YAADIKLARIVEYAZDIKLARIYLAKONYA’DABRGAZETEC:
SELÇUKES
NecmiUYANIK*
Özet
BumakaledeOsmanl’nnsondönemleriylebirlikte,Cumhuriyet’inyaklak60ylnyaam
Konya’nntannmbirgazetecisiolanSelçuk(Gürel)Eselealnmtr.Siyasi,sosyal,kültürelvs.
birçokaçdanönemlibirbirikimesahipolanEs,yazdklarveyaadklarylaözeldeKonyatari
hinevegeneldeTürkiye’ninsosyaltarihineönemlikatksalamolanbirahstr.O’nuntarihe
olankatksvebilinmeyenyönleri,kendiarivindenfaydalanlarakgözlerönüneserilmeyeçal
lmtr.
AnahtarKelimeler
Selçuk(Gürel)Es,Konyatarihi,gazete,Deliba,BüyükKonyaAnsiklopedisi
AJOURNALISTWITHHISEXPERIENCESANDWORKSINKONYA:
SELÇUKES
Abstract
Inthisarticle,Selçuk(Gürel)Es,adistinguishedjournalistofKonya,bothexperiencedthelast
termoftheOttomanEmpireandtheearly60yearsoftheRepublicanPeriodwasexamined.
Knowingalotofinformationonsocial,culturalandpoliticalsciences,SelçukEswasan
importantfigurebycontributingwithhisExperiencesandWorksparticularlytotheHistoryof
KonyagenerallytotheTurkishHistory.Wehavetriedtostatehiscontributiontothehistoryand
hismysteriouspersonalitybystudyingonhisarchieves.
KeyWords
Selçuk(Gürel)Es,HistoryofKonya,Deliba,Newspaper,BigKonyaEncyclopedia
* Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. necmiuyanik@hotmail.com
Sayfa:171194 Page:171194
I.GR
Anadolu Selçuklu Devletine bakentlik eden Konya, Osmanl döneminde
özelliklemedreseleriyledikkatçekenönemlikültürmerkezlerindenbirisidir.Tan
zimat’nilânndansonrakisüreçte,eitimkurumlarnnçokluuiledikkatçeken
“MevlânaDiyar”,aynzamandaAnadolu’dailkhukukmektebinindeaçldbir
ehirdir.UlamaçsndanAnadoluBadatdemiryolunun1896’danitibarenfaali
yetegeçmesiise,DouileBat’nnbulumasaçsndanKonya’yönemlibirkav
aknoktasyapmtr1.
TarmveHayvanclkkentiolanKonya,siyasiaçdankinciMerutiyetdevri
ninsonlarnadoruttihatçvetilafççekimesininyaandbirehirgörümün
dedir.Mondros’tansonra,ngilizveçoutalyangüçlerinceigaleurayanKon
ya,bütünilçeleriylebirliktezmir’inYunanllarcaigaledilmesisürecinde,tepki
siniaçkçaortayakoymutur2.Özellikle1920’deDelibasyan’ylaskntlgünler
geçiren Konya yöresi, bu isyann bastrlmasndan sonra, Türk stiklâl Harbinde
Anadolu’daenfazlaehitverenillerinbandagelmitir.
Türkiye’yematbaanndevleteliyleXVIII.yüzyldagetirilmesindensonra,ge
cikmeli olarak ve daha çok kinci Merutiyet devrinde basnyayn organlarnn
halk üzerindeki etkinlii artmaya balamtr. Bu balamda Konya’da ilk yayn
organolarak1870’dehalknkarsnaçkanKonyaVilâyetGazetesi’ndenitibaren;
II. Merutiyet, Millî Mücadele ve Cumhuriyet devirlerinde çok sayda gazete ve
dergiokuyucusuylabuluacaktr3.Bugazetevedergilerkimizamansiyasigörü
lerini(ttihatç,tilafç,HalkPartiliyadaDemokratPartilieklinde)açkçaortaya
koyarken,kimizamankapanacakyadaserttartmalarnyaandfikirvekültür
organlar olarak Konya’nn düünce dünyasn yanstacaklardr. te Selçuk Es,
Merutiyet’tenCumhuriyet’eTürkiye’deyaanandeiimsürecinde,Konyabasn
tarihi açsndan özellikle Cumhuriyet devrinde “liberal” düünce yapsyla ön
planaçkanbirgazeteciolacaktr.üphesiz,Oyaamolduuçevrevecorafya
da Türkiye’nin (siyasi, sosyal, ekonomik vs. birçok yönden) meselelerine dönük
çoksaydayazykalemealacaktr.BununiçinöncelikleSelçukEs’inhayatnabir
gözatmakgereklidir.
1 Caner Arabac, Millî Mücadele Dönemi Konya Öretmenleri, Konya 1991, s. 10-11.
2 Necmi Uyank, “zmir’in galine Kar Konya Yöresinden Gelen Tepkiler”, Uluslararas Soysal Aratrmalar Dergisi, Say.
5, Kasm 2008, s. 837-868.
3 Bu süreçte yaynlanan Anadolu (1908-1909), Merik-i rfan (1908-1913), Hakem (1908-1910), ems (1909), Babalk (1910-1952), Çiftçi (1909), Meram (1910-11), Konya Osmanl Gazetesi (1911-15), Tekâmül (1914), Hançer (1917), Telgraf Haberleri (1918-19), ntibah (1919-20)3, bret (1919-20), Öüt Gazetesi (1917-1923), Halk (1923), Duygu (1930), Zaman (1934), Ekekon (1935-1950), Selçuk (1945-1950), Akyoku (1947-49), Yeni Konya (1949-), Yeni Meram (1950-), Öüt (1950-52), Öz Demokrat Konya (1957-60), Sabah (1960-66, 69), ehir Postas (1962-66), Anadolu’da Hamle(1967- 69) gibi gazetelerin yan sra; Barika (1908-12), Ufk- Âtî (1911), ahab (1912-13), Konya Ocak (1917-18), Hak Yolu (1919), Oca (1924-25), Yeni Fikir (1925-29), Resimli Zaman (1925-1936), Ik Yolu (1927-30), Kervan (1929), Halka Doru (1929), Balars (1929), Tan Yldz (1930), Terbiye Postas (1932-33), Anadolu Klinii (1933-1939), Selçuk (1934), Konya Halkevi Aylk Kültür Dergisi (1936-1950), Hukuk ve çtihatlar (1946-1950), Millî Birliin Sesi (1948), Bozok (1949), Ant (1949-1964), Çar (1957-) gibi baz dergilerin ismi sralanabilir. Bu ve dier basn/yayn organlar hakknda detayl bilgi almak için bk., Caner Arabac vd., Konya Basn Tarihi, Tablet Yay., Konya 2008, s. 6-275.
II.SELÇUKES’NHAYATI
Selçuk,kinciMerutiyetdevrindettihatveTerakkiCemiyetininpartihâline
geldii1327senesinin18Nisan(M.1Mays1911)Konya’nnPiriMehmetMahal
lesi’nin 72 no’lu hanesinde ailenin ilk çocuu olarak dünyaya gelmitir. Selçuk
ismi ise, bu tarihlerde Konya Valisi bulunan tarihe dükünlüü ile bilinen
Bedirhanilerden Arifi Paa tarafndan konulmutur. Selçuk’un annesi Nazmiye
Hanm4vebabas,budönemde“KonyaMuhacirinKomisyonuKâtibi”olan,sonra
daKonyaBelediyeBakanl,36.DönemKonyaveAksarayMilletvekilliiyap
mMusaKâzmGürelBey’dir5.
Selçuk’un, I. Dünya Sava yllarna ait hatrlad önemli olaylardan birisi,
1915 ylnda Mevlâna Dergâh Mevlevi Alaynn, Haleb’e sava’a gitmek üzere
Konya’dan ayrldr. Bununla birlikte küçük Selçuk, altyedi yalarn; babas
KâzmBey’in,stanbulHicazDemiryollarKomutanTopalsmailHakkPaa’nn
emir subay olmas sebebiyle, askerlik vazifesinden dolay (191617), Büyükdere,
AyasofyaGedikPaa,ili,Büyükadamahallevesemtlerindegeçirecektir.Çöken
birmparatorluunbakentiyleçocukyatatananSelçuk,buradaKonyatarihi
nin önemli isimlerini de görme imkânn elde edecektir. O tarihlerde bekâr olan
BabalkgazetesininsahibiMazharBeyve(KonyaMilletvekili)TevfikFikret(Slay)
Beybuisimlerdenbazlardr.28Eylül1917’deTevfikBey’inevindeikenHaydar
paa’da cephane yüklü tren vagonlarnn patlayn, bir Cuma günü Divan Yo
lundangeçerken,SultanRead’nCumaselamlndagörmütür.Annesiilebir
likte ehzadeba’ndaki Komik Kel Hasan’n temsillerine giden Selçuk, Eminö
nü’ndeidamedilmiaskerkaçaklarnncesetlerinidegörmetalihsizliiniyaam
tr.HattabutablokarsndaSelçuk’un“MazharAmcas”ona,“saknsendebü
yüyünceaskerolduunzamankaçma,aypvegünahtr”öüdünüvermitir6.ki
ylstanbul’dakalanSelçuk,Ekim1917’deodunlaçalantrenleKonya’yadöne
cektir. 191921 tarihleri arasnda Kürkçü Mahallesinde oturan Selçuk, Konya’y
derindenetkilemiolanDelibaMehmetsyan’n,KurtuluSava’nn“Karagün
lerini”buradayaamvearkadalarylabirlikte“KuvayMillîyeci”oyunlarnda
burada yine arkadalaryla birlikte oynamtr7. Bu tarihlerde babas Kâzm Bey,
VilayetMektupçuMümeyyizlii,ValiVekiliveKolorduKomutanFahrettin(Al
tay)Paa’nnKonyaMektupçusudur(ValiVekili).
