ȱ ȱ ȱ ȱȱErkanȱGÖKSU ȱȱȱȱIKT‘ȱSGSTEMGNGNȱTEKÂMÜLÜNDEȱSELÇUKLULARINȱROLÜȱ









IKT‘SSTEMNNTEKÂMÜLÜNDESELÇUKLULARINROLÜ



 ErkanGÖKSU





slamtarihininilkdönemlerinekadaruzananktâ‘sisteminintarihîtekâmülündeSelçuklular

devriözelbiryertekileder.BudönemdeNizâmü’lmülk,dahaöncekidönemlerdeuygulanan

ktâ‘nizamnnaksayanyönlerinitadiletmi,öncekidönemlerdepekfazlauygulanmayanaskerî

ktâ‘yyaygnlatrarakktâ‘nnidarîveiktisadîfonksiyonlaryanndaaskerîbirilevkazanma

snsalamtr.Böyleceortayaçkantopraabalordusistemi,BüyükSelçuklulardansonra

kurulanAtabeglikler,Hârezmâhlar,TürkiyeSelçuklular,Eyyûbîler,Memlûkler,Osmanllarve

hattaHindistan’dakurulanMüslümanTürkdevletlerinedemodeltekiletmitir.

 AnahtarKelimeler

Iktâ‘Sistemi,darîIktâ‘,AskerîIktâ‘,Selçuklular,Nizâmü’lMülk



ROLEOFTHESELJUKIDSONDEVELOPMENTOFIQTASYSTEM

 Abstract

TheSeljukideratakesaspecialplaceinhistoricaldevelopmentofiqtasystemwhichgoesbackto

thefirstyearsoftheIslamicperiod.InthisperiodNizamü’lmülkchangedtheproblematicparts

ofthesystemandbyusingwidelymilitaryiqtathatwasrarelyexecutedinpreviousdecadeshe

addedmilitaryfunctionnexttoitsadministrativeandeconomicfunctions.Thus,militarysystem

basedonsoilbecameamodelforAtabeyliks,Kharizmshahs,AnatolianSeljukidsEyyubids,

Mamlukids,Ottomans,evenIslamicTurkishstatesinIndiaaftertheGreatSeljukids.

 KeyWords

Iqtâ‘System,AdministrativeIqtâ‘,MilitaryIqtâ‘,Seljukids,NizamalMulk



* Ar. Gör. Dr., Krkkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Eleman, erkangoksu@hotmail.com

Sayfa:8396 Page:8396

Muhtelif Müslüman Türk devletlerinde “nânpâre” (   ⁾

, “hubz/ahbâz”

(   /  ⁾

,“suyurgal”(  ⁾

,tuyûl/tiyûl(  ⁾

,“timar”(  ⁾

gibiadlarlada

karmza çkan ktâ‘nn muadili uygulamalara, eski çalardan itibaren muhtelif

devletlerderastlanmaktadr

.Hattabazyazarlar,slâmiyetöncesiTürkdevletle

1 “Farsçada “ekmek parças” anlamna gelen “nânpâre”, ktâ‘ kelimesinin muadili olarak da kullanlmtr (Nizâmü’l-mülk, Siyerü’l-Mülûk (Siyâsetnâme), (Be ihtimâm Hubert Darke), Tahran 2535 (1976), s.21, 37, 45, 138, 147, 154, 156, 205, 252., (Türkçe terc., Mehmet Altay Köymen, Ankara 1982., s.35, 43, 44, 46, 49, 99, 182).; Reîdü’d-dîn Fazlullâh, Câ- mi’ü’t-Tevârîh, II. Cilt 5. Cüz (Selçuklular Ksm), (Ner. Ahmet Ate), TTK Yay., Ankara 1999., s.25, 45, 101, 116, 150, 172.; Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî, Kitâb- Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, (Ner. Muhammed kbâl- Tashîhât- lâzm. Müctebâ Meynovî), Tahran 1333., s.110, 127, 183, 230 ve muhtelif yerler; Kitâbu ‘Atebeti’l-Ketebe, Mecmua-i Mürâselât- Dîvân- Sultan Sencer, be-kalem-i Mü’eyyidü'd-Devle Müntecibü'd-dîn Bedî‘ Atabeg el-Cüveynî, (be tashih u ihtimam: Muhammed Kazvînî-Abbas kbâl), Tahran 1329., s.21, 68, 69, 73, 84.; bn Bîbî (el-Hüseyin b. Mu- hammed b Ali el-Caferî er-Rugedî), el-Evâmirü’l-‘Alâ’iye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iye, Tpk Basm, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadk Erzi), TTK Yay., Ankara 1956., s.128.; Hasan Enverî, Istlâhât- Dîvânî Devre-i Gaznevî ve Selçûkî, Tahran 2535., s.72-73, 112.)

2 Arapçada “ekmek” manasna gelen “hubz” kelimesi bazen ktâ‘ anlamnda kullanlmtr. (Ferheng-i Ferheng-i Fârisî-i Âmid, I, (Haz. Hasan ‘Amîd) Tahran, 1379., s.835.; Sa‘îd Abdu’l-Fettâh Aûr, el-‘Asru’l-Memâlikî fî Msr ve’-am, Kahi- re, 1986., s.434.; Mahmud Nedîm Ahmed Fehîm, el-Fennü’l-Arabî el-Ceyü’l-Msrî fi’l-Asri’l-Memlûkî el-Bahrî (1250- 1383/648-783), (Basm yeri yok) 1983., s.211.; Kâzm Yaar Kopraman, Msr Memlükleri Tarihi, Ankara 1978., s.117, 216.; Altan Çetin, Memlûk Devletinde Askerî Tekilât, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002., s.29, 80.

3 Uygur Türkçesindeki “suyurgamak” sözünden alnan “suyurgal” kelimesi, hükümdarn bir kimseye ba ya da hibede bulunmasdr. lhanl, Timurlu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safevî devletlerinde kullanlmtr. bkz., Ferheng-i Fârisî-i

‘Amîd, II, s.1269.; Kazm Payda, “Mool ve Türk-slâm Devletlerinde Suyurgal Uygulamas”, Bilig, 39, (Güz/2006), s.195-218.; Ann K. S. Lambton, Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue Administration, (I.B. Tauris & Co Ltd.) London 1991, s.IX, 101-104, 115-118, 124-126.; Ayn yazar, Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century, New York, 1988.; 129.; Ayn yazar, “Reflections on the qta”, Arabic and Islamic Studies in Honour of Hamilton A. R. Gibb, (Ed.

George Makdisi), Leiden, E. J. Brill, 1965., s.373-375.; Ayn yazar, “Two Safavid ‘Soyurghals’”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XIV/1 (1952), s.44-54.; V. Minorsky, “A ‘Soyurghal’ of Qasim b. Jahangir Aq-qoyunlu (903/1498)”, Bulletin of the School of Oriental Studies, IX/4 (1939), s.927-960.; Reuven Amitai, “Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ‘ System in the Islamic Middle East (CA100-1400 AD)”, Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and André Wink), London 2001., s.157, 164.; Bert Fragner, “Social and Internal Economic Affairs”, The Cambridge History of Iran, The Timurid and Safavid Period, VI., (Edited by Peter Jackson, Laurence Lockhart), Cambridge University Pres 1986., s.501, 504-505, 510.; Tsugitaka Sat, State and Rural Society in Medieval Islam:

Sultans, Muqta’s, and Fallahun, Leiden: Brill 1997., s.9.

4 Safevîler, merkezîyetçi bir yap oluturabilmek için “suyurgal” uygulamasn tadil etmiler ve “tiyûl/tuyul” adn vermilerdir (Ferheng-i Fârisî-i ‘Amîd, I, s.654.; Hasan Enverî, s.69, 72-73.; Payda, a.g.m., s.208 vd.; Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.IX, 101-102, 109-110, 123-126, 139-140.; Ayn yazar, Continuity and Change in Medieval Persia, s.129.; Ayn yazar, “Reflections on the qta”, s.373-375.; Fragner, “Social and Internal Economic Affairs”, s.513, 516.;

Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.9.).

5 bn Bîbî “timar” kelimesini sadece bir yerde, I. Alâü’d-dîn Keykubâd’n büyük emîrleri tasfiyesinden sonra rastlanr.

