sürdürdükleri belirtilmitir. Muahedede Türklerin ngilizlerin Msr üze
rindegarantörlüünüilanettii5Kasm1914’tenitibarenMsr’dakitümimtiyaz
vehukukundanvazgeçmisayldklarveTürkiye’dekiMsrllarntilafDevletleri
ileaynseviyedemuameleedileceiveMsrllarntümdçkarlarnnkorumac
lnn artk ngilizlere ait olduu, dolaysyla ngiltere’nin himayesinde olmas
63 Bayûmî, Age, s.50.
64 Bu yaynlara örnek olarak; “Mesele Suriye”, Mukattam, Say:9536, (30 Temmuz 1920), s.3., “Mesele Suriye”, Mukattam, Say:9537, (31 Temmuz 1920), s.2., “Mesele Suriye”, Mukattam, Say:9538, (2 Austos 1920), s.3.
65 El-Mukattam’n Türkiye’de stanbul ve Mersin’de muhabirleri bulunmaktadr.
66 “Beyn el Turk ve el Yunanîn”, El-Mukattam, Say:9531, (24 Temmuz 1920), s.1, (.M.).
67 “El-harb fî Anadul, Yunaniyun ve’l-hulefâ”, El-Mukattam, Say:9776, (3 Mays 1921), s.1.
68 Bayûmî, Age, s.51.
sebebiyleSüveyKanalgeliriveMsr’nverdiiverginindebununiçerisinedahil
olduunadairbeyanlaryaynlanmtr69.
ElMukattam, ttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerine iddetle saldrarak tilaf
Devletleri’nekarTürkiye’ninsavaagirmesineyolaçtklar,stanbulileMsr’n
birbirinden uzaklatrlp koparlmasna sebep olduklarn, kendilerini destekle
meyenlerdentopladklarorduileyücehalifeyekarsavatklarnvekendilerini
hakszmalgaspeden,insanlaröldürmeksuçundancezalandrmakisteyenDamat
FeritHükümeti’nekarkoyaraksavatklarnbelirtmitir.Yinettihatçlarnbaz
larhrszolarakithamedilerek,bukesiminAnadolu’dakiMillîMücadelehareke
tinekatldklarvebunlarnmilliyetçilereliderlikyaptklarnyazlmtr.Buyaz
nlarda Millî Mücadele hareketini bir ttihatç tertibiymi gibi göstermeye çalan
biranlayhakimdir.ElMukattam’da1920Maysayndayaynlanançeitlimaka
lelerde, Türkiye’nin Birinci Dünya Sava’nda oynad role deinilerek ttihatç
larnAlmanlartarafndanMsr,Kafkaslarveran’nfethedileceinedairverilen
vaatlerine kaplarak Almanlarn elinde oyuncak ve kukla olduklar, ttihatçlarn
liderliiniyapanüçkiidenTalatveEnverPaalarnmarurveCemalPaannda
düüncesizolduuvebuüçahsnTürkiye’ninsavaagirmesinesebepolduklar
belirtilmitir.Yineayngazetede,DamatFeritHükümetitarafndanAnadoluha
reketini bastrmakla görevlendirilen Ahmet Aznavur’un vatann çok sevdii ve
hükümetten bu hizmetine karlk mükâfat beklemedii, ayet mal ve makam
isteseidi,ttihatçlarakatlmolurdudiyerekAhmetAznavurövülmütür.Vah
dettin’inDamatFeritHükümetini,MillîMücadelehareketininliderlerinicezaland
rmaklagörevliklan kararnvebuhükümetinitilafdevletleriveTürkiyearas
nda samimi güven esasna dayal ilikiler kurma çabalar da övgüye deer bu
lunmutur70.