4 1957’de rahmetli olmutur.
5 “Selçuk Es ve Kütüphanesi”, Koyunolu ehir ve Müze Kütüphanesi, Selçuk Es Koleksiyonu; Selçuk Es, “Konya’ya Sürülen Kara Leke Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 1. Musa Kâzm Gürel (1890-1973), 1908-1941 tarihleri arasnda Konya skân Muhacirin Komisyon Kitabeti Muavinlii, Konya Meclisi dare kinci Kitabeti, Konya Mektubi Kalemi Mümeyyizlii, Konya Vilâyeti Mektupçu Vekaleti, Konya Vilâyeti Mektupçuluu (1 Austos 1920-28
ubat 1923), Konya ve Aksaray Milletvekillii yaptktan sonra emekli olmu ve 1943 ylndan, öldüü (19 Ekim 1973) tarihe kadar stanbul’da (Ortaköy, Beyolu) yaamtr. Bu süre içerisinde 20 Temmuz 1959 tarihinde Fatma Ulviye Hanmla evlenmi (Fatma Hanm 30 Ocak 1984’te vefat etmitir), yani ikinci evliliini gerçekletirmitir. Geni bilgi için bk. Emekli Sand Arivi Musa Kâzm Gürel’e Ait Dosya, No: MO 053530.
6 Hac Selçuk Es, “Konya’ya Sürülen Leke Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 1.
7 Kendisinin bahsetmi olduu baz arkadalarnn isimleri u ekildedir: Sonradan PTT’den emekli olmu Tahir Kurun, Tüccar Haydar Gündemir, Harita Albaylndan emekli Kemal Bey ve onun aabeyi Topçu Albay Eref’tir.
Örenim hayatna 1918 ylnda Konya’da Erkek Öretmen Okulu Tatbikat
ksmnabalayanSelçuk,ntibahTerakkiÖzelOkulunageçerek,1ve2.snfbu
radaokumutur.1921’deKonyaRehberiHürriyetOkulunageçerken,3.snfÖ
retmenOkuluTatbikatksmndatamamlamtr.Cumhuriyet’inilanedildii1923
24öretimylndaKonyaSultanisininilkksmndaöretimhayatndevamettir
mitir.Dördüncüsnfa192425öretimylnnbandastanbul’agiderekstanbul
DivanYoluÖzelFeyziÂti(Boaziçideresinde,sonradankaldrlmtr)okulunda
balarken, 1926’da lkokulu bitirmitir. Selçuk, bu yllarda “tarih ve edebiyat”
derslerine merak salmaya balarken, bir taraftan da 1924 ylndan itibaren özel
kütüphanesinioluturmayabalamtr.192627öretimylndaGalatasarayLisesi
hsan Ksmna geçerek8, burada iki yl okuduktan sonra, Franszca olarak ikinci
defa1929’dalkokuldiplomasnalmtr.AynylAnkaraErkekLisesiOrtaKs
mna geçerken, 1933’de Ankara Gazi Eitim Enstitüsü bünyesinde açlm olan
GaziLisesindebirseneokuduktansonra,ikincisnftaKonyalkÖretmenOku
luna dönmütür. Bu okul 1935 senesinde lavedilirken (Ankara Gazi’nin temeli
dir),Gürelsoyismiyle(odönemdeTürkiye’de240kiiyeverilmiolan)iyiderece
ileLiselkÖretmen(27Temmuz1936)okuludiplomasnalarakyirmidörtya
ndaticarethayatnaatlmtr9.
Sarayönü Civa Maden letmesinde bir yl çalan S. Gürel, 1936’da stanbul
Yedek Subay okulunda askerlie balamtr. 1937’de okulun Dokuzuncu devre
sindemezunolurken,Konya13.PiyadeAlay’ndaaskerliinibitirmitir.6Kasm
1940 tarihinde Emine Hanm’la evlenen Selçuk Gürel10, Dutlu Krndaki Krom
Manyezitmadeninde1941ylnakadarçalrken,1941ylnnMartayndatekrar
askereçarlmve1942senesininyazndaterhisolmutur.Ancak,kinciDünya
Savann hararetli günlerinde (1943) üçüncü defa askere çarlrken, 1947 ylna
kadarAkehirAskerlikubesiNoktaaeSubaylveksasürelideolsaAkehir
Askerlik ube Bakanl yapmtr11. 1946’da seferberlik hazrlklar nedeniyle
Konya Askerlik Dairesi’ne görevlendirilirken, alt buçuk senelik askerlik hizme
tinden sonra, 1948’inin Mays aynda askerlik görevini tamamlamtr. Ayn yl
ToprakMahsulleriOfisiCihanbeyliAmbarMemurluundaiebalarken,1948’de
ayn vazifeyle Sarayönü’ne görevlendirilmitir. 1948’de çalmalarndan dolay
“takdirname” alrken, 1949 senesi baharnda Yap Kredi Bankas Konya ubesi
veznedarolmutur.1953’tebankannistihbaratefiolurken,1954’teAdanaCey
han ubesine nakledilme karar çknca görevinden ayrlmtr12. 1955 Temmuz
8 Selçuk Es, “Galatasaray Lisesine Ait Hatralarm”, Selçuk Es Koleksiyonu.
9 “Selçuk Es ve Kütüphanesi”; Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya, Emekli Sicil No: 11 546 760
10 Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Ei Emine Hanm’n babas Sultan Selim Camii mam ve Hatibi Abdurrahman ükrü Özaydn’dr. Emine Hanm, 5 Eylül 1992 tarihinde vefat etmitir.
11 22 Nisan 1943 tarihinde Akehir Askerlik ubesi nokta iae subaylna dühul ederken, Millî Savunma Bakanlnn 20
ubat 1947 tarihli emri gereince terhis edilmitir. Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya.
12 Selçuk Gürel, Konya 2ci Asliye Hukuk Hakimliinin 22.10.1956 tarih ve 806/729 sayl karar ile soyadn ES olarak deitirmitir. Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Selçuk Es, yazm olduu mektuplarndan birinde kardei Alp Kaya’nn durumundan dolay“Es” soyadn aldn belirtir. Mektup için bk., Selçuk Es Koleksiyonu.
ayna kadar, ticaretle uraanS. Gürel, ayn yl Konya Halk Bankas Senetler ve
stihbarat Memuru olurken, 195761 yllar arasnda “Es” soyad ile Türkiye Ga
rantiBankas’ndaçalmtr.1961’debeaykadarbotakalmve196163seneleri
arasnda Konya Raybank ubesinde ie balamtr. 1963’te bu görevinden istifa
ederken,Karayollar3.Bölge’dekitaplkmemuruolarakgörevalmve1964y
lnda, Turizm Tantma Bakanl Konya Turizm Bölge efliinin açlmasndan
sonra,buradaherylaçlanMahalliRehbervedörtdefaTercümanRehberKursla
rndafolkloröretmeniolarakdersvermitir13.
1924’tenitibareneserbiriktirmeyebalayanSelçukEs’inkitaplnda8bincil
diaankitap,arivinde,stanbulveKonyagazetelerineaitdokümanlar,dörtyüze
yakneskiplakkoleksiyonu,pulkoleksiyonu,onbininüzerindekartpostal,kibrit
kutusu koleksiyonu, yakn Konya tarihine ait baz vesikalarn yan sra 192369
yllararasndakimilletvekilivebelediyeseçimlerineaitdosyalarveözelliklestik
lâlSavanaaitifredefterleri14bulunmaktadr.
SelçukEs’in(1941doumlu)zmirTicarilimlerAkademisimezunuolanKâ
zm Hüsnü15 ve (1944 doumlu) yine Ticari limler Akademisi mezunu Nazm
Gürel adnda iki çocuu vardr. Bu çocuklardan Kâzm Hüsnü, (babasnn ölü
münden7aysonra)25Nisan1981tarihindevefatetmiolup16,dieroluNazm
Gürelbugünitibarylahâlâyaamaktadr17.