Müellifin kaydna göre emîrlerden geriye kalan gulâmlarn bir ksm tmara sahip olmalar için gulâmhânelere ve babayâna teslim edilmitir (bn Bîbî, s.274.). Said Polat’n da belirttii gibi buradaki “tmar” ifadesinin ne anlama geldii tam olarak anlalamamaktadr. Bkz. M. Said Polat, Mool stilasna Kadar Türkiye Selçuklularnda çtimaî ve ktisadî Hayat, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara Üniv. Türkiyat Ara. Ens., stanbul 1997., s.99; Buna karlk Yazcolu, birçok yerde tmar kelimesini ktâ‘yla beraber veya ktâ‘nn muadili olarak kullanmtr (Yazcolu Âlî, Tevârîh-i Âl-i Selçûk, Târîh-i Selçûkiyân- Rûm-i Türkî, (Yay. M. Th. Houtsma), Leiden 1902., s.9, 20, 24, 67, 72, 110 145, 210, 211 ve muhtelif yerler) ki söz konusu tabirin Osmanllar döneminde yaygnlat ve Osmanl toprak sistemine genel olarak tmar sistemi dendii malumdur. Osmanl tmar sistemi hakknda bkz., Ömer Lütfi Barkan, “Timar”, A, XII/I, s.286-333.; Ayn yazar, “Feodal Düzen ve Osmanl Tmar”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul 1980., s.873-895.; Ayn yazar, “Osmanl mparatorluu’nun Kurulu Devri’nin Toprak Meseleleri”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul 1980., s.281-290.; Halil Cin, Osmanl Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulmas, stanbul 1985.;

M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, (Önsöz, baz notlara, bibliyografyaya ilaveler ve geni bir indeksle yaynlayan Orhan F.Köprülü), stanbul 1981., s.94 vd.; Cokun Üçok, “Osmanl Devleti Tekilâtnda Tmarlar I”, AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, I/4 (1943), s.525-551.; Ayn yazar, “Osmanl Devleti Tekilâtndan Tmarlar II”, AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, II/1, (1944), s.73-94.; Cokun Can Aktan, “Osmanl Tmar Sisteminin Mali Yönü”, Türk Dün- yas Aratrmalar Dergisi, 52, (ubat 1988), s.69-78.; A. Mesud Küçükkalay, “Osmanl Toprak Sistemi: Miri Rejim”, Os- manl, III, Ankara 1999, s. 53-58.

6 Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, s.101.; Ali afak, slâm Arazi Hukuku ve Tatbikat,

stanbul 1977., s.36-43.; Mustafa Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

rinde mevcut toprak hukukunu veya arazi tevcihlerini de bir nevi ktâ‘ olarak

deerlendirmilerdir

.Ancakhemstlahhemdesistemolarakktâ‘nn,slâmme

deniyetinehasbirkurumolduusöylenebilir.slâmtarihindeilkörneklerineHz.

Peygamber

 döneminde rastlanan ktâ‘, Hulefâi Râidîn

, Emevîler

 ve Abbasî

ler

dönemindetekâmületmiveEndülüs’tenHindistan’akadaruzanansahada

hükümsürenbütünslâmdevletlerindeuygulananbirsistemhalinegelmitir.

Iktâ‘nn Hz. Peygamber ve Hulefâyi Râidîn dönemlerinde balayan ve za

manlateamülhalinialanbirsistemolmas,tarihîtecrübeningeliimseyrivehare

ketliliinigöstermesibakmndanönemlidir.Busüreceslâmhukukçulardakat

kda bulunmu, mevcut tatbikat tasvir etmek, gerekiyorsa eletirmek suretiyle

uygulayclara yol göstermeyi hedeflemilerdir. Iktâ‘ konusu klasik dönem fkh

literatürününvakf,cihad,maden,ihyâü lmevâtgibiarazihukukuyladorudan

veya ksmen ilgili bölümlerinde veya emvâl, haraç, elahkâmü’ssultâniyye türü

eserlerde böyle bir yaklamla ele alnmtr. Bunun sonucu olarak literatürde

ktâ‘ya konu olan tanmaz mallarn özellikleri, kamu otoritesinin bunlar tahsis

yetkisiveekli,ktâ‘dârdaarananartlar,tahsisindevamllkarzedipetmeyecei

vektâ‘ilemülkiyetnakliningerçekleipgerçeklemeyeceigibihususlardaayrn

tlfkhîtartmalararastlanr

.

Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001., s.180.; Mustafa Demirci, “ktâ”, DA, XXII, stanbul 2000., s.43.; Cin, a.g.e., s.55, 57.; Mehmet Ali Klçbay, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanl Üretim Tarz, Ankara 1985., s.263-264.

7 Toplu bilgi için bkz., Bahaeddin Ögel, “slâm’dan Önceki Türk Devletlerinde Tmar Sistemi”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1952, s.242-251.; Reat Genç, Karahanl Devlet Tekilât, TTK Yay., Ankara 2002., s.170, 191, 201.

8 el-Belâzurî (Ahmed b. Yahya b. Câbir el-Belâzurî), Fütûhu’l-Büldân, (Tahkik. Rdvan Muhammed Rdvan), Beyrut 1403., (Türkçe terc., Çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanl Yay., Ankara 2002., s.16-17, 23, 28-29, 40, 50, 106, 126, 135, 184 ve muhtelif yerler; afak, a.g.e., s.197-198, 209-210.; Halil nalck, “slâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkülü ve Os- manllar Devrindeki ekillerle Mukayesesi”, Osmanl mparatorluu (Toplum ve Ekonomi), stanbul 1996., s.15.; Cin, a.g.e., s.54., Osman Turan, “ktâ”, A, V/2., stanbul 1992., s.950.; Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.180-182.; De- mirci, “ktâ”, s.43.

9 el-Belâzurî (Türkçe terc., s.15-16, 181-182 ve muhtelif yerler); Turan, “Iktâ”, s.950.; Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.182-184.; Demirci, “ktâ”, s.43-44.

10 el-Belâzurî, (Türkçe terc., s.45, 50, 177, 183, 190-191 ve muhtelif yerler); smail Hakk Uzunçarl, Osmanl Devleti Tekilâtna Medhal, Ankara 1941, s.17-18.; afak, a.g.e., s.217.; Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.184-185.; De- mirci, “ktâ”, s.44.; Tsugitaka Sat, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, II., (Ed. Josef W. Meri), (Taylor and Francis Group), New York 2006., s.447.; Hugh Kennedy, The Armies of the Caliphs:

Military and Society in the Early Islamic State, Routledge, 2001., s.82 vd., 140-141.

11 Abbasî toprak sistemi ve ktâ‘ uygulamalar hakknda ayrntl bilgi için bkz., Mustafa Demirci, Abbasîlerde Toprak Siste- mi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001.; Sat, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, s.447-448.; Khalil Athamina, “Some Administrative, Military and Socio-Political Aspects of Early Muslim Egypt”, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.105, 109.; Kennedy, The Armies of the Caliphs, s.82 vd.; afak, a.g.e., s.208.; Demirci, “ktâ”, s.44; Klçbay, a.g.e., s.261-262.

12 “Iktâ‘ konusunda Kur’an- Kerim’de hüküm bildiren sarih bir âyet yoktur. Bu husustaki görüler Hz. Peygamber'in söz ve uygulamalarna dayandrlmaktadr. Ayrca sahabe devri uygulamalar, bilhassa Hz. Ebu Bekir ve Ömer dönemindekiler, sünnete açklk getirmesi açsndan özel öneme sahiptir. Ayrca ktâ‘nn cevaz hususunda icmâ vardr. Resûl-i Ekrem çok sayda kimseye farkl mülâhazalarla ktâ‘da bulunmutur. Bu ktâ‘larn büyük ksm ‘müellefe-i kulûb’a, bir ksm da âtl duran tabii kaynaklar verimli hale getirmek için yaplmtr. Bunlar gerçekletirilirken hem kamu yarar hem de özel mülkiyet korunmutur. Resûl-i Ekrem ve özellikle Hz. Ömer dönemi ktâ‘ uygulamalarnn sistemletirilmesinden sonra s- lâm arazi hukukuyla ilgili esaslar netlemeye balamtr. Sonraki dönemlerde bu uygulamalar esas alnarak yerine ve zamanna göre ktâ‘ kavramnn kapsam geniletilmi ve deiik isimlerle muhtelif ktâ‘ ekilleri gelitirilmitir. Bu durum,

ktâ‘ ekilleri ve bunlarn hükmü konusunda slâm hukukçular arasnda görü ayrlklarnn domasna sebep olmutur.

slâm hukukçular ktâ‘nn, Müslüman ya da müellefe-i kulûb’dan olup beytü’l-mâl’den istihkak sahibi kiilere haklar nis- petinde yaplabilecei hususunda fikir birlii içindedir. Hz. Peygamber'in tahsis ettii ktâ‘lardan müellefe-i kulûba yapl- m olanlar önemli bir yer tutmaktadr. Hz. Ebu Bekir döneminde de baz kabile reislerine ayn amaçla ktâ‘lar yapld, Hz. Ömer devrinde ise bu tür ktâ‘larn azald, önceden yaplanlarn denetlendii ve âtl braklan bazlarnn tamamen

slâm tarihi incelendiinde ktâ‘nn, arazinin mülkiyetiyle birlikte tasarruf

hakknn da verildii “ktâ‘u’ttemlîk” (   ⁾

, sadece tasarruf hakknn

ktâ‘edildii“ktâ‘u’listilâl”(   ^)

vekamuyaaitpazarvekonaklama

yerlerinden,surezervlerindenistifade,geniyollarnkenarlarndaoturma,tezgâh

açma,gölgelikasmayadahayvanbalamagibifaydalanmaönceliklerinintahsis

edildii “ktâ‘u’lirfâk” (   ⁾

 eklinde uyguland görülmektedir

. Bu

nunlaberaberktâ‘nnhemamaçhemdeuygulamabakmndanfarkllkarzettii

gözden kaçmamaktadr. Nitekim slâm medeniyetine ait her müessese gibi ktâ‘

dabiryandanmuhtelifsiyasîveictimaîhadiselerdieryandanslâmtoplumunu

oluturanfarklmilletvekültürlerinkatksylatekâmületmiveneticedeherdev

ya da ksmen iptal edildii görülmektedir. Beytü’l-mâl’den hak sahibi olmayanlara ktâ‘ yaplmas hususunda ise görü

ayrl vardr. Hazineye ait tanmazlardan beytü’l-mâl’den istihkak bulunmayanlara ktâ‘ yaplmas Mâlikîlere ve Hanefî- lerden Muhammed b. Hasan e-eybânî'ye göre caiz deildir. Çünkü beytü’l-mâl üzerinde bütün Müslümanlarn hakk

vardr. âfiîlerle Ebû Yûsuf gibi baz Hanefîler ise kamu yarar gerektirdii takdirde buna cevaz vermektedir.” (Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.180-185.; Demirci, “ktâ”, s.43;Beir Gözübenli, “ktâ (Fkh)”, DA, XXII, stanbul 2000., s.49.)