GenelolarakMsrbasndaçounluununaksineolarakElMukattamgazetesi
satrlarndaMustafaKemalliderliindekiKuvvayiMilliyeHareketiileYunanllar
arasnda cereyan eden savata Yunan tarafn destekleyerek, çou kere Yunan
liderlerinin Mustafa Kemal’in ordusunun gücünü zayf gösterici açklamalarna
yer verilmi ve Mustafa Kemal’in ordusunun Boleviklerden gördüü destee
ramen tilafDevletleri önünde hiçbirengel tekil edici güce sahipolmad yö
nünde ifadeler yer almtr. Gazetede Türk ordusunu zayf gösterici beyanlarn
yaynlanmaya devam edilmesine paralel olarak Yunan ordusunun Anadolu’yu
igaletmesininzorluklasalanmasnaramenYunanbirliklerinin“igalettiiher
bölgedençkarlmasnnçokzorolduunuvebununkarlnnmutlakabirar
tlaolunacan”belirtenbeyanlarayerveriliyordu.YineYunanllarnTürklerden
aldyerlerin“geçmiteellerindenalnanyerlerolduunu,butopraklaryeniden
gerialnmaklaAkdeniz’degüçlübirdevletkonumunageldiklerini”vebunuger
69 Bayûmî, Age, s.51.
70 Bayûmî, Age, s.51-52.
çekletirmedengiltereileolanilikilerinfaydasnaveYunanliderlerininbuiler
lemelerinde ngiltere’nin yardmyla tarihteki erefli yerlerini aldklar ifade edi
liyordu.HiçüphesizbuaçklamaTürkiyebalamndadilegetiriliyorgörünme
sine karn gazetenin Msr’daki tam bamszlk yanls milliyetçi harekete kar
olantutumunudaortayakoymaktayd71.
1921 Nisannda ElMukattam gazetesinde “Mustafa Kemal’in ordusunun”
Yunanllarakarkesinzafereldeettiikanaatinevarldktansonra,buhaberksa
bir alt balkla duyurulmu, habere yaplan yorumda tilaf Devletleri’nin savaa
sonvermesiçarsndabulunulmutur.BudönemdegazetedeYunanordusunun
kötü durumda olduu ve kan aktlmamas için savan durdurulmas yönünde
çokhzlbirekildehareketedilmesigerektiiveMsrHilaliAhmer’ininAnado
lu’yayardmiçinbirheyetoluturduuifadeedilereksavanbitirilmesigerektii
eklindeçarlaryaplmayadevamedilmitir72.
ElMukattam’da, Türklerin zaferleri Bolevikler ile aralarndaki ilikiye
balanmaya çallarak, Türklerin Msr kamuoyundaki itibarlarnn sarslmas
hedefleniyordu.YineBolevikliinAnadoluçiftçisine,sosyalkalknmaysalaya
cak,ilerlemeyiteminedecekkabuledilebilirtatlbirfikirolarak takdimedildii,
bu çiftçilerin onu eletirmeye ve yüzündeki aldatc perdeyi kaldrmaya yetecek
gücününolmad,Türkiye’yidostlukveadaletiilebilinenngiltere’denbakas
nnkurtaramayacaifadeediliyordu.AyrcaRuslarnMustafaKemal’e“silahve
giyecek yardm olmasa idi, Yunanllara kar zafer kazanmasnn mümkün ol
mazd” tezi üzerinde durularak, Türklerin Bolevik Rusya’nn hedeflerinin Rus
Kayser imparatorluunun hedeflerinden farkl olmadn idrak etmeleri gerek
tii,bununuanortayaçkarlmamasnnaslsebebininise“Rusya’nnkendiiçe
risinde Boleviklii yerletirme çabalar ve Lenin’in u an ülkesinin darda zor
durumasokacakgiriimlerdenkaçnmas”eklindeyorumlanmtr73.
1921ylnnikinciyarsndaElMukattamgazetesindedahadailerigidilerek,
Msr halknn Türk Millî Mücadele hareketine kar olan destekleyici tutumuna
gölgedüürmekiçinyaynlaryaplmayadevamedilmitir.Londragazetelerinden
yaplannakilde,MsrHükümeti’ninMsr’danKuvvayiMilliye’yekarkullan
lmaküzerehazrlananzahirevelevazmnYunanllaragönderilmesineyardmc
olduu yönündeki Türk resmî makamlarnn ikâyetinden bahisle, bu durumun
ngiliz genel meclisinde tartldn ve bu olaydan Msr’daki igal güçlerinin
rolününolmadveyinehalkçevrelerinindebundanbilgisiolmadnbelirtil
mitir74.Aralk1921tarihindensonrakigünlerçerisindegazetedeTürkiye,Musta
fa Kemal ve Millî Mücadele hareketine ilikin haberlerin kesildii anlalmak
71 Bayûmî, Age, s.52-53.
72 Bayûmî, Age, s.53.
73 Bayûmî, Age, s.53-54.
74 Bayûmî, Age, s.54.