1962 ylndan itibaren, Yeni Konya, Sabah, ehir Postas, Anadolu’da Hamle
gazetelerinde“YaknKonyaOlaylarnaAitSohbetler”balaltnda,Konyatari
hineaityazlaryazmayabalamtr.Birailetoplantssrasndabirbayanöret
menin,örencilerindenbirinin“Konya’nnyetitirdiibüyüklerkimlerdir”soru
sunaancakHadimliHocasözüilecevapverdiinibelirtmesivebakabirkimseyi
tanmadn,“Konya’nnyetitirdiibüyüklereait”birdokümannbulunmad
n söylemesi üzerine,18 stanbul Ansiklopedisi19 örneinden hareketle S. Es, 1968
Mays’ndan itibaren Anadolu’da Hamle gazetesinde Konya l Ansiklopedisiyle
ilgiliyazlarnsekizayboyunca,(gazeteninkapantarihiolan15Ekim1969tari
hine kadar) yazmtr. Bu gazetenin kapanmasyla birlikte, Selçuk Es ismi, Yeni
Konya Gazetesinin sütunlarnda görülecektir20. Bu ansiklopediyle ilgili olarak,
13 “Selçuk Es ve Kütüphanesi”; Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver’e 12 Mart 1966 tarihinde yazm olduu mektubunda, 1964 ylndan itibaren Konya Turizm Müdürlüünün hazrlad tercüman rehber kurslarnda Konya Mutfa, Konya Folklorü, Konya Eski Kadn ve Erkek Kyafetleri, Konya Efsaneleri ve Konya Hatra Eyalar, Konya Akehir ve Karaman htifalleri üzerinde dersler verdiini ve hatta bu ders notlarn Konya Turizm Müdürü Hicret Hürkan’a baslma için ilettiini belirtir. Bu yazlar ayrca (Konya) ehir Postas’nda seri olarak yaynlamtr.
Mektup için bk., Selçuk Es Arivi.
14 Akehir Askerlik ubesinde görevli iken tespit etmi ve özel arivine dâhil etmitir.
15 Kâzm Hüsnü, ayrca stanbul ktisat Fakültesi letme daresi bölümünü bitirdikten sonra, Sümerbank adna 4 yl süreyle Amerika’da New York Üniversitesinde pazarlama üzerine örenim görmütür. Bilgi için bk., 20 Temmuz 1973 tarihli mektup, Selçuk Es Koleksiyonu.
16 Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya.
17 Kâzm Hüsnü ve Nazm Gürel kardelerin resimleri için bk. Ek 1-2.
18 Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm.
19 stanbul Ansiklopedisi’ni çkaran Read Ekrem Koçu, Selçuk Es’in babas Kâzm Gürel’in arkadadr.
20 Selçuk Es, “Büyük Ansiklopedi”yi hazrlarken faydaland kaynaklar öyle açklar: “Kamusu Alam, Osmanl Müellifleri
akaiki Numani, Esmai Müellifini, Sefinei Mevleviye ve Sicili Osmanî eserlerini ilk çalma programnda ele aldm. Bu
1974’dePharfinegelenEs,19751Mart’ndaZharfinegelmiveilaveleriylebirlik
teancak1976ylnda1600sayfahacmiilebueseritamamlayabilmitir.Busüreçte,
ansiklopediyiKonya’da“çekemeyen”bazahslarnvarlylabirlikte,bazinsan
lardatakdiretmilerdir.Çalmaytakdirvetevikedenbazahslarseunlar
dr;brahimHakkKonyal,AhmetRasihzzetKoyunolu,ehabettinUzluk,Fey
zi Halc, Mustafa Naci Gücüyener, Hasan Özönder, Hasan Yörük, Veyis Ersöz,
Abdülkadir Arslan, Burhanettin Canatan, Tahir Kurun, Ahmet Özay, Hanefi
Aytekin,MustafaAtaman,NailGökbudak,Prof.Dr.SadiIrmak,Prof.Dr.Süheyl
Ünver, Dr. Feridun Nafiz Uzluk, Avukat Erbil Koru, Milletvekili Muzaffer
Demirta, eski Senatör Muammer Obuz, Hamdi Ragp Atademir. Doç. Dr. Saim
Sakaolu21.
Selçuk Es, yaplan eletirilerle ilgili olarak da unlar söyler22: “Bata Yeni
KonyaGazetesiSahibiMustafaGücüyener’leoluGültekinhariçdierlerineza
manbitecek,kabirkitabeleri,lüzumsuzisimleryazyorsundiyeçkyorlar,ayrca
büyükmevkilerdebulunanbirsözdemünevverhemerimdebenimlekonutuu
zaman sen, Ansiklopediye Odac, Mubair, Bevvab, Hademe, Bekçi, Ahç gibi
kimselerideisimleriilealarakyazyorsunbudoruolmadgibiaddaAnsiklo
pediolmazdedi,bendedefibelâkabilindenbirdahaalpyazmayaymdiyesa
vuturdum.”
1966ylndaYeniMeramGazetesi’ndeKonyavalilerihakkndayazlarkaleme
alan Selçuk Es, bu yaz sebebiyle eski valiler hakknda bilgi bulup, Cumhuriyet
dönemineaitbazvalilerhakkndabilgibulamaykonusundanikâyetçiolur23.
BuçalmalarlabirlikteSelçukEs’in(20Temmuz1973tarihlimektubundananla
ldüzere)1967ylndanitibarenkalphastasolduugörülmütür24.1961’lerde
eserlerde bulduum Konya li’nin bugünki snrlar içerisinde yetienleri “Konya Büyükleri Yaz Serisi” ad altnda 1964- 1966 yllar içinde Konya ehir Postas’nda yaynladm. Bu arada Konya’da Valilik, Beylerbeyilik, Muhafzlk yapm
olanlar da ayrca tesbit ederek 1966 senesinde Konya Yeni Meram Gazetesi’nde alt ay devaml olarak
“Karamanoullar’ndan Türkiye Cumhuriyetine Kadar Konya Valileri” ve “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluundan Zamanmza Kadar Konya Valileri” isimli yaz serisi meydana çkmtr ki, bu son ksm geçen sene Hanefi Aytekin tarafndan dierlerinin karm ile Yeni Konya Gazetesi’nde aynen bir süre yaynlanmtr.
Aratrmalarmn birinci program bitince ikinci ksmda Konya Gazetesi, Babalk Gazetesi, Meriki rfan Gazetesi, Öüt Gazetesi noksan koleksiyonu, Türk Sözü Gazetesi koleksiyonlar ile Konya’da yaynlanm eski ve yeni yaz dergileri bilhassa Konya Dergisi’nde Veli Sabri Uyar’n Konya Bilginleri ve Konya Hattatlar armaan yaz serisini inceledim, Ant Dergisi’nden istifade ettim. Programnn üçüncü ksmnda Sayn brahim Hakk Konyal üstadmzn, Konya, Akehir, Karaman, Ereli, Alanya Tarihlerini, Konya Yer Adlar, Konya Halkiyat ve Harsiyat, Konya Rehberi, Eski Eserler Klavuzu ve Konya Hakknda yaynlanm birçok kitaplar inceledim. Müze Mahkeme-i er’iye sicil defterleri kaytlarna baktm.
Müzedeki kitabeler envanterini tetkik ettim. 1967 senesinde “Büyük Konya Ansiklopedisi”nin çekirdei meydana çkt. 25 sahife tapaj ederek Yeni Konya’ya verdim. O tarihte ehir Postas ve Yeni Meram Gazetesi, Yeni Konya ismi altnda birleince bu yazm birkaç idareci tarafndan takdirle karlanm ise de birkaç kskanç ve sivri akll hasodun gayreti ile yaynlanmas önlendi. Bu srada geçirdiim ar enfarktüs hastal ve ev inaatna kalkmam sonucu bir buçuk yl çalmalarm tatil etmek mecburiyetinde kaldm”.
21 “Selçuk Es ve Kütüphanesi”. Destek veren isimlerin bazlar buraya yazlmamtr.
22 Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm.
23 Süheyl Ünver’e Yazm Olduu Mektup, Selçuk Es Koleksiyonu.
24 Feriha Hanm’a yazm olduu mektup için bk., Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, Ankara Yüksek htisas Hastanesinde tedavi gördüünü belirtir.
babas K. Gürel’le uzun süre küs durduklar da aile içi çatlak açsndan dikkat
çekendierbirkonudur25.
18Nisan1976tarihinde(Karayollar3.BölgeMüdürlüünden)yahaddinden
emekliolanS.ES26,5Eylül1980tarihindevefatetmitir27.Turizmmüdürlüünde
vermiolduudersnotlarn,KursNotlarolarakyaynlarken,KonyaYemekleri,
Konya’daYatanPeygamberlerveEvliyalargibikitaplarndaokuyucuilebulu
turmutur. Bunlarn yan sra, “Konya’ya Sürülen Kara LekeDeliba Mehmet
Olay”balklyazdizisiniehirPostasveYeniKonyagazetelerindeyaynlam
tr28.
EmekliSand’nnverilerinegöreEs’in,1936’danemekliolduu1976ylna
kadarhizmetcetveliuekildedir29:
1. YedekSubayHazrlkKtas(Okul):1Eylül193631Ekim193730.
2. KonyaMerk.ehitSadkOk.Öretmenlii:35Ekim1938.
3. YedekSubayolarakaskerlik:24Mart194131Mart1947.
4. ToprakMahsulleriOf.SarayönüAnb.Memuru:8Austos19475Haziran1949.
5. YapKrediBankas:6Haziran194931Mays1954.
6. HalkBankasKonyaubesi:1Temmuz195516Eylül1957.
7. TürkiyeGarantiBankas:16Eylül195725Nisan1961.
8. RaybankKonyaubesi:25Ekim196116Eylül1963.
9. Karayollar3.BölgeMüdürlüü:12Ekim19632Haziran1976.
III.ESERLERveELEALDIIKONULAR
A.Kitaplar
SelçukEs’inBüyükKonyaAnsiklopedisihariçtutulacakolursaküçükhacimliiki
adet kitab bulunmaktadr. Bunlardan Konya’da Yatan Peygamberler ve Evliyalar31 isimlieserindeyazar,KonyaBelediyesnrlariçerisinde(enazndanbazlarnn)
yattvarsaylanahslarvekabirleriüzerindedurmutur.On’unüzerindepey
gamberlebirlikte,çoksayda“baba,çelebi,dede,emir,efendi,hoca,halife,sultan,
h” lâkapl ve lâkapsz olarak baz ahslarn ismi verilerek, stanbul’dan sonra
Konya’nnönemlibirehirolduuvurgusuyaplmtr32.