13 Bu tür ktâ‘larn, mevât ve mamur arazi ile madenlerden yaplmas öngörülmütür. Iktâ‘dârn dier özel mülkleri gibi kira, ariyet, alm satm, hibe, miras vb. akidlere konu olabilir. Bir kimsenin kendisine ktâ‘ edilen araziyi vakfetmesinin hükmü mülkiyetin sübûtuna baldr. Vakfa konu olan arazinin ktâ‘dârn mülkiyetine geçtii hukuken sabitse vakf sahihtir, aksi takdirde sahih olmaz. Temlîken ktâ‘ üç türlü tanmazdan yaplabilir: Mevât arazi, mâmur (âmir) topraklar ve madenler.

Hukukçularn çounluu, hazine malndan olmayan mevât ve sahipsiz âtl arazi gibi tanmazlarn ktâ‘snn onu ihya ederek kamu yararna iletecei düünülen herkese yaplabilecei hususunda fikir birliine varmtr. Mâlikîler'e göre dümanlardan silâh zoruyla alnan mevât topraklar temlîken ktâ‘ edilebilir. Hz. Peygamber’in, ölü bir araziyi tarma elve- rili hale getirenin ona sahip olacana dair hadislerini ve bu yöndeki uygulamalarn dikkate alan fakihler, mevât toprak- larn uygun görülen kimselere ihya için ktâ‘ edilebilecei görüündedir. Kamu yarar gözetilerek ihya maksadyla ktâ‘

edilen topraklar üç yl üst üste âtl tutulursa Halife Ömer'in uygulamasna dayanlarak yetkili merci tarafndan geri alnr.

Ayrca bir kimseye ihya edemeyecei kadar büyük topraklarn ktâ‘s caiz deildir. Gerek söz konusu sürenin bitiminden önce gerekse ihyann gerçeklemesinden sonra arazi iletildii müddetçe ktâ‘dan dönü caiz olmaz; aksi bir davran

gasp saylr. Ancak belli bir kullanma tahsis edilmek artyla yaplan ktâ‘lar artn yerine getirilmemesi durumunda geri alnabilir. Ayrca bir kii sahip olduu ktâ‘y kendi rzasyla iade edebilir (Gözübenli, a.g.m., s.50-51. Ayrca bkz., el- Mâverdî (Ebu’l-Hasan Habib el-Mâverdî), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, (Çev. Ali afak), stanbul 1994., s.356.; Hasan Enverî, s.71-72.; Muhammad Akram Khan, Islamic Economics and Finance: A Glossary, New York 2003., s.91.; afak, a.g.e., s.197-204.)

14 “stilâl” kelimesinin sözlük anlam, bir eyin gelirinden faydalanmaktr. “Iktâ‘u’l-vazîfe”, “ktâ‘u’l-tazmîn” gibi adlar da

ktâ‘u’l-istilâl ise gerçek kiilerin mülkiyet, faydalanma ya da iletme hakkna sahip olmad ve ktâ‘sndan kamunun za- rar görmeyecei haraç veya öür arazisi gibi bir tanmazn mülkiyetini deil, sadece kullanm hakkn salayan ktâ‘dr.

Buna “ktâ‘u'l-imtâ” veya “ktâ‘u’l-intifâ” da denmektedir. Baz kamu personelinin ücretlerinin çeitli devlet gelirlerinin ha- valesiyle ödenmesi usulü Emevî ve Abbasî dönemlerinde yaygnlamaya balamtr. Özellikle ordu mensuplarna hiz- metlerinin karl olarak haraç gibi baz vergilerin toplama imtiyaznn verilmesi uygulamas zamanla askerî ktâ‘lar do-

urmutur. Bir ktâ‘dâr, sadece kullanm hakkna mâlik olduu tanmaz bakasna kiralayabilir veya ariyet olarak ve- rebilir. Bu hüküm, kiracnn tasarrufu altndaki tanmaz bakasna kiralamasnn cevazna benzetilmektedir. Iktâ‘dârn ölümü veya ktâ‘nn geri alnmas durumunda mülkün el deitirmesi sebebiyle kira akdi düer. ntifa hakk devlet baka- n tarafndan babadan oula miras kalacak ekilde ktâ‘ edilebilir. Ancak devlet bakannn halefi bu kayd geçersiz sa- yabilir. Mülkiyetinin beytü’l-mâle ait olduu görüünü savunanlara göre madenler “ktâ‘u't-temlîk”in deil “ktâ‘u'l-istilâl”in konusuna girer. Eer ktâ‘, sava için hazrlk yaparak gerei halinde orduya katlmak kouluyla verilmise ktâ‘dâr intifa hakkn kamu otoritesinin iznini almakszn bakasna devredemez (Gözübenli, a.g.m., s.51., Ayrca bkz., Hasan Enverî, s.72.; Khan, a.g.e., s.91.; afak, a.g.e., s.205-207.).

15 Kamuya ait pazar yerleri, konaklama yerleri ve su rezervlerinden istifade, geni yollarn kenarlarnda oturma, tezgâh açma, gölgelik asma ya da hayvan balama gibi faydalanma önceliklerinin tahsisidir. Hanbelî ve âfiîler'e göre kamu ya- rar bulunmas halinde bu tür ktâ‘lar caizdir. Kamu yarar ortadan kalknca yetkili merci tarafndan geri alnr. Bu tür

ktâ‘lar, ktâ‘dârn ölümüyle miras hükümlerine tâbi olmaz. Iktâ‘nn bedelsiz yaplmas asldr. Bununla birlikte Hanefî, Mâ- likî ve Hanbelîler ile âfîler'den bazlarna göre bir defaya mahsus ya da her yl ödenmek üzere belli bir bedel karln- da ktâ‘ yaplmas da caizdir. Bu durumda ktâ‘nn bedeli beytü’l-mâle aktarlr. Ancak baz âfiîler ktâ‘nn bir çeit atyye, hibe veya tevik olduu gerekçesiyle bedel karlnda yaplmasna cevaz vermemektedir. Çünkü bedel talebi sat ak- dinin özelliindendir (Gözübenli, a.g.m., s.51. Ayrca bkz., Hasan Enverî, s.72.; Khan, a.g.e., s.92.; afak, a.g.e., s.207.)

16 el-Mâverdî, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, s.356 vd.; Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.28-30.; Ayn yazar, Continuity and Change in Medieval Persia, s.100.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.1-2.; Ayn yazar,

“Land Tenure and Owneship, or Iqta”, s.447.; afak, a.g.e., s.197-198.; nalck, “slâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teek- külü”, s.19.

let,ktâ‘sisteminikendisiyasî,ictimaîve iktisadîartlarnagöretadilveyatekâ

mülettirerekuygulamtr.

Iktâ‘sisteminintarihîtekâmülündeSelçuklulardevriözelbiryertekileder.

Bu dönemde Nizâmü’lmülk marifetiyle tesis edilen ktâ‘ nizâm, yaplan baz

deiikliklerin ardndan öylesine düzenli ve yaygn bir ekilde uygulanmtr ki

baz müellifler ktâ‘ sistemini Nizâmü lmülk’le özdeletirmiler ve söz konusu

sisteminilkdefaNizâmü lmülkeliyleSelçuklulardönemindeuygulanmayaba

landnzikretmilerdir

.HâlbukiNizâmü lmülk’ünyapti,dahaöncekidö

nemlerde uygulanan ktâ‘nn

 aksayan yönlerini tadil etmek ve Büyük Selçuklu

Devleti’ninsiyasî,ictimaîveiktisadîartlarnagöreyenidentanzimetmekteniba

rettir.elBundârî’ninkaydnagöredevletnizâmnn,dinîveictimaîyapnnsarsl

d, memleketin harab ve hâlî kald bir dönemde vezâret makamna gelen

Nizâmü lmülk, devlet idaresini, dinî ve ictimaî yapy düzenlemi, vilâyetleri

tamirveimaretleri isaletmitir.Müellif,kaydndevamnda“eskidenaskere sarf

etmeküzerememlekettenmaltoplanmasusulününcariolupkimseninktâ‘nn

bulunmadn”söylediktensonraNizâmü lmülk’ünmuhtellbirvaziyettebulu

nanmemlekettenmaltoplanmad,hastaolanil’denmahsuleldeedilemediini

görüp araziyi ktâ‘ olarak askere taksim ettiini ve böylece asker için bir varidat

kayna ortaya çkardn kaydetmitir. Müellife göre bu usul, kendisine arazi

ktâ‘ edilen askerin, gelirini artrmak için araziyi iletmesini gerekli kldndan,

memleketenizamgelmitir

.