25 27 Kasm 1961 tarihli dava dilekçesi, Selçuk Es Koleksiyonu. Es, baka bir mektubunda babasyla soyadn deitirme yllarndan itibaren yaklak 20 yl küs durduklarn ve 1972’de olu Nazm’n nian için stanbul’a gittiinde “baban hasta sabaha zor çkar” demeleri üzerine evine gidip elini öperek bartn söyler. 1973 tarihli mektup için bk., Selçuk Es Koleksiyonu.
26 Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya.
27 Kabri, Üçler Mezarlndadr. Resmi için bk. Ek 3.
28 Selçuk Es arivinin önemli bir ksmn Koyunolu Müze ve Kütüphanesine balarken, kitaplarnn bir ksm olu tarafndan Selçuk Üniversitesine balanmtr.
29 Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya.
30 Yedek Subay Okulundan 1 Mays 1937 tarihinde çkarken, Muvazzaflk döneminde piyade takm komutan olarak ktasndan (2. Ordu 5. Kolordu 13. Alay 2. Tabur 5. Bölük) 31 Ekim 1937 tarihinde terhis olmutur.
31 Selçuk Es, Konya’da Yatan Peygamberler ve Evliyalar, Yldz B.evi, Konya 1965, (31 s.).
32 Selçuk Es, bu kitapçn hazrlarken Konya Vilâyet Salnameleri, Türk Folklor Aratrmalar Dergisi’nin yan sra (stanbul), Prof Dr. Süheyl Ünver, Galip Kemali Söylemezolu, Fransz Sefareti Bakatibi Monsieur Cl. Huart ve kaynpederi ükrü Özaydn gibi isimlerden de faydalanmtr. Ayrca, kitaptaki baz bölümler ehir Postas’ndaki yazlarndan alnmtr. Ayrca 1970’de yazd bir mektupta kitabn 500 bask yaptn ve ucuz fiyat olmasna ramen
Yazarn 1965 ylnda yaynlad dier eseri ise, Konya Yemekleri33 adn ta
maktadr. Es, Konya’ya mahsus çorba, kebap, yahni, yemek, börek, tatl ve
çetnevir türü elencelik yiyecek çeitlerini, malzeme ve yapllaryla birlikte, o
tarihlerdeyalar80civarolanKonyaninelerindensorarakyazmtr.Bukitabn
yazmaamacise,unutulanâdetlergibi butarihlerekadaryazlmamolanKon
ya’nnyemekkültürünüileriyedönükolarakyaatabilmektir34.
BüyükKonyaAnsiklopedisi’ninyazlylailgiliolarakiseSelçukEs,unlarsöy
ler35:
“KonyaAnsiklopedisi,AnsiklopedideyalnzKonyaehriolsabaarmakçok
kolaydr.FakatkonumugenitutturarakKonyamz’nmerkezilçesiilebirlikte
18ilçe,44nahiyeve950köyünüiçerisinealmasvebunlarnmahalle,sokak,yer
adlar,aklls,delisi,türküsü,adetleri,görenekleri,yetitirmiolduubüyükleri
ileburalardagelipgeçmitarihtenevvelvesonrakiolaylareldeedebildiimve
sikalara dayanarak belirtmeye çaltm. Vesikasz hiçbir madde Ansiklopedi’de
yeralmadgibi,yanlaksettirmemekiçindeeldengelen,dikkatvegayretgös
terilmitir.
AnsiklopedideKonyasnrlariçerisindehizmetgörmüValiler,Beylerbeyi,
Muhafzlar, Komutanlar, Yargçlar, Savclar, Öretmenler, Resmi veya Özel
Müesseselerde çalm olup, bugün için birçounun ahirete göçmü olanlar,
memuriyetineolursaolsunvesikalaradayanarakhayatlarntesbitedebildiim
hayatlarnyazarak,tesbitolunmayanlardaçaltyllarilememuriyetinigös
termeksuretiileansiklopediyealdm.Halenhayattabulunanbirçokahsiyetler
den münasib bulduklarm dahil edip, dier kimseleri de imdilik sras gelirse
yaynlamaküzeredokümanmadahilettim.”
Bu cümlelerle birlikte Selçuk Es, gazetedeki yazlarnda Konya halkndan u
ekildeyardmister:
“Ansiklopediyedahiledilmesiniarzuettikleribabas,days,amcas,kardei
veyaarkadabulunduukimselerinbilhassahayattaolmayanlariçinksacado
umyerlerinivetarihini,tahsildurumunu,medenihaliilehizmetlerini,varise
eserlerini,ölümtarihiilekabrininbulunduumezarlkilemezartakitabesini
yazarak Yeni Konya Gazetesi eliile adresime gönderirler ise memnuniyetle ya
ynlayacam bildirirken, bir çok memleket deerlerinin unutulmamasna da
hizmetetmibulunacaklarndatakdirederim.Ansiklopediyihiçbiryardmcm
olmadanhermaddesiniayr,ayrbuluphazrladmdanbelkiufaktefekhatave
üç senede ancak 300 adet sattn ve geri kalann da basm paras olarak matbaaya devrettiini belirtir. Bk. Selçuk Es’in Mehmet Saliholu’na yazm olduu 4 ubat 1970 tarihli mektup, Selçuk Es Koleksiyonu.
33 Selçuk Es, Konya Yemekleri, Yldz B.evi, Konya 1965, (28 s.).
34 Es’in bu kitabndan sonra Nevin Halc, 1979’da Geleneksel Konya Yemekleri adyla (Konya Kültür ve Turizm Vakf
Yaynlarndan, 170 s.) bir kitap yaynlamsa da bu kitabnn sunu ksmnda Selçuk Es’in kitabndan hiç bahsetmez.
35 Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm.
noksanlarmolursabalanmastemennisiileAllah’dansalkdileklerimleya
zmabalyorum.”36.
AslndaSelçukEs’inansiklopediyeolanilgisiTürkiye’de1927’deilkolarakfa
sikül hâlinde yaynlanmaya balayan “Çocuk Ansiklopedisi”, 1930 senesinde
Cumhuriyet Gazetesi’nin “Hayat Ansiklopedisi”, 1933 ylnda da Merhum brahim
AlaaddinGÖVSA’nn“MehurAdamlarAnsiklopedisi”ileolmutur.1946senesinde
1015fasikülçkpkapananve1958ylndatekrarbirincifasiküldenyaynabala
yanve1976’da122’ncisaysadresinegönderilenstanbulAnsiklopedisi’niyeniden
okuyup takip etmeye balayan Selçuk Es, bu ekilde Konya için bir ansiklopedi
hazrlamay uygun bulacaktr. Es, Ansiklopediyi hazrlarken çok sayda kaynak
tan faydalanmtr.37 Konya Ansiklopedisi’nin hazrlnda kendisine yardmc
olankurumveahslarTurizmveTantmaBakanlKonyaubesieskiMüdürü
Hicret Hürkan, Müzeler Müdürü Kemal Uur, Müdür Yardmcs Necati Elgin,
zzet Koyunolu, Kitaplk Müdürü Celal Kimir, Yusufaa Kitapl Memurlar
HacMustafaBiliciveHacAhmetParlak,MüzeMemurlarndanAhmetAygün,
ArkeologHayriBey,zmirMillîKütüphaneMemuruFarukBaymanolmaklabir
likteEs,buahslaraayrayrteekküredecektir.Ansiklopedidekinoksanvehata
larnnise,kendisinebildirilmesini“saynokuyuculardan”bekleyecek,noksanve
hatalarherharfinsonundaçkaracailavedebilgiverenahstandabahisleilave
edeceiniduyuracaktr38.
BüyükKonyaAnsiklopedisi’ndeEs,biyografi,siyasi,sosyal,corafî,kültürel,
dinî,sanatvs.türümaddelerininyansrabazninni,maniveatasözleriyledehalk
kültürüaçsndanKonyavedolaysylaTürkkültürüneönemlikatklarsalam
olacaktr.KonyaTürkülerininarasnaBalkanSavaveBirinciDünyaSavaylla
rndagirmiolanBenimKaderimTürküsü,bilhassacepheyegidenerlertarafndan
söylenenbirtürküolmaklabirlikte,1934ylndabirmeclistemerhumÇopursma
ilAa’dandinleyerekbutürküyüSelçukEs,yazlhâlegetirmitir.Aadagörü
lecei üzere bu türküde savalardan dolay yaanan ayrln, üzüntünün etkisi
kendisiniaçkekildehissettirecektir39:
“NeolduAllah’mbananeoldu,
Baharseligibigözlerimdoldu,
Ana,babahemkardahasretoldu,
Vatandanmektubumgelmezalarm.”
36 Koyunolu ehir ve Müze Kütüphanesi.
37 Bu kaynaklarn bazlar u ekildedir: Sicili Osmani, Kamus-ül Âlam, Cevdet Paa Tarihi, akaiki Numaniyye, üera Teskereleri, stanbul Ansiklopedisi, Türk Folklor Aratrmalar Dergisi, Konya, Ant, Yeni Fikir mecmualar
koleksiyonlarnn yan sra Türk Ansiklopedisi, slâm Ansiklopedisi, Mehur Adamlar, Türk Mehurlar, Türk ve Dünya Mehurlar, Aylk Hayat Ansiklopedileri ile Türk Corafya Sözlüü, Osmanl Devrinin Son Sadrazamlar, Konya, Babalk, Merik-i rfan, Türk Sözü, Ekekon, Yeni Konya, Yeni Meram, ehir Postas, Sabah gazeteleri koleksiyonlar, Konya Halkiyat ve Harsiyat, Konya Tarihi, Mevlânâ ehri Konya, Nasrettin Hoca ehri Akehir, Beyehir ve Erefoullar, Ereli ve Tarihi kitaplar ile, Eski ve Yeni Yaz Konya Rehberleri ve baz risalelerden faydalanlarak hazrlanan Ansiklopedi ve dier büyük yardmc da Devlet-i Âliye-i Osmaniye ile Konya Vilayeti Salnameleri.
38 Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm.
39 Selçuk Es, “Benim Kaderim Türküsü”, Büyük Konya Ansiklopedisi.
Es’inaktarddierbireserise,Konyatürküleriiçerisindeoynaknameleri
ileokunupçalnanBirAteVerTürküsüolup,oturakâlemlerininpopülermüzik
lerindenbirisidir40:
“Birateversigaramyakaym,
Sensalngelbenboyunabakaym,
Akgerdanabeibirliktakaym.
Tabakabenim,tütünbenim,keyfbenim,
Öperseverimkahyammdrelbenim”
B.DierYazlar
“Konya’yaSürülenKaraLekeDelibaMehmetOlay”adltefrikasndaSelçukEs,
MillîMücadeleyllarnda1920’deKonya’dagerçekleenisyanhareketlerinideer
lendirir41.DelibaMehmetolayn1980’deikincidefaelealmasnnsebebi,“tarihin,
olaydanelliylsonraortayaçkmasyla,hakikatekavutuu”düüncesindenhareketle,
birilerinisavunmakyadaolayakaranahslarnçocuklarnvetorunlarntöh
met altna almadan tarafszca olayn derinine inebilmek için yazlm olmasdr.
ÖzellikleKonyalnnveenküçükbiriminevarncayakadarköylüsünün“temizve
safkalpliliin”kurbanolarak“dibikaranlkbiruçuruma”zorlaitilmesinikabul
lenemeyenEs,“Konya’yahakszolaraksürülenbulekeyi”temizlemeadnakendisin
degüçbulmutur42.
Konya’dagerçekleenolaylailgiligördükleriveduyduklarnageçmedenönce,
Konya’da meydana gelen isyanlarla ilgili yazlm eserler üzerine bir deerlen
dirme yapan Es’in43 babas Kâzm Gürel isyann ortasnda bulunan bir ahstr.
Bununla birlikte Es, Askerlik vazifesini yerine getirirken, 12. Kolordu Akehir
AskerlikDairesievrakkaytlarile1919yllndaAkehir’enakledilenSomaAsker
likDairesiifreKaytdefterlerivekinciOrdununbazemirnamelerindenfayda
lanaraktefrikayaorijinallikkatmtr44.
40 Selçuk Es, “Bir Ate Ver Türküsü”, Büyük Konya Ansiklopedisi.
41 Selçuk Es, 4 Haziran 1980 tarihinde ilk bölümünü yaynlad bu tefrikadan önce, Konya’da meydana gelen Deliba
Mehmet olayn, ilk defa 1962’de ehir Postas’nda yaynlamaya balamtr. Yeni Konya Gazetesinde balayan yaz,
“Elli yllk bir emein mahsulü Bir önemli olayn ama yava yava ciddiyetle ve objektif olarak ele alnp deerlendirilmesi”
eklinde verilmitir, (No: 11687, 4 Haziran 1980, s. 1.) ve 3. sayfada Hac Selçuk Es imzasyla ilk bölüm yaynlanr. Son bölümü 25 Ekim 1980 tarihinde 11805. sayda okuyucu ile buluur.
42 Selçuk Es, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 2-3.
43 Selçuk Es, bu ksmda son dönem Konya tarihine katk yapan ve Mevlâna Müzesinde asistanlk yapan Mehmet Önder ile 1952 senesinin son baharnda tanm ve akabinde babas Kazm Gürel ile tantrdn, haftada iki gün Mehmet Önder’in bu konuyla ilgili olarak babasndan bilgi aldn belirtir. Mehmet Önder, bu görümelerinde elde ettii bilgileri 1953 ylnda Yeni Konya gazetesinde önce tefrika olarak yaynlarken, sonra bu yazlarn kitap hâline getirecektir. Kitap için bk., Mehmet ÖNDER, Millî Mücadele’de Konya-1-Deliba Hadisesi, Konya 1953.
44 Selçuk Es, o tarihlerde bu defterleri baz fotoraflarla birlikte Belediye Kütüphanesine devretmitir. Es, Akehir’deki evraklar, 1943’de üçüncü defa silah altna alnd zaman depoyu tanzim ederken bulmutur. ube Bakan Yarbay Muammer Üstüner, Konya Mntka Komutanlndan gelen “bütün evraklarn çuvallanarak zmit Kat fabrikasna gönderilmesi” emrine uymayarak, Selçuk Es’in bu evraklar incelemesine ve hatta bir ksmn da özel olarak yanna almasna izin vermitir. Selçuk Es, inceledii evraklar içerisinde, Garp Cephesine ilikin çeitli bilgiler, asker kaçaklar
hakknda ihzar müzekkereleri, 135. Alayn Çanakkale Savalarn ait günlük harp ceridesi, Köylerden toplanan hayvan ve arabalara ait yazmalar bulmutur. Defter olarak 12 adet döküman bulduunu belirtir. Es, 3 ay boyunca yapm olduu çalmalardan sonra, 19 çuval evrak zmit Kat Fabrikasna gönderdiini söyler. Mehmet Önder, Selçuk Es’in buradan
Delibasyan’ylailgilihatralarnayadagelimeleredorudangirmedenön
ceSelçukEs,âdetabirtarihçibilinciylekonuyayaklaaraköncelikliolarakBalkan
Savalar,BirinciDünyaSavayllarndanveOsmanlDevletinden,halknfakirli
indenbahseder.MustafaKemalPaaveKuvâyMillîye’ninhalknaslörgütle
diinedeinerek,Türkiye’deaydnlarn,dinadamlarnnhalküzerindekitesirive
frkaclkçekimelerindenbahseder.Es’inanlatmnagöre,1919senesindeDamat
Ferit Paa tarafndan tayin edilen Vali Cemal Bey45, “Ermenilerle sk fk iliki”
peyda ettiinden, ismi “Artin Cemal” olarak kalan bir ahstr. Vali Cemal, bu
tarihlerdeçileriBakanAliKemalBey’denemirleraldnsöyleyerek,Konya’y
igaledenngilizvetalyanigalkuvvetlerine,GaziLisesi’ninbinasndakolayca
tahsisetmitir.OlaylarnyaandbugünlerdeEs,KonyaErkekÖretmenOku
lunun (Darül Muallimin Mektebi) ilk ksm Tatbikat Mektebinin ikinci snfnda
örencidir.Fötrapkalveksapantolonlungilizveapkalarndatavuktüysoku
lutalyanaskerleriningeldiigünokuldadr.Konyahalknn“Baldrçplak”de
dii ngiliz askerlerinin okula girdikleri bu gün, okulun üst kattaki yatakhanesi
boaltlmtr.BaöretmenleriMelekBey’in,gözüyalelindemendilörencileri
ne“üzülmeyinçocuklaryakndayineburayadöneceiz”dediivehattaüçüncü
snförencilerindenTopalAli’ninelineyarmkiloluktaalarakngilizKomuta
nnataatmayaçaltgünlerdir46.
Es,Konya’nnigalsürecindestanbulHükümetinin(ÜçüncüDamatFeritKa
binesi) Harbiye Nazr efik Paa’nn Konya bata Beyehir Kuvây
Millîyecilerinden M. Nazm Bey olmak üzere, Konya’daki dier Kuvây
Millîyeciler üzerine nasl bask yaptn anlatr47. Buna kar, Sivasl Ali Kemal
Hoca,HadimliMehmetVehbiHoca,MüftüYalvaçlÖmerVehbiEfendi,Gilisral
HacTahirEfendigibihocalarnKonya’dabulunantalyanvengilizigalkuvvet
lerininyöreyiterketmeleriadnaKonya’dadüzenlediklerimitingivebuçalma
larsonucundaValiCemal’inKonya’ynaslterkettiihakkndadabilgilerverir48.