GörüldüüüzereNizâmü lmülk’ünktâ‘sistemiüzerindeyaptdüzenleme,

önceki dönemlerde yaygn bir ekilde uyguland bilinen idarî ktâ‘

(administrative iqtâ‘) ile örneklerine pek az rastlanan askerî ktâ‘nn (military

iqtâ‘)

terkibiveböylecektâ‘nnidarîveiktisadîfonksiyonlaryanndaaskerîbir

ilevkazanmasntemindir

.BataOsmanTuranolmaküzerebazyazarlaragöre

17 el-Bundârî (Feth b. Ali b. Muhammed el-Bundârî), Zübdetü’n-Nusre ve Nuhbetü’l-Usre, (Terc. Kvameddin Burslan), Irak ve Horasan Selçuklular Tarihi, Ankara 1999., s.59.; el-Hüseynî (Sadrud-dîn Ebu’l-Hasan Ali bn Nâsr Ali el-Hüseynî), Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (Türkçe terc., Necati Lügal), TTK Yay., Ankara 1999., s.46.

18 Iktâ‘ sisteminin Selçuklulardan önce de mevcut olduunu zikretmitik. Bunun yannda Büyük Selçuklularda da Nizâmü'l- mülk’ün söz konusu düzenlemesinden önce ktâ‘ tevcihine dair kaytlar mevcuttur (el-Hüseynî, s.29.; bnü’l-Esîr (Mu- hammed b. Muhammed Abdu’l-Vâhid e-eybânî bnü’l-Esîr), el-Kâmil fi’t-Târîh, (Tahkîk. Ebu’l-fidâ Abdullah el-Kâd), Beyrut 1415/1995., (Türkçe terc., el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, X, (Çev. Ahmet Arakça-Abdülkerim Özaydn-Mertol Tu- lum), stanbul 1985-1987., s.59.). Esasen Nizâmü'l-mülk de “eskiden askerlere ktâ‘ verme usulünün olmadn zikret- mekle beraber (Nizâmü'l-mülk, s.134. Türkçe terc., s.127), “eski sultanlarn” ktâ‘dan nasl yararlandklarna dair örnekler vermektedir (Nizâmü'l-mülk, s.43-55. Türkçe terc., s.41-51.). Iktâ‘ sisteminin Büyük Selçuklularda çok ksa bir süre içeri- sinde düzenli bir ekilde ülkenin tamamnda uygulanabilmi olmasnn sebebi de bölge halk ve devlet ricâlinin, söz ko- nusu sisteme yabanc olmamalarna balanabilir (V. Xylyfly/Huluflu, SΩlcyk DevlΩtinin Daxili Kyrylyyna Dajir, (ADETI N!rijat), Baq 1930., s.12.; Klçbay, a.g.e., s.263-264.).

19 el-Bundârî, s.59.

20 Askerî ktâ‘nn Selçuklulardan önce Fâtmîler, Büveyhoullar ve Eyyûbîlerde uygulandna dair bkz, Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.60-64.; C. E. Bosworth, “Military Organisation under the Buyids of Persia and Iraq”, Oriens, 18, (1965-1966), s.143-167.; D. T. Suzuki, “The Iqta System of Iraq under the Buwayhids”, Orient, 18 (1982), s.83-105.;

Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.6-7., 18-42.; Ayn yazar, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, s.448.;

Ira Marvin Lapidus, A History of Islamic Societies, Cambridge University Press., 2002., s.116, 122.; Turan, “ktâ”, s.951.;

Demirci, “ktâ”, s.45.; Sadi S. Kucur, “ktâ (Selçuklular)”, DA, XXII, stanbul 2000., s.47.

21 Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.61.; Ayn yazar, “Reflections on the qta”, s.369.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.7-8.

OrtaAsyageleneininizlerinitayanbuyeniktâ‘nizam

,hemnazariyathem

defiiliyattadahaöncekislâmdevletlerindegörülenklasikktâ‘modelindenfarkl

olup

 Büyük Selçuklulardan sonra Atabeglikler

, Hârezmâhlar

, Türkiye Sel

çuklular,Eyyûbîler

,Memlûkler

,Osmanllar

hattaHindistan’dakurulanMüs

lüman Türk devletlerinde

 görülen topraa bal ordu sisteminin kurulmasna

zeminhazrlamtr

.

Selçuklulardanönceörneklerinepeknadirrastlananaskerîktâ‘nntemelhe

defi, ordu için varidât teminidir. Zira askere sarf etmek üzere memleketten mal

veyavergitoplanmas,hemidarîhemdeiktisadîbakmdandevletiçinbüyükbir

yüktekiletmekte,özelliklesiyasîveiktisadîbuhranlarnhâkimolduudönem

lerdebuusulüntatbikibüyükskntlarasebepolmaktadr.Nizâmü lmülk,asker

lerektâ‘tevcihiusulünüyaniaskerîktâ‘sisteminiuygulamaklabiryandandev

letiiktisadîveidarîbiryüktenkurtarmdieryandandadevlethazinesindentek

22 “Eski Türk müesseselerini uzun süren vezirlik zamannda yakndan örenen ve imparatorluun tekilâtlanmasnda bunlarn lüzum ve ehemmiyetini tamamyla müdrik bulunan Nizâmü’l-mülk’ün, askerî ktâ‘lar kurarken de yapt ey es- ki Türk askerî ve idarî an'anelerini, yeni artlarn icâbna göre, tanzim etmekten ibarettir. Esasen Selçuklu ktâ‘nn men-

e'i hakknda fikirler ileri sürülürken, bunun tarih sahnesine yeni çkan bir kavmin daha evvelki zamanlarda yaad as- kerî, idarî ve hukukî hayat ve an'aneleri ile münasebetlerini düünmek ve kendileri tarafndan tatbik edilen bir müessese- nin kaynaklarna dair bir ksm unsurlar bizzat kendi ictimaî bünyelerinde aramak ilmî bir zarurettir. Nitekim göçebelerin

slâmiyet’ten önceki hayat ve idarelerine dair elimizde bulunan birtakm kaytlar ve Karahanl ve Selçuklular devrinde Türkmen boylarna tahsis edilen ve eski devrin hayat ve an'anelerinin devamndan baka bir ey olmayan ktâ‘lar Selçuk- lu ktâ‘ ile mukayese edilirse, mahiyet itibar ile aradaki farkn göçebe ve yerleik hayat tarzlarna taalluk edenlerden ve yeni bir ktâ‘ stlahnn zuhurundan ibaret olduu göze çarpar.” (Turan, “ktâ”, s.953.)

23 Claude Cahen, Osmanllardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev. Yldz Moran), stanbul 1979., s.176. (Müellif, bu hususun ilk defa Osman Turan tarafndan fark edildiini söylemektedir.)

24 Selçuklular, atabegler de ktâ‘lar vermek suretiyle bu nizamn ran, el-Cezîre ve am topraklarnn büyük bir ksmnn askerî ktâ‘ haline gelmesini salamlardr. Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.9-10.; Ayn yazar, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, s.448.; Yaakov Lev, Saladin in Egypt, Leiden 1999., s.159.; Amitai, “Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ‘ System”, s.156.; R. Stephen Humphreys, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193-1260, Albany, State University of New York Pres, 1977., s.16.; Turan, “ktâ, s.953.; Kucur, a.g.m., s.48.

25 Fuad Köprülü, “Hârezmâhlar”, A, V/2, M.E.B. Yay., Ankara, 1992, s. 280, 281.; Aydn Taneri, Celalu’d-din Hârezmâh ve Zaman, Ankara 1977., s.124.; Aydn Taneri, Hârezmâhlar, Ankara 1993., s.150-151.

26 Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.42-75.; Lev, Saladin in Egypt, s.148-150, 155-160.; Michael Chamberlain, “The Crusader era and the Ayyubid Dynasty”, The Cambridge History of Egypt, I, slamic Egypt 640-1517, (Edited by Carl F. Petry), Cambridge University Press, 1998., s.227-229.; Hassanein Rabie, “The Size and Value of the Iqtâ‘ in Egypt, 564-741 A.H. 1169-1341 A.D”, Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam to the Present Day, (Edited by M. A. Cook), (Oxford University Press.), London 1970., s.129-130.; Donald S. Richards,

“A Petition for an Iqtâ‘ Adressed to Saladin or al-‘Adil (Notes and Communications/Plates I-II)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, LV/1 (1992), s.100-105.; Humphreys, From Saladin to the Mongols, s.371-375.

27 David Ayalon, “The System of Payment in Mamluk Military Society”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, I/1 (Aug., 1957), s.61.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.77 vd.; Reuven Amitai-Preiss, “The Mamluk Officer Class Durring the Reing od Sultan Baybars”, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.268-270, 280-292.; Linda S. Northrup, From Slave to Sultan: The Career of al-Mansur Qalawun and the Consolidation of Mamluk Rule in Egypt and Syria (678-689 A.H./1279-1290 A.D.), Stuttgart: Franz Stener Verlag, 1998., s.265-268.

28 “Timar”la ilgili dipnota baknz.

29 Peter Jackson, The Delhi Sultanate: A Political and Military History, (Cambridge University Press.), 2003., s.24, 70-77, 95-102 ve muhtelif yerler.; Richard M. Eaton, The New Cambridge History of India; I.8, A Social History of the Deccan, 1300-1761, Cambridge University Pres., 2005, s.25-26, 41.

30 Turan, “kta”, s.953-954.; Ira Marvin Lapidus, A History of Islamic Societies, Cambridge University Press., 2002., s.217.