Konya’dagerçekleenisyanlailgiliolarakdaEs,baztespitvedeerlendirme
lerdebulunur:
stanbul’daPadiah’nveözelliklengilizlerinPapazFruilebalattklarBirin
ciBozkrsyan(27Eylül19194Ekim1919)vekinciBozkrsyan(20Ekim1919
getirdii ve müzeye devrettii evraklardan faydalanmtr. Bilgi için bk., Selçuk ES, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 5.
45 Es, Vali Cemal Bey’in 1948’de ölen ve CHP’de Maliye Bakanl yapm olan olu Halit Nazmi Kimir’den de bahseder.
46 Selçuk ES, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 5-9.
47 Es’in bahsettii bu olayda Vali Cemal, Harbiye Nazr Süleyman efik’e sert bir emir yazdrtmtr. 12. KO Komutan Sait Paa’ya 19 Eylül 1919’da gönderilen bu emirde, köy ve kasabalara taarruzla halk ekiyala ve kötülüklere sevk eden Alay Kumandan Vekili Nazm’n, din ve devlet ve Padiaha bal askerî birimlerce ölü ya da diri olarak yakalanmas
istenmektedir. Emir için Bk. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Yl. 12, S. 46, Aralk 1963, Vesika No. 1074.
48 Selçuk Es, Türk stiklal Harbi eserinden de faydalanarak (C. 6, s. 63), Konya Müdafaa-i Millîye Cemiyetinin 8 Ekim 1919 günü yapm olduu Kongre’ye katlan isimleri u ekilde sralar: 1. Sivasl Ali Kemali Efendi, 2. Müftü Yalvaçl Ömer Efendi, 3. Gilisral Hac Tahir Efendi, 4. Kâzm Hüsnü Bey, 5. Abdülhalim Çelebi Efendi, 6. Sertarik Mevlâna Adil Çelebi Efendi, 7. Müftüzade Cevat, 8. Hac Mindizade Süleyman Efendi, 9. Ahizade Baba Yusuf (Yusuf Mazhar Babalk), 10.
Tahir Paazade Cevdet ve devamnda 26 kiiyi bulan bir liste verir. simlerin tamam için bk., Selçuk ES, “Deliba
Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 10-11.
27Ekim/1Kasm1919),1920Ekim’indeKonyaMerkezdebalatlacakolanisyann
habercisidirler.DamatFerit’lebirlikte,Zeynelâbidin,MollaSait,AliKemal,Hoca
Sabri ve Nemrut Mustafa Paa gibi isimler Konya’daki isyanla dorudan ilikili
olan ahslardr49. Bu sralarda Yldrm KtaatMüfettii ve kinci Ordu Kuman
danMersinliCemalPaa’nn50Konya’danalnmasnasebepValiCemalBey’dir.
12KolorduKomutanlnaatananAlbayFahrettinBey,AnkaraadnaKonyaMü
dafaaiHukukCemiyetinikoordineedenRefetBey’inveBeyehir7.SüvariAlay
KomutanNazmBey’inilerleyensüreçteKonyaaçsndanrolleribüyükolacaktr.
Vali Cemal’le birlikte Konya’da ttihat ve Terakki Partisi taraftarlarnn etkinlii
krlm,meydanHürriyetvetilafPartisinekalmtr.DelibaMehmetAaise,
Çumra’nn Ali Beyhöyüü Köyü’nden Konya’y igal edecek, isyan balatacak
olanahstr.HattaisyandanbirsüreönceDelibaMehmet’e,KonyaValisiHay
dar Bey tarafndan Binbalk rütbesiyle birlikte, Bat Cephesi’nde dümanla sa
vamakiçinaskertoplamayetkisibileverilmitir.BunaramenDeliba,özellikle
etrafna toplad asker kaçaklarndan da faydalanarak 2/3 Ekim 1920 tarihinde
Çumra’danbalayarakKonya’yigaledecektir.45Ekim1920tarihlerindeSivasl
Ali Kemali, Hadimli Mehmet Vehbi Efendi gibi Kuvây Millîyeci ahslar öldü
rülmekamacylatektektoplanmveKonyasokaklarnda,“Halifesini,padiahn,
eraitisevenbizimle”olsundenilerek,halkndiniduygularsömürülmütür.Ni
tekim Sivasl Ali Kemali Hoca, 4 Ekim 1920 tarihinde vahice öldürülecektir. 6
Ekim’denitibarenisyanhareketinibastrmayayönelikharekâtta;AlbayRefetBey,
DerviBey,DemirciMehmetEfe,YarbayOsmanMüfrezesibaarsalayacak,22
Ekim 1920 tarihi itibaryla Konya yöresindeki isyan hareketi önlenmi olacaktr.
stiklâl Mahkemesi gerekli yarglamalar yaparak Konya yöresinde hâkimiyeti
salamtr. Babalk gazetesinin 4 Kasm1920’de yazd gibi Konya yöresindeki
isyanda asl suçlu “cehalettir”. Çünkü Galip Paa’nn valilii döneminde Konya
yöresiTürkstiklâlHarbineçokciddidesteksalayacakveenfazlaehitverenil
olarakdikkatçekecektir.NitekimGaziMustafaKemalPaadaKonya’yziyaretle
ri srasnda (Mart 1921) “Konya asrlardan beri tüten büyük bir nurun ocadr;
Türkharsnnesaslmenbalarndanbirisidir”diyecektir51.
DelibaMehmetsyannciddiekildeelealanEs,buyazdizisiylegenelola
rakKonyahalknnsuçsuzluunuispatetmeyeçalr.Buolaynharicindedier
makalelerinebakldzamanSelçukEs,yazlarndaKonyatarihineönemlikatk
yapanbirkiilikolarakkendisinigösterir.
BunagöreEs,Konyatarihiyleilgiliolarakukonularelealmtr:
49 Es’e göre, stanbul’un Konya’daki uzants olan ahslar (Deliba hariç), Zeynelâbidin’in bacana Burhanzade Hac
Mustafa, Mazlumzade Hac Osman, Kalfazade Hac Sabit, Kad Hilmi, Çkrkç Mehmet gibi isimlerdir. Bilgi için bk., Selçuk ES, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 20.
50 25 Nisan 1919’da Konya’ya gelen Cemal Paa, Yldrm Ktaat Müfettii ve kinci Ordu Kumandan olarak vazifeye balam, 24 Temmuz 1919’dan itibaren II. Ordu Müfettilii görevi fiilen sona erdikten sonra, bu tarihten 2 Ekim 1919 tarihine kadar “Mekâtib-i Askerî Müfettilii Umumilii” vazifesinde bulunmutur. Bilgi için bk., Dursun GÖK, “Mersinli Cemal Paa”, Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XII, S: 34, Ankara Mart 1996, s. 127-148.
51 Selçuk Es, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 21-140.
1908Merutiyet’ininilanylabirlikteKonya’yagelenSinemanntarihi52,Millî
Mücadele’deMahalleKöybazndayaplanyardmlar53,FahrettinAltayPaagibi
Konya’nnönemlisimalar54,1927’deKonya’daelektriinolmad55,Konya’yailk
otobüsün1916’daAlmanlartarafndanValiAzmiBeydönemindegirdii56,tfaiye
tekilatnnKonya’daCumhuriyet’inilanndansonrakurulduu57,KonyaValilik
BinasnndahasonraSadrazamlkyapacakolan(ngiliz)SaitPaatarafndanyap
trld58vs.
Es’insiyasetleilgilidüüncelerininözetlenmesiveyakndönemTürksiyasita
rihiaçsndan,12Eylül1980sürecinegidilenbirortamdakendikalemindençkan
aadakisatrlarnokunmasanlamldr59:
“Merhumbabamladaymn(KâzmHüsnü60)siyasetiçerisindeçalarakgöçüpgittik
leriniveyeniyeniyetiirken,ttihatveTerakkimensuplarnnzmirsuikastsonucuak
betlerini duyup okudukça, hizmetin ne olursa olsun nankör siyasetin kurban Demokrat
PartiBakannnidamsehpasndacanvermesindensonrasiyasihayata,dolaysylapartici
liebendebüyükbirumursamameydanageldi.Birzamanlarparticilikfuryasnabende
kaplmtm.Baldantatlbunankörfuryannçarklararasndanyakamskmadankolay
cakurtardm.”
HayatndahiçbirsiyasipartiyeüyeolmayanEs’inbandanbazsiyasiolaylar
geçmitir. 1950 seçimlerinde Demokrat Partiden sandk müahitlii yapan Es’in,
Demokrat Partinin iktidara geldikten sonra, halka vaat ettiklerini yapmamas ve
“beyaza kara” diyerek, inat içerisinde ve iktidarn rehavetiyle “yammasndan”
sonra, siyasi hayat açsndan ümitleri krlmtr. Çünkü O’na göre 1950 öncesi
CHP(emseddinGünaltayHükümeti)ktidardönemimde“çkarsalamakyok
denilecekkadar”azdr.OysakiDemokratPartidöneminde“donukuagevek
brakarak”görmemezliktengelmekkarsnda,1954seçimleriyleberaber611957ve
1961seçimleridahilCHPlehindeçalmalaryapmtr.1961seçimlerindeCHP’nin
52 Es’e göre, Konya’da ilk gösterilen film Veliaht Yusuf zzettin Efendi’nin Sofya gezisi hakknda olup ttihat ve Terakki’nin merkez binasnda seyirci ile bulumutur. 1920’li yllarda Konya’da gösterilen baz sinema isimleri unlardr: Denizler Hâkimi Tiriten, Hafiye Kenedi, Pehlivan Masist’in Maceralar, Canbazhane Cinayeti, Büyük Zehir, Eva’nn Düünü. Bilgi için bk., Selçuk Es, “Konya Sinema Tarihi”, Selçuk Es Koleksiyonu.