(Lapidus’un zikri geçen eseri Türkçeye tercüme edilmitir. Bkz., Ira M. Lapidus, slam Toplumlar Tarihi, I (Hazreti Mu- hammed'den 19. Yüzyla), (Çev: Yasin Aktay), letiim Yay., stanbul 2002.)

kuruçkmadanbüyükvedüzenlibirordununtesisineimkânsalayarakdevletin

ksasüredeaskerîbirkarakterebürünmesinisalamtr.



“Eskisultanlar”dönemindecariktâ‘sistemininaksayanyönlerinitehiseden

Nizâmü lmülk, askerî ktâ‘ modelinin baarl bir ekilde uygulanmasn sala

makvemukta‘larnmerkezîotoriteyekarbirgüçhalinegelmeleriniönlemekiçin

gereken düzenlemeleri de ihmal etmemitir. Gerek tarihî kaynaklarda gerekse

bazresmîvesikalardabudüzenlemelerebüyükölçüderiayetedildiinigösteren

kaytlarbulunmaktadrkibukaytlaragöreNizâmü lmülk’üneserindezikrettii

hususlarnsadecenazariyattakalmad,fiiliyattadauygulandanlalmaktadr.

BucümledenolmaküzereSelçukluktâ‘nizamndamülkveraiyyetinSultan’aait

olup mukta‘nn, arazisinde yaayan reaya üzerinde hiçbir tasarruf hakknn bu

lunmad,bununaksinehareketederekreayayazulümyapanlarncezalandrl

d

, ktâ‘ gelirlerinin önceden belirlenip kayda baland

, mukta‘larn tasar

ruflarndakiaraziyikesinliklebirbakasnadevredemedikleri,askerlerindenölen

leri veya herhangi bir sebeple ayrlanlar bildirme zorunluluu

 ve mukta‘larn

herhangibirikâyethalindeteftiedilmesi

gibiesaslarncariolduugörülmek

tedir.Nizâmü lmülk’ünmukta‘larnkendilerinetevcihedilenarazidedaimîola

rak bulundurulmayarak bir iki ylda bir deitirilmesi fikri

 ise uygulanamam

vektâ‘larzamanlarsîlemitir

.

Selçuklu ktâ‘nn, “ülkeyi, hanedan üyelerinin ortak mal sayan” Türk hâki

miyet telakkisine kar merkeziyetçi devlet anlayn tesis etme hedefine doru

danveyadolaylolarakkatkdabulunmuolmasdaüzerindedurulmasgereken

bir husustur. öyle ki Türk hâkimiyet telakkisinin temelinde “kut” anlaynn

bulunduuvebuanlayn“kut”lukantayanhükümdarailesininbütünbirey

lerine hükümdar olabilme hakk tand malumdur. Buna göre devlet, hanedan

üyelerininortakmalsaylrve“sonucunakatlanmakartyla”herhanedanüyesi

31 Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.62-63.; Lambton, “Reflections on the iqta”, s.373.; Amitai, “Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ‘ System”, s.155.; Marshall G. S. Hodgson, The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization, (The Expansion of Islam in the Middle Periods), II., University of Chicago Press, 1977., s.49, 51.;

Omid Safi, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum likisi”, Türkler, V, Ankara 2002., s.354.

32 Nizâmü’l-Mülk, s.135., (Türkçe terc., s. 128.)

33 Nizâmü’l-Mülk, s.134., (Türkçe terc., s. 127.)

34 “Iktâ‘ sahipleri (ktâ‘daran) ne söylesinler: (Emirlerindeki) atl (hayl)lardan her kim, ölüm sebebiyle veya baka bir sebeple (ortadan) kaybolursa, derhal bildirsinler ve gizli tutmasnlar. Atlnn sahiplerine (hüdâvendân) para (mâl) larn aldklar

zaman vuku bulan her mühim (i) için bütün askerlerini hazr tutmalarn söylesinler. Eer bir kii mazeretli olarak kalrsa, derhal söylesinler ki, bu kal emir (ferman) ile olsun. Eer bundan baka yaparlarsa, onlar azarlansn ve para cezas

çeksinler.” (Nizâmü’l-Mülk, s.135., (Türkçe terc., s.127-128.)

35 Nizâmü’l-Mülk’ün bu husustaki görüleri öyledir: “Eer bir nahiyeden bir raiyyetden haraplk ve dalma alameti verirler- se, (bunlar) belki de garez sahiplerinin yaptklar üphesi uyanrsa, (padiah) kendi hâss adamlar (havâss)ndan birini anszn göndermelidir. Öyle ki, hiç kimse, kendisinin ne i için gittiini bilmemelidir. O kimse o nahiyede bir ay dolamal, mamurluk ve viranlk bakmndan vilayet ve ehrin durumunu örenmeli, ktâ‘ sahibinin (mukta‘) raiyyetin ve âmilin duru- munu sormal, memurlarn (gumâteân) ne mazeret ve bahane gösterdikleri hususunda doru haberi getirmelidir. Ciha- nn mamur kalmas, raiyyetin fakir dümemesi ve yurdundan olmamas (avâre) için padiaha bu farz lazmdr.” (Nizâmü’l- Mülk, s.177., (Türkçe terc., s.170.); Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.66.)

36 Nizâmü’l-Mülk, s.62., (Türkçe terc., s.51.)

37 Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.61-62.; Turan, “kta”, s.954.; Kucur, a.g.m., s.48.; Klçbay, a.g.e., s.265.

ninhükümdarolmahakkvardr.Hâkimiyetinbellibirahsadeil,bütünaileye

aitolmasise“ülü”veya“ortakhâkimiyet”prensibiniberaberindegetirmitir

.

Buuygulama,OsmanTuran’n“Türkfeodaldevletsistemi”

adnverdiibir

yapnndomasnasebepolmutur.Hernekadarbusistemkuvvetliahsiyetlerin

meydanaçkmasnayardmetmiisedeTürkdevletveimparatorluklarndataht

kavgalar,boybeylerininisyanlargibiiçmücadelelerivebumücadelelersonunda

parçalanmalarn da beraberinde getirmitir. slâmî dönemde kurulan ilk Türk

devletleridebuusulüdevamettirmekleberaber,ilkolarakSelçuklularnbu“feo

dalhukuk”unmahzurlarnbertarafedebilmekiçinbaztedbirlerebavurduklar

görülmektedir.BucümledenolmaküzeredahaTurulBegdönemindeTürkhâ

kimiyettelakkisineuygunolarakülkeninhanedanazasveTürkmenbegleriara

sndataksimedilmesindenhemensonrabiryandanhanedanüyelerininyetkileri

snrlandrlmaya çallm dier yandan da Türkmen beglerinin nüfuzunu kr

makiçinçabasarfedilmitir

.

Sistemolarakktâ‘nnarazitahsisatnmerkezinkontrolünebalamas,üstelik

busistemegörearazitahsisatyaplanlarn,kendilerine ktâ‘edilenaraziüzerin

deki yetki ve salahiyetlerinin snrlanmas, söz konusu sistemi klasik Ortaça s

lâmdevletinehasbirpayitahtdüzenivemerkeziyetçidevletanlayiçinidealbir

yöntemhalinegetirmitir

.TurulBegdönemindegörülenülkeninhanedanazas

arasndaki taksimi ameliyatnn

, Alp Arslan döneminde ktâ‘ tevcihine dönü

mesi, bu hususa dair ilk iaret olarak deerlendirilebilir. Nitekim bnü’lEsîr’in

kaydnagöreAlpArslan,oluMelikâh’veliahtilanediphanedanazasveüme

38 “Kut”, “ülü” ve Türk hâkimiyet telakkisi hakknda birçok çalma yaplmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Bahaeddin Ögel, Türklerde Devlet Anlay, Ankara, 1982.; A. Alföndi, “Türklerde Çifte Krallk”, II. Türk Tarih Kongresi Zabtlar (20- 25 Eylül 1937), stanbul 1943., s. 507-519.; Abdulkadir nan, “Orun ve Ülü Meselesi”, Makaleler ve ncelemeler, I, Anka- ra, 1988., s.241-254.; Abdulkadir Donuk, “Türk Devletinde Hakimiyet Anlay”, TED, Say.10-11 (1981), s.29-56.;

Abdulkadir Donuk, “Eski Türklerde Hükümdarn Vazifeleri ve Vasflar”, TDA, Say.17 (Nisan 1982), s. 103-152.; Masao Mori, “Kuzey Asya’daki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilât”, TED, Say.9 (stanbul), s.209-226.; Genç, Karahanl Devlet Tekilât, s.33-75.; Mahmut Arslan, “Eski Türk Devlet Anlay ve Çifte Hükümdarlk Meselesi”, Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu, Elaz, 1990, s.223-242; Ali Güler, “Türklerde Devlet ve Siyasî Otorite Kavram”, Belge- lerle Türk Tarihi Dergisi, Say.24, (1987), s.16-22.; Harun Güngör, “Uygur Kaan Unvanlarnda Kün ve Ay Tenri Kavram- larnn Kullanl”, XI. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1994., s.511-519; Dursun Yldrm, “Köktürklerde Kaanlk Süreci;

Kaldrma, Kötürme, Oturma”, XI. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1991, s. 519-530.; Halil nalck, “Osmanllarda Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi”, AÜ SBFD, XIV, (Mart 1959), s.69-77.; Halil nalck, “Kutadgu Bilig’de Türk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reit Rahmeti Arat çin, TKAE Yay., Ankara 1966, s.259-271.;

Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, s. 145-154.; Ayn yazar, “Orta zaman Türk Hukukî Mü- esseseleri”, Belleten, II/5-6, (1938), s.39-72.; Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985.; Mehmet Niyazi, Türk Devlet Felsefesi, stanbul 1993.; Nevzat Köseolu, Devlet, stanbul, 1997.