53 Selçuk Es, “Konya’da Kurtulu Savanda Orduya Buday Yardm Yapan Köy Mahalle ve ahslar”, Selçuk Es Koleksiyonu.
54 Selçuk Es, “Fahrettin Paa (Altay)”, Selçuk Es Koleksiyonu.
55 Selçuk Es, “Fahrettin Paa (Altay)”.
56 Selçuk Es, “Konya’da ilk Otobüsler”, Selçuk Es Koleksiyonu.
57 Selçuk Es, “Konya Belediyesi Etfaiye Tarihçesi”, Selçuk Es Koleksiyonu.
58 Selçuk Es, “Konya Hükûmet Kona Tarihçesi”, Selçuk Es Koleksiyonu.
59 Hac Selçuk Es, “Siyasi Hayatm”, Selçuk Es Koleksiyonu.
60 ttihatç kimliiyle bilinen Halil Kâzm Hüsnü ile ilgili bir deerlendirme için bk., Ahmet Atalay, Millî Mücadele’de Konya Kuvâ-y Millîyecileri (lk Meclise Girenler), Birinci Cilt, Konya 1997, s. 110-138. Ayrca Selçuk Es, daysnn “münevver, milliyetçi, teceddütperver, hayr sever” bir ahs olduunu belirtir. Bk., Selçuk Es, “Konya’ya Sürülen Kara Leke Deliba
Mehmet Olay”, Yeni Konya, No: 11789, 4 Ekim 1980, s. 3.
61 1954 seçimlerinde CHP % 35, 29 (106 497) ve Demokrat Parti 57,50 (164 002) orannda oy alacaktr. Bilgi için bk., http://www.belgenet.net/ayrinti.php?yil_id=2/(20.01.2009);
http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secimler.secim_cevresi_partiler?p_secim_yili=1954&p_il_kodu=42/ (20.01.2009).
yariktidarolmassürecindeeski“TekPartizihniyetininhortlamayabaladn”
görenEs,siyasettenveparticilikten“nefret”etmeyebalamtr62.
1965seçimlerindeipoteklievininbankatarafndansatlmassebebiyle,tamse
çim günü evini tamak zorunda kalan Es, sandk bana gidemezken, 1969’da
“sözünüdinleyen”bazarkadalarylabirlikteseçimebamszolarakadayln
koyan Necmettin Erbakan’a oy vermitir. 1973 seçimlerinde Adalet Partisi’ne oy
verenEs,buylkurulanKoalisyonHükümeti’ninhahaekimiyasankaldrma
s,KbrsBarHarekât’ngerçekletirmesisürecindeksasüreliolarakkendiifa
desiyle“Atatürkdevriyaantsn”tatmtr63.
Es’in,1939ylndayaamolduuikiolayTürksiyasetininbulunduunok
tanngörülmesiaçsndanönemlibirörnektekiledecektir.Bunagöreilkolayda
Es,1939ylikiderecelimilletvekilliiseçimizaman,KonyaFerhuniyeMahalle
sinden kinci Seçmen olarak Alaattin Belediye Halk Sinemas’na64 gidecektir. Sa
londaiseunlaryaanmtr65:
CHP Genel merkezi tarafndan gönderilen Kocaeli Milletvekili Salah Yarg,
Cumhurbakanvepartigenelbakansmetnönü’nünselamnilettiktensonra,
elinde bulunan mühürlü zarf açm ve ikinci seçmenlerin saysnca bulunan oy
pusulalarndatmtr.Bunagörepusulalardakiyirmiisimdenbeininsilinmesi
istenmitir.KonyaCHPsekreteriLütfiBerkman’ndabulunduuortamda,“efle
rin emri, u isimleri silin” cümlesi kulaklara fsldanm, Selçuk Es itiraz etmeye
kalksada,RzaEkener’in“SelçukBeykardeimsonucubilmezsiniz,itirazetmeyin
ne istiyorlarsa yapn” uyars neticesinde istenen isimler silinmi ve Selçuk Es’in
babasnn da aralarnda bulunduu kiiler seçimi kazanmlar ve çay ziyafetine
geçilmitir.
kinci olay ise, yine 1939 ylnda yaanmtr. l genel seçimleri için Belediye
HalkSalonunaenitesiilebirliktegidenSelçukEs,budefaKonyaCHPPartiBa
kan Halis Ulushan’n konumasndan sonra, yine kulaklara, u isimleri yazn
fsldamasylahareketegeçmitir.Ancak,SelçukEsveenitesibudefa“matrak”
olsundiye,pusulalarakarlklbirbirilerininisimleriniyazmlardr.Sandkba
nagittiklerindeLütfiBey,zarflaratmadanlisteyebakyor,sonradazarfsanda
atyordu. Pusuladaki isimleri gören Lütfi Bey her ne kadar gülümsemi olsa da
1942’de,Esveenitesiikinciseçmenolarak,budavranlarsonucunda“safd”
braklmolacaklard66.
SelçukEsgibitecrübelibirgazetecininyaadklaraslndaTürkiye’debutarih
lerdeyaananTekPartigerçeiniyadaDuverger’insiyasetsosyolojisiaçsndan
bahsettii,itaatedilenbirliderinmeruotoritesininetkinolduu67siyasibirger
62 Es, “Siyasi Hayatm”, Selçuk Es Koleksiyonu.
63 Es, “Siyasi Hayatm”.
64 1956 ylnda yanmtr.
65 Es, “Siyasi Hayatm”.
66 Es, “Siyasi Hayatm”.
67 Maurice Duverger, Siyaset Sosyolojisi, (Çev. irin Tekeli), 2. bsk., Varlk Yay., stanbul 1982, s. 188.
çein Konya örneinde görülmü olmasyd. Bekta’n ifadeleriyle CHP, smet
nönüdevrinde,uzunyllartekpartidöneminineflikyönetimietkisindenkurtu
lamam ve “efin iradesinde” kristalleen parti yönetimiyle devletin özdeleti
rilmesisonucu,ortayayönetimintepedenaayadoruformüleedilmesininyan
smalarolanbirtabloçkmtr68.
Yukardaki olaylarla birlikte “atalarnn sözünü dinleyerek” siyasetten uzak
duranEs,1955’teisizkalnca,birkaçyereibavurusundabulunmuvekendisi
nepartiyekaytlolupolmadsorulmutur.Bununüzerine,AvukatSaimÖzkut
vetüccarBektaBaranimzasylaDP’yegiriiçinmüracaatetmivebugiriimden
hiçbircevapyadasonuçalamamtr.Artkbudönem,Türkiye’deiktidarvemu
halefetin“arsinirgerginlii”içindeolduuyllardr69.Yukardakiolaylabirlikte
ömrünün elli yln resmi ve özel memuriyetlerde geçiren Selçuk Es, mümkün
olduu kadar siyasetten uzak durduunu belirtirken, yazsnn sonunda da “iyi
miettimbilemeyeceim”sorusunusormaktandakendisinialamamtr70.
marveskânBakanlTetkikKuruluÜyesiMehmetSaliholu,dildevrimini
savunmassebebiyleyazdAtaçlaGelenisimlieseriniKonya’dasatmasiçinSel
çukEs’egöndermi71vekitaptangereikadarsatyapamayanSelçukEsbuko
nudanhareketlesiyasigörüleriveKonyahalknndurumuylailgilibaztespitle
rini bir mektupla Saliholu’na, 4 ubat 1970’de yazmtr. Buna göre Es’in, Kon
ya’dadoupbüyüyenbirisimolarakenbüyüksuçu“Atatürkçüolmas,evvelceHalk
Partisinitutmas(memurolmasdolaysylahiçbirpartiyitutamamas),gericiliklemücade
leetmesisebebiylepeksevilmemesidir”.OnagöreKonyahalk“tamamendeiikve
kozmopolit bir kitle manzaras” vermekle birlikte, “saclarn” çok olmas nede
niyle“Atatürk’e,yeniliklere,ilerifikirleredaimakar”çkanbiryapdadr.Buda
“halkn büyük ksmnn cahil olmasndan istifade ile din kisvesi altnda baz çkarlarn
salamak maksadyla dindar görünen kimselerle maalesef, yüksek tahsil gördüü halde
kolaycasivrilmekiçin,bunlaraadetataparcasnayarananbazzavallgençler[in]memleke
ti,imdikihâle”sokmalarnanedenolmutur.DolaysylaEs’egöre,Konya’dakibu
kitleyeAtaçlaGelenismiyerineAtatürk’leGelenyazlsakimsedönüpbakmayacak
tr.BunedenleEs,Saliholunakitabnnsatmasiçinadn“Muhammed’leGelen”
yada“MevlanaileGelen”ismikoyabilirseozamanKonya’dasatacandanbah
sedecektir.Es,stanbul’dabirKonyalnnçkard“TürkFolklorAratrmalar”72
68 Arsev Bekta, Demokratikleme Sürecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP (1961-1980), Balam Yay., stanbul 1993, s.