39 Gerek Osman Turan gerekse Fuad Köprülü, Bahaeddin Ögel, Mehmet Altay Köymen gibi aratrmaclar, Selçuklu ktâ‘, toprak hukuku veya idarî yapsnn “feodalite”den farkl, kendine özgü bir yapya sahip olduklarn kabul etmekle beraber, eserlerinde “feodalite”, “feodal sistem” veya “feodal bey” gibi kelimeleri kullanmada bir mahzur görmemilerdir.

40 Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, II, stanbul 1999., s.10-11.; Salim Koca, Dandanakandan Malaz- girt’e, Giresun 1997., s.111-116.; Klçbay, a.g.e., s.261.

41 Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.63, 65, 66.; Amitai, “Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ‘ System”, s.156.; Hodgson, The Venture of Islam, II, s.50. (Merkeziyetçi devlet nizam için bir araç gibi görünen ktâ‘nn, mukta‘lar üzerinde gereken kontrolün salanamamas, mukta‘larn kötü niyetli yaklamlar gibi sebeplerle, hedeflenen amacn tam tersine yani “feodallemeye” yol açaca üphesizdir.)

42 Serahs (1038) ve Dandanakan Savalarndan (1040) sonra yaplan taksimler için bkz., el-Hüseynî, s.12.; er-Râvendî, s.104., el-Bundârî, s.6.; Zahîrü’d-dîn Niâbûrî, Selçûknâme, (Ner. smailhân Afar Hamîdü’l-Mülk), Tahran 1332., s.18.;

Reîdü’d-dîn, II/5, s.19-20.

râydevlettenonaitaatedeceklerinedairsözaldktansonrahilatlerdatmve

ülkeyihanedanazasveemîrlerinektâ‘etmitir

kibuuygulamann,ktâ‘edilen

arazilerin hanedan azas ve emîrlere “ortak hâkimiyet” prensibinden doan bir

hakolarakdeil,merkezîotoriteninbirlütfueklindetevcihedildiimuhakkaktr.

Melikâh dönemine tesadüf eden askerî ktâ‘ uygulamasnda da iktisadî ve

idarî amaçlar kadar merkezîleme düüncesinin izleri görülmektedir. Nitekim

Nizâmü lmülk’ün, askerî ktâ‘ uygulamas ile hedefledii amaçlardan biri de

merkezîdevlet anlaynnkarsndakien büyükgüçolarakduranTürkmenleri

kontrol altna almaktr. Türkmenlerin bütün menfi hareketlerine karn özellikle

devletinkuruluudönemindebüyükhizmetlerineveSultan’nakrabasoldukla

rna iaret eden Nizâmü lmülk, bunlarn tekrar devlet hizmetine sokulmas ve

kontrolaltnaalnabilmelerininyerleikhayatageçirilmeleriylemümkünolacan

söylemivebununiçinsarayhizmetinealnmalarveyaktâ‘tevcihleriyletopraa

balanmalarnteklifetmitir

.

elBundarî, Nizâmü lmülk’ün ktâ‘y ilk defa uygulad ve bundan ne gibi

faydalar temin edildiini kaydettikten hemen sonra, Nizâmü lmülk’ün ayrca

“padiahn akraba ve taallukatndan olup padiaha karabetlerinden dolay ele

avucasmayan,küstahlkedenveahaliyetecavüzedenleriyolagetirdiini,bun

larnelleriniksaltptecavüzlerinimenettiini,bunlarnileriniiyitedbirler,idare

vesiyasetiiletanzimettiini”zikretmitir

kiburadapadiahnakrabavetaallu

katndankastnTürkmenler,Nizâmü lmülk’üniyitedbir,idarevesiyasetininise

ktâ‘tevcihiolduumuhakkaktr.

OsmanTuran,buhususuuekildeaçklamaktadr:“mparatorluukuranbu

göçebeunsurun,yineoimparatorluunyaamasiçin,askerîkuvvetinesasolma

szaruretivaridi.Bumünasebetle,birtaraftandevletinhenüzdayanmaktaoldu

u bu göçebeleri yeni artlara uydurmak için onlar feodal hayat tarz ve hâ

kimiyet telakkisinden uzaklatrmak, dier taraftan eski yaayn verdii itiyat

dolaysiledevamedenyamaveçapulhareketlerinesonvererek,devletebal

müstakarbirunsurhâlinesokmakicapediyordu.teSelçukludevrindetopraa

balbirordununmeydanaçkmas,yanigöçebelerearazîtevzîetmeksuretiyle,

askerî ktâ‘larn kuruluu hadisesi, bu ihtiyaç ve zaruretlerin askerî hedefler ile

telifi, asker ve idareci unsurlar ile reaya arasndaki münasebet ve menfaatlerin

ahenkletirilmesifaaliyetlerininbirneticesidir.”



43 bnü’l-Esîr’in kaydna göre Sultan Alparslan, Mâzenderân' Emîr nanç Yabgu'ya, Belh'i kardei Süleyman b. Dâvud Çar

Bey'e, Hârezm'i dier kardei Arslan Argun'a, Merv'i dier olu Arslanâh'a, Saâniyân ve Toharistân' kardei lyas'a, Baûr vilayetini ve çevresini yakn adamlarndan Mes'ûd b. Erta'a, sfirâr' da Mevdûd b. Erta'a ktâ‘ etmitir (bnü’l- Esîr, (Türkçe tec., X, s.59.).

44 Nizâmü'l-mülk, s.139., (Türkçe terc., s.132.); Xylyfly/Huluflu, a.g.e., s.16-17.; Anatoy M. Khazanov, “Nomads in the History of the Sedentary World”, Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and André Wink), London 2001., s.5-6.

45 el-Bundârî, s.59.

46 Turan, “Iktâ‘”, s.952.

Selçuklularn Türk hâkimiyet telakkisinin “ortak hâkimiyet” prensibini terk

ederek merkeziyetçi devlet anlayna geçme politikasnn baarl olduu söyle

nemez.Nitekimsarfedilenbütünçabalararamennedevletinhanedanazasnn

müterekmalolduuanlayterkedilebilminedeTürkmenlerinmerkezîotori

tenin kontrolü altna alnabilmesi mümkün olmutur. Kendilerine ktâ‘ edilen

bölgelereyerleerektopraa,dolaysyladamerkezîotoriteyebalhalegelmeyi

reddeden Türkmen beglerinin büyük ksm

, Selçuklu yönetiminin zayf bulun

duu,müstakilolarakhareketedebilecekleribakabölgelere,özellikleAnadolu’ya

göçmeyi tercih ederken, bir ksm da ayn corafyaya bizzat Selçuklu Sultanlar

tarafndan yönlendirilmilerdir

. leride görülecei üzere bunlardan bazlarnn

zamanla yerleik hayata geçtikleri anlalmakla beraber

 bu deiim, merkezin

isteidorultusundaveyaktâ‘uygulamasnnbirneticesiolarakdeil,yenico

rafyann siyasî, iktisadî ve ictimaî artlarnn sevkiyle meydana gelmitir. Dier

yandan Türkmen beglerinin, kendilerine ktâ‘ edilen araziler üzerine ahsî hü

kümranlklarntesisederekmüstakilhareketetmeihtimaligözönündetutularak

Türkmenlerinkesifolarakyaadklaruzakbölgelerinfiilîdurumudndaboy

beglerine ktâ‘lar verilmemi, onlarn yerine gulâm kökenli sivil ve askerî ricale

ktâ‘tevcihitercihedilmitir.Ancakbunlarndamerkezîotoriteninzaafgösterdii

dönemlerdemüstakilhareketetmeleriengellenememitir

.

Bütün bunlara ramen, askerî ktâ‘nn, merkezîleme ve buna bal gelien

toprakhukukudeiimindeönemlibirroloynadveSelçuklularnTürkves

lâmunsurlarnbirletirmeksuretiylekurduklaryenimüesseselerinenönemlisini

tekil ettii söylenebilir

. Özellikle bu sistem neticesinde ortaya çkan topraa

bal ordu sistemi, dönemin artlar göz önüne alndnda oldukça önemli bir

gelimedir.Zirabusistemledevlet,gulâmlardanteekküledenmerkezkuvvetleri

dndaordununbüyükksmnoluturanktâ‘askerlerinemaavermektenkur

tulmu,bununladakalmayarakmaietlerini,seferiçingereklierzak,at,silah,ça

dr gibi teçhizâtlarn bulunduklar ktâ‘lardan temin eden ve sistemin düzenli

ileyiine paralel olarak büyüyen düzenli ve daimî bir orduya sahip olmutur

.

47 Kar., Xylyfly/Huluflu, a.g.e., s.16-17, 19-20.

48 l tutmak üzere Anadolu’ya göçen Türkmenleri, hiçbir siyasî hâkimiyeti kabul etmeyenler, Selçuklu yönetimine muhalif olanlar ve Selçuklu Sultanlar tarafndan Anadolu’ya yönlendirilenler olmak üzere üç ksma ayrlabilir (Polat, a.g.t., s.26- 27. Geni bilgi için bkz., Osman Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, stanbul 2002., s.1 vd.; Ayn yazar, Selçuklular Tarihi ve Türk-slâm Medeniyeti, stanbul 1993., s.112 vd., 150 vd., 281 vd.; Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya lk Giri-

i, (Terc. Yaar Yücel-Bahâü’d-dîn Yediyldz), Ankara 1992.)

49 Toplu bilgi için bkz, Polat, a.g.t., s.67-78.

50 Xylyfly/Huluflu, s.11-12, 18.; Kucur, a.g.m., s.48.

51 Çetin, a.g.t., s.24.

52 Eserinde siyaset, ahlak, felsefe gibi muhtelif konular yannda ordu ve sava taktikleri hakknda da bilgi veren Muhammed bin Turtûî, (451-520/ 1059-1126), askerî ktâ‘nn Endülüs’teki uygulamas ve önemi hakknda unlar söylemektedir:

“Topraklarn askerlere ktâ‘ edildii dönemde Müslümanlar dümana kar daima galip gelirlerdi. Askerler kendilerine

ktâ‘ edilen arazileri yöredeki çiftçilere ilettirir, kendileri sadece takip ve kontrolünü yaparlard. Dolaysyla topraklar ma- mur, mallar bol, ordu zengin, ambarlar dolu, silahlar haddinden fazla idi. Fakat Hâcib Mansûr bn Ebu Âmir'in askerî ktâ‘

sistemini brakp maal askerî sisteme geçmesiyle ordunun gücü zayflam, araziler aç gözlü görevlilerin eline dü- mütür. Haraç âmilleri çiftçileri soyuyor, ellerinde ne varsa alyorlard. Bunun neticesinde halk topraklarn terk etti, hazi- nenin gelirleri kurudu, ordunun gücü zayflad ve buna karlk düman güçlendi. Nihayet bu kötü gidiin önüne geçmek için tekrar askeri sisteme dönüldü.” (Sirâcü'l-mülûk, II. 498-499’den nakleden Demirci, “ktâ”, s.46.)

Melikâhdöneminde400.000kiiolduurivayetedilen

BüyükSelçukluordusu

nunbüyükksmnnktâ‘askerlerindenolutuudüünülecekolursa,askerîktâ‘

sistemininnedereceetkinbiraskerîyaplanmayaimkântanddahaiyianlalr.

 SONUÇ

Klasikslammüesseselerindenbiriolanktâ‘,Selçuklutarihininenfazlatart

lan meselelerinden biri olmakla beraber, ktâ‘ sisteminin tarihî tekâmülünde

Selçuklulardevrininözelbiryertekilettiiüphesizdir.BudönemdeNizâmü’l

mülk marifetiyle tesis edilen ktâ‘ nizâm, yaplan baz deiikliklerin ardndan

öylesinedüzenliveyaygnbirekildeuygulanmtrkibazmüelliflerktâ‘siste

mini Nizâmü lmülk’le özdeletirmiler ve söz konusu sistemin ilk defa

Nizâmü lmülk tarafndan uygulanmaya balandn zikretmilerdir. Hâlbuki

Nizâmü lmülk’ünyapti,dahaöncekidönemlerdeuygulananktâ‘nnaksayan

yönlerinitadiletmekveBüyükSelçukluDevleti’ninsiyasî,ictimaîveiktisadîart

larna göre yeniden tanzim ederek önceki dönemlerde uygulanan idarî ktâ‘ya

askerîbirilevkazandrmaktr.BuekliyleSelçukluktâ‘,hemnazariyathemde

fiiliyatta daha önceki slâm devletlerinde görülen klasik ktâ‘ modelinden farkl

oluptopraabalordusistemininkurulmasnazeminhazrlamtr.







Alföndi,A.,“TürklerdeÇifteKrallk”,II.TürkTarihKongresiZabtlar(2025Eylül1937),stanbul

1943.,s.507519.

Amitai, Reuven, “TurkoMongolian Nomads and the Iqtâ‘ System in the Islamic Middle East

(CA1001400 AD)”, Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and

AndréWink),London2001.,s.152171.

Amitai,ReuvenPreiss,“TheMamlukOfficerClassDurringtheReingofSultanBaybars”,War

and Society in the Eastern Mediterranean, 7th15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill

1997.,s.267300.

Arslan,Mahmut,“EskiTürkDevletAnlayveÇifteHükümdarlkMeselesi”,TarihMetodolojisi

veTürkTarihininMeseleleriKolokyumu,Elaz,1990,s.223242.

Aûr,Sa‘îdAbdu’lFettâh,el‘Asru’lMemâlikîfîMsrve’am,Kahire,1986.

Athamina,Khalil,“SomeAdministrative,MilitaryandSocioPoliticalAspectsofEarlyMuslim

Egypt”, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th15th Centuries, (ed. Yaacov Lev),

Leiden:Brill1997.,s.101114.

Ayalon,David,“TheSystemofPaymentinMamlukMilitarySociety”,JournaloftheEconomicand

SocialHistoryoftheOrient,I/1(Aug.,1957),s.3765.

Barkan,ÖmerLütfi,“FeodalDüzenveOsmanlTmar”,Türkiye’deToprakMeselesi,TopluEser

lerI,stanbul1980.,s.873895.

Barkan,ÖmerLütfi,“Osmanlmparatorluu’nunKuruluDevri’ninToprakMeseleleri”,Türki

ye’deToprakMeselesi,TopluEserlerI,stanbul1980.,s.281290.

Barkan,ÖmerLütfi,“Timar”,A,XII/I,s.286333.

53 Nizâmü'l-mülk, s.133., (Türkçe terc., s.216.)

Bosworth,C.E.,“MilitaryOrganisationundertheBuyidsofPersiaandIraq”,Oriens,18,(1965

1966),s.143167.

Cahen,Claude,OsmanllardanÖnceAnadolu’daTürkler,(Çev.YldzMoran),stanbul1979.

Cahen,Claude,TürklerinAnadolu’yalkGirii,(Terc.YaarYücelBahâü’ddînYediyldz),Anka

ra1992.

Chamberlain,Michael,“TheCrusadereraandtheAyyubidDynasty”,TheCambridgeHistoryof

Egypt,I,slamicEgypt6401517,(EditedbyCarlF.Petry),CambridgeUniversityPress,1998.

Cin,Halil,OsmanlToprakDüzeniveBuDüzeninBozulmas,stanbul1985.

Çetin,Altan,MemlûkDevletindeAskerîTekilât,(YaynlanmamDoktoraTezi),GaziÜniversitesi

SosyalBilimlerEnstitüsü,Ankara2002.

Demirci,Mustafa,“ktâ”,DA,XXII,stanbul2000.

Demirci, Mustafa, Abbasîlerde Toprak Sistemi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

YaynlanmamDoktoraTezi),stanbul2001.

Donuk,Abdulkadir,“EskiTürklerdeHükümdarnVazifeleriveVasflar”,TDA,Say.17(Nisan

1982),s.103152.

Donuk,Abdulkadir,“TürkDevletindeHâkimiyetAnlay”,TED,Say.1011(1981),s.2956.

Eaton,RichardM.,TheNewCambridgeHistoryofIndia;I.8,ASocialHistoryoftheDeccan,1300

1761,CambridgeUniversityPres.,2005.

elBelâzurî (Ahmed b. Yahya b. Câbir elBelâzurî), Fütûhu’lBüldân, (Tahkik. Rdvan Muham

medRdvan),Beyrut1403.,(Türkçeterc.,Çev.MustafaFayda,KültürBakanlYay.,Anka

ra2002.

elBundârî (Feth b. Ali b. Muhammed elBundârî), Zübdetü’nNusre ve Nuhbetü’lUsre, (Terc.

KvameddinBurslan),IrakveHorasanSelçuklularTarihi,Ankara1999.

elHüseynî(SadruddînEbu’lHasanAlibnNâsrAlielHüseynî),Ahbârü’dDevleti’sSelçukiyye,

(Türkçeterc.,NecatiLügal),TTKYay.,Ankara1999.

elMâverdî (Ebu’lHasan Habib elMâverdî), elAhkâmü’sSultâniyye, (Çev. Ali afak), stanbul

1994.

Enverî,Hasan,IstlâhâtDîvânîDevreiGaznevîveSelçûkî,Tahran2535.

FerhengiFerhengiFârisîiÂmid,III,(Haz.Hasan‘Amîd)Tahran,1379.

Fragner,Bert,“SocialandInternalEconomicAffairs”,TheCambridgeHistoryofIran,TheTimurid

andSafavidPeriod,VI.,(EditedbyPeterJackson,LaurenceLockhart),CambridgeUniversity

Pres1986.,s.491567.

Genç,Reat,KarahanlDevletTekilât,TTKYay.,Ankara2002.

Gözübenli,Beir,“ktâ(Fkh)”,DA,XXII,stanbul2000.,s.4950.

Güler,Ali,“TürklerdeDevletveSiyasîOtoriteKavram”,BelgelerleTürkTarihiDergisi,Say.24,

(1987),s.1622.

Güngör,Harun,“UygurKaanUnvanlarndaKünveAyTenriKavramlarnnKullanl”,XI.

TürkTarihKongresi,II,Ankara1994.,s.511519.

Hodgson,MarshallG.S.,TheVentureofIslam:ConscienceandHistoryinaWorldCivilization,(The

ExpansionofIslamintheMiddlePeriods),II.,UniversityofChicagoPress,1977.