76.
69 Hikmet Bila, Konumuz Türkiye CHP 1919-1999, Doan Kitap, 2. bask, stanbul 1999, s. 173.
70 Es, “Siyasi Hayatm”, Selçuk Es Koleksiyonu.
71 Kitabn fiyat 15 TL’s olup, ek yazdan anlaldna göre 2-4 adet istenirse % 10, 5-19 arasna % 30 indirim yaplaca
yazmaktadr.
72 Bu dergi, 1949-80 tarihleri arasnda aralksz 366 say çkarken, 1916 Konya doumlu ve stanbul Belediyesinde Memurluk yapm olan hsan Hnçer Bey sahipliini yapmtr. Bilgi için bk. Kültür Bakanl’na ait web sitesi:
http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx? F6E10F8892433CFFE603BF9486D4371DE170CAE93653F56E / (20.01.2009).
isimlidergiden200binnüfusluKonya’yabetanegeldiivebunlardanüçünün
geriyeiadeedilmesinedeniyleyaknmadabulunacaktr.
Es,yukardagörüldüüüzerekendiaçsndanKonya’dakikültürvesanator
tamnndurumunuözetlerken,mektubununilerleyensatrlarndakendisininAta
türkçüolduunuvebunuetrafndakiKonyallarduyarsa,kendisiyleselamsabah
keseceklerinibelirtecektir.Hattabirörmekvererek,OrtadouTeknikÜniversite
sinden içlerinde mini etek bulunan bir grup örenciyi rehber olarak gezdirmesi,
camivetürbeleresokmassebebiyle,birahbabnnkzgnbirekilde“ilkfrsatta
seniKonya’danuzaklatracaz”dediindenbahsedecektir.Mektubununsonun
da Konya’nn içine dütüü durumu özetlediini belirten Es, “sizleri manasz
sözlerimle üzdüümden dolay özür dilerim”73 diyerek, acaba gerçekten yapt
tespitlerdeki samimiyetini mi ortaya koymutur, yoksa kitap satamamasna bir
gerekçemibulmutur,bellideildir.ElbettekiSelçukEs,kendidünyagörüünü
ortayakoymaktaveKonyahalknn(birksmndaki)cahilliindehaklgörünmek
tedir. Ancak, Konya halknn “tamamnn” sac olarak yeniliklere ve hele hele
Atatürk’e kar olma gibi bir pozisyonda bulunmas söz konusu olamazd. Es’in
bu deerlendirmelerinde 1969 seçimlerinin etkisi olabilirdi, ancak böyle de olsa,
AP’ninald%49,57’yekarlkCHP,21,72likgibibiroyalacaktr74.
Siyaset,belediyecilik, iktisattantutundabirçokkonuyagazetesütunlarnda
yerverenEs,“mizahedebiyat”ve“halkkültürü”açsndanKonyafkralarnda
yazmayihmaletmemitir.Türkiye’ninNasreddinHoca,nciliÇavu,BekriMus
tafa,airEref,NeyzenTevfikveBektaifkralarnnbulunduukonusunadikkat
çekenyazar,KonyafolkloruaçsndanTayyipAafkralarnaYeniKonyaGazete
sininsütunlarndageniyervermitir75.
Konya’nnsosyaltarihiaçsndantoplutataraçlarnn(otobüs)kullanmnda
toplumdavrannngörülmesiaçsndanyadateknikyeniliklerlegelenekseldav
ranlarasahipbirtoplumunbulumasnaörnektekiletmesibakmndanaa
dakifkrayanlatmakmizahlasosyalbilimlerinbulumasaçsndanönemli olsa
gerektir76:
Çarda postane önünden Meram istikametine giden Konya Belediye otobü
süne, yannda dokuz yalarnda bir çocukla binen kadna, biletçi çocuun bilet
kesmekistemesiüzerinekadn;
“Annahhiçduymadmçrnakkadarçocuabilitmiolur,tövbebirkuruvermem”
diyecektir.Birazsonra,ikikoltuukaplayankadnatekrarbiletçiçocukgelmive
73 Selçuk Es’in Mehmet Saliholu’na 4 ubat 1970 tarihinde yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu.
74 Seçim sonuçlar için bk.,
http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secimler.secim_cevresi_partiler?p_secim_yili=1969&p_il_kodu=42/ (20.01. 2009).
75 Selçuk Es, kendisinden (1975’ten) önce Celaletin Kimir’in, 1962 ylnda Yeni Konya Gazetesinde, “Konya Fkralar”
balyla okuyuculardan gelen fkralar yaynladn ve kendisinin de buraya katkda bulunduunu belirtir. Avukat Mehmet Ali Apal fkra yazma iini bir sürede daha devam ettirmitir. Selçuk Es, son fkra yazlarnda Adil Gücüyener ve Fakir Usman’dan da faydalanmtr. Bilgi için bk., Hac Selçuk Es, “Unutulmaz Konya Fkralar”, Selçuk Es Koleksiyonu.
76 Es, “Unutulmaz Konya Fkralar”.
“hanm çocuunu kucana al da, ayakta duran u ihtiyar nine oraya otursun”
diyeseslenmivebudefabandakielmeyiskcaörtenkadn;
“Anav hiç duymadmd kazk kadar koca olan ben nasl kucama alayk dah,
delirdinmine”diyecektir.
SelçukEs’inyazmolduufkralarda;1900’lerinbandaAvlonyalFeritPaa
ileMüftüGevrakizadeAbdülkadirHocaarasndageçentartmalar,Babalkga
zetesinintertibindeyaplangülünçyanllklar,ValiSuphiBey’leilgilibazgeli
meleri,ValiGalipPaaveKurtuluSavayllarndaKonyahalknnvs.durumu
mizahortamndaveincedüünceiçerenmesajlarokunmaktadr.
KurtuluSava’nnKonyaileilgiliksmnnbilinmesiaçsndanEs’ingerçek
letirmiolduudierbirfaaliyetise,“KurtuluSavandakiKonyallardanBazlar”77 balklyazsileolmutur.Buyazserisinde,KonyaveilçelerindenKurtuluSa
vanakatlanerlerinisimleriveorduyakatltarihleriverilmitir78.
Es, Folklor Aratrmalar bal altnda; “Ak Seyit”, antika eyalar üzerine
yazlarolan“htikârDestan”,“HalkairiAkMehmetYakc”,“AkKaramanl
Gufrani ve Gufrani’nin Harbi Umumi Destan”, “Silleli Ak Niâri Destan”, II.
Merutiyetdevrinihicveden“airEraf’aAitBirKaside”ve1933’dekiktlanla
tan “Ak Ziya” balkl konular ele almtr. Bu konularla birlikte Yeni Konya
Gazetesinde “Konya Maden Aratrmalar Bal” altnda Konya’da magnezit
madenininilkbulunuukonusunuelealmtr79.
Yukardaki konu balklarndan “htikâr Destan”nn bir bölümüne bakld
zamanXX.yüzylnilkyarsndaTürkiye’dekiözelticaretanlayylailgilibirfikre
sahipolunmaktadr80:
“ÇktÜçyüzaltmabirmetrelikuntahtas,
GuyaAllah’tangelmi,yazlmyaftas.
Beyüzeimdiyaplmazbaklavannsahtesi,
Canakârettibillâh,buylbayramhaftas.
Pekhazindir,dullarn,bikeslerinaçyatmas,
Barionlarda[dan]utandayapmaböyleihtikâr.”
YineGufrani’nin“HarbiUmumiDestan’”ndanbirdörtlükbirAnadoluairi
ninI.DünyaSavannaslalgladn,sosyaltarihaçsndanaçkekildeortaya
koyar..81
“Hemanüçyüzotuzüçsenekarda,
Harbiniddetindentitredidata,
77 Selçuk Es Koleksiyonu. Es, bu yazlarn erat künyelerinden faydalanarak yazmtr.
78 Örnek iki kayt ekli verilecek olursa: “Beyehir lçesi Çukurkent Köyü’nden Hasan olu 1297 (1881) doumlu Hüseyin.
17 ubat 1922 günü dahil olmutur.”; “Akehir lçesinin Doanhisar Kasabasndan Mustafa olu 1314 (1898) doumlu Süleyman. 7 ubat 1922’de dahil olmutur.”; “Bozkr lçesinin Sazl Köyünden Mustafa olu 1303 (1887) doumlu Mehmet. 7 Mart 1922’de dahil olmutur.” Liste için bk., Toplayan Selçuk Es, “Kurtulu Savandaki Konyallardan Bazlar”, Selçuk Es Koleksiyonu.
79 Selçuk Es Koleksiyonu.
80 Selçuk Es, “htikâr Destan”, Selçuk Es Koleksiyonu.
81 Selçuk Es, “Ak Karamanl Gufrani ve Gufrani’nin Harbi Umumi Destan”, Selçuk Es Koleksiyonu.