Humphreys, R. Stephen, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 11931260,

Albany,StateUniversityofNewYorkPres,1977.

bnBîbî(elHüseyinb.MuhammedbAlielCaferîerRugedî),elEvâmirü’l‘Alâ’iyefi’lUmûri’l

‘Alâ’iye,TpkBasm,(Önsözvefihristihaz.AdnanSadkErzi),TTKYay.,Ankara1956.

bnü’lEsîr(Muhammedb.MuhammedAbdu’lVâhideeybânîbnü’lEsîr),elKâmilfi’tTârîh,

(Tahkîk. Ebu’lfidâ Abdullah elKâd), Beyrut 1415/1995., (Türkçe terc., elKâmil fi’tTarih

Tercümesi, X, (Çev. Ahmet ArakçaAbdülkerim ÖzaydnMertol Tulum), stanbul 1985

1987.

nalck,Halil,“slâmAraziveVergiSistemininTeekkülüveOsmanllarDevrindekiekillerle

Mukayesesi”,Osmanlmparatorluu(ToplumveEkonomi),stanbul1996.,s.1530.

nalck, Halil, “Kutadgu Bilig’de Türk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reit Rahmeti

Aratçin,TKAEYay.,Ankara1966,s.259271.

nalck,Halil,“OsmanllardaSaltanatVerasetiUsulüveTürkHakimiyetTelakkisiylelgisi”,AÜ

SBFD,XIV,(Mart1959),s.6977.

nan,Abdulkadir,“OrunveÜlüMeselesi”,Makalelervencelemeler,I,Ankara,1988.,s.241254.

Jackson,Peter,TheDelhiSultanate:APoliticalandMilitaryHistory,(CambridgeUniversityPress.),

2003.

Kennedy,Hugh,TheArmiesoftheCaliphs:MilitaryandSocietyintheEarlyIslamicState,Routledge,

2001.

Khan,MuhammadAkram,IslamicEconomicsandFinance:AGlossary,NewYork2003.

Khazanov,AnatoyM.,“NomadsintheHistoryoftheSedentaryWorld”,NomadsintheSedentary

World,(EditedbyAnatoyM.KhazanovandAndréWink),London2001.,s.s.123

Klçbay,MehmetAli,FeodaliteveKlasikDönemOsmanlÜretimTarz,Ankara1985.

Kitâbu ‘Atebeti’lKetebe, Mecmuai Mürâselât Dîvân Sultan Sencer, bekalemi Mü’eyyidü d

Devle Müntecibü ddîn Bedî‘ Atabeg elCüveynî, (be tashih u ihtimam: Muhammed

KazvînîAbbaskbâl),Tahran1329.

Kopraman,KâzmYaar,MsrMemlükleriTarihi,Ankara1978.

Köprülü,Fuad,“Hârezmâhlar”,A,V/2,M.E.B.Yay.,Ankara,1992.

Köprülü,Fuad,“OrtazamanTürkHukukîMüesseseleri”,Belleten,II/56,(1938),s.3972.

Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, (Önsöz, baz notlara,

bibliyografyayailavelervegenibirindeksleyaynlayanOrhanF.Köprülü),stanbul1981.

Köseolu,Nevzat,Devlet,stanbul,1997.

Kucur,SadiS.,“ktâ(Selçuklular)”,DA,XXII,stanbul2000.,s.47.

Küçükkalay,A.Mesud,“OsmanlToprakSistemi:MiriRejim”,Osmanl,III,Ankara1999,s.53

58.

Lambton,AnnK.S.;“Reflectionsontheqta”,ArabicandIslamicStudiesinHonourofHamiltonA.

R.Gibb,(Ed.GeorgeMakdisi)Leiden,E.J.Brill,1965.,s.358372.

Lambton, Ann K. S.; “Two Safavid ‘Soyurghals’”, Bulletin of the School of Oriental and African

Studies,XIV/1(1952),s.4454.

Lambton,AnnK.S.;ContinuityandChangeinMedievalPersia:AspectsofAdministrative,Economic

andSocialHistory,11th14thCentury,NewYork,1988.

Lambton, Ann K. S.;Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue

Administration,(I.B.Tauris&CoLtd.)London1991.

Lapidus,IraMarvin,AHistoryofIslamicSocieties,CambridgeUniversityPress.,2002.

Lev,Yaakov,SaladininEgypt,Leiden1999.

MahmudNedîmAhmedFehîm,elFennü’lArabîelCeyü’lMsrîfi’lAsri’lMemlûkîelBahrî(1250

1383/648783),(Basmyeriyok)1983.

Minorsky,V.,“A‘Soyurghal’ofQasimb.JahangirAqqoyunlu(903/1498)”,BulletinoftheSchool

ofOrientalStudies,IX/4(1939),s.927960.

Mori, Masao, “Kuzey Asya’daki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilât”, TED, Say.9 (stanbul),

s.209226.

Muhammedb.Alib.SüleymanerRâvendî,KitâbRâhatü’sSudûrveÂyetü’sSürûr,(Ner.Mu

hammedkbâlTashîhâtlâzm.MüctebâMeynovî),Tahran1333.

Mumcu,Ahmet,OsmanlDevletindeSiyasetenKatl,Ankara1985.

Niyazi,Mehmet,TürkDevletFelsefesi,stanbul1993.

Nizâmü’lmülk, Siyerü’lMülûk (Siyâsetnâme), (Be ihtimâm Hubert Darke), Tahran 2535 (1976),

(Türkçeterc.,MehmetAltayKöymen,Ankara1982.

Northrup,LindaS.,FromSlavetoSultan:TheCareerofalMansurQalawunandtheConsolidationof

Mamluk Rule in Egypt and Syria (678689 A.H./12791290 A.D.), Stuttgart: Franz Stener

Verlag,1998.

Ögel,Bahaeddin,“slâm’danÖncekiTürkDevletlerindeTmarSistemi”,IV.TürkTarihKongresi,

Ankara1952,s.242251.

Ögel,Bahaeddin,TürklerdeDevletAnlay,Ankara,1982.

Payda, Kazm, “Mool ve Türkslâm Devletlerinde Suyurgal Uygulamas”, Bilig, 39,

(Güz/2006),s.195218.

Polat, M. Said, Mool stilasna Kadar Türkiye Selçuklularnda çtimaî ve ktisadî Hayat, (Yaynlan

mamDoktoraTezi),MarmaraÜniv.TürkiyatAra.Ens.,stanbul1997.

Rabie, Hassanein, “The Size and Value of the Iqtâ‘ in Egypt, 564741 A.H. 11691341 A.D”,

Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam to the Present Day,

(EditedbyM.A.Cook),(OxfordUniversityPress.),London1970.,s.129138.

Reîdü’ddînFazlullâh,Câmi’ü’tTevârîh,II.Cilt5.Cüz(SelçuklularKsm),(Ner.AhmetAte),

TTKYay.,Ankara1999.

Richards, Donald S., “A Petition for an Iqtâ‘ Adressed to Saladin or al‘Adil (Notes and

Communications/PlatesIII)”,BulletinoftheSchoolofOrientalandAfricanStudies,LV/1(1992),

s.98105.

Safi,Omid,“BüyükSelçuklulardaDevletToplumlikisi”,Türkler,V,Ankara2002.,s.352363.

Salim,Koca,DandanakandanMalazgirt’e,Giresun1997.

Sat, Tsugitaka, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”,Medieval Islamic Civilization: An

Encyclopedia,II.,(Ed.JosefW.Meri),(TaylorandFrancisGroup),NewYork2006.,s.447448.

Sat,Tsugitaka,StateandRuralSocietyinMedievalIslam:Sultans,Muqta’s,andFallahun,Leiden:

Brill1997.

Suzuki,D.T.,“TheIqtaSystemofIraqundertheBuwayhids”,Orient,18(1982),s.83105.

afak,Ali,slâmAraziHukukuveTatbikat,stanbul1977.

Taneri,Aydn,Celalu’ddinHârezmâhveZaman,Ankara1977.

Taneri,Aydn,Hârezmâhlar,Ankara1993.

Turan,Osman,“ktâ”,A,V/2.,stanbul1992.,s.949959.

Turan,Osman,SelçuklularTarihiveTürkslâmMedeniyeti,stanbul1993.

Turan,Osman,SelçuklularZamanndaTürkiye,stanbul2002.

Turan,Osman,TürkCihanHâkimiyetiMefkûresiTarihi,II,stanbul1999.

Uzunçarl,smailHakk,OsmanlDevletiTekilâtnaMedhal,Ankara1941

Üçok,Cokun,“OsmanlDevletiTekilâtndaTmarlarI”,AÜHukukFakültesiDergisi,I/4(1943),

s.525551.;II,AÜHukukFakültesiDergisi,II/1,(1944),s.7394.

Xylyfly/Huluflu,V.,S lcykDevl tininDaxiliKyrylyynaDajir,(ADETINrijat),Baq1930.

Yazcolu Âlî, Tevârîhi Âli Selçûk, Târîhi Selçûkiyân Rûmi Türkî, (Yay. M. Th. Houtsma),

Leiden1902.

Yldrm,Dursun,“KöktürklerdeKaanlkSüreci;Kaldrma,Kötürme,Oturma”,XI.TürkTarih

Kongresi,II,Ankara1991,s.519530.

Zahîrü’ddînNiâbûrî,Selçûknâme,(Ner.smailhânAfarHamîdü’lMülk),Tahran1332.