PRENSSABAHADDNBEY’NSYASFKRLER:
BREYDEVLETGÖRÜÜ
OuzKAAN*
Özet
JönTürklerindüünceleriincelendiindebufikirlerinOsmanldevletinikurtarmakiçinbirer
reçetemahiyetindeolduklargörülür.BumakaledejönTürkliderlerindenbiriolanPrensSaba
haddinBey’inOsmanlDevletininkurtarlmasiçinyapmolduufikriçalmalarincelendi.
PrensSabahaddinBey’insiyasifikirlerininneolduu,savunduufikirlerinliberaldüünceetra
fndanaslkonumlandrldvebireydevletilikisininnedüzeydeolduusorularnacevaplar
aranyor.
SabahaddinBey’infikirleriikikavrametrafndatoplanmtr:Teebbüsiahsiveademimerke
ziyet.PrensSabahaddinBeyyönetimekillerinindeitirilmesindenziyadetoplumyapsnn
deitirilmesigereiüzerindedurur.Osmanltoplumyapsnnkollektivistbiryapyasahip
olduunuvebuyapnndeitirilerekbireyinönplanaçktbiryapyadönütürülmesigerek
tiinibelirtir.PrensSabahaddinBeytoplumiçinbireydeil,bireyiçintoplumunvarlnnge
rekliolduunubelirtir.YaniSabahaddinBeybireyitoplumvedevletkarsndaönplanaçkartr.
AnahtarKelimeler
PrensSabahaddin,Teebbüsiahsi,AdemiMerkeziyet,Merutiyet,Birey
THEPOLITICALOPINIONOFTHEPRINCESABAHADDIN:
INDIVIDUALSTATEVISION
Abstract
IftheideasoftheYoungTurksexamined,itisseenthattheseideasareprescriptionstorecover
Ottomanstate.Inthisarticle,ideasofPrinceSabahaddin,oneoftheleadersoftheYoungTurks,
isanalyzed.WhatisthepoliticalideaofPrinceSabahaddin,howhisideasarepositionedaround
liberalthought,andwhatisthelevelofindividualstaterelations,arethequestionslookedfor
answers.IdeasofPrinceSabahaddinaregatheredintwoconcepts:individualenterpriseand
decentralization.
PrinceSabahaddindwellsuponreplacementofsocialstructureratherthanchangeofmanage
menttype.Hethinksthat,Ottomansocietyhasacollectiviststructure,andthisstructureneedsto
betransformedintoastructureinwhichindividualsarecometothefore.PrinceSabahaddin
* Ar. Gör., Harran Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü Öretim Eleman.
oguzkaan71@yahoo.com
Sayfa:183197 Page:183197
indicatesthatpresenceofsocietyisneededforindividuals,andnotindividualsforthesociety.
So,PrinceSabahadinissueindividualstoforeinthefaceofsocietyandstate.
KeyWords
PrensSabahaddin,individualenterprise,decentralization,Constitution,individual
GR
Osmanlmparatorluu’nunklasikdönemindehakimolansosyalyapkollek
tivistbirtoplumyapsdr.1Böylebirtoplumanlaynasahipolanülkelerdehep
toplum ve devlet ön planda olmutur. Osmanl toplumu da böyle bir anlaya
sahipolduundandolaytoplumvedevletinyerinebireyinönplanaçkmasger
çektenönemlibiryapsaldeiikliigerektirmektedir.2
Osmanl mparatorluu’nda 1800’lü yllarn sonu ile 1900’lü yllarn banda
fikrihareketlilikçokyüksekseviyelereulamtr.Bununnedeniimparatorluun
kurtulmasnnsalanmasdüünceleridir.
JönTürklerindüünceleriincelendiindebufikirlerinOsmanlDevletinikur
tarmak için birer reçete mahiyetinde olduklar görülür. Devleti kurtarma arzusu
için yaplmas düünülenler arasnda bir yöntem anlamazlnn ortaya çkmas
bufikirhareketliliininvetartmalarntemeliolmutur.JönTürktaraftarlarndan
biri olan Prens Sabahaddin Bey’in Osmanl Devletinin kurtarlmas için yapm
olduu fikri çalmalar, düünce ve faaliyetleri incelenmeye çallarak birey
devletilikilerindenaslbirdüünceyapstadüzerindedurulacaktr.
Liberal bir siyasi program benimseyen düünürlerin bireysel özgürlüklere
önemvermesi,hukukunüstünlüünüsavunmas,devletintarafszolmasvebire
yin kiisel giriimlerinin önündeki engellerin kaldrlmas düüncesine sahip ol
malargerekmektedir.Yaniliberaldüünceyesahipolandüünürlerözelliklebi
reyebüyükönemvermekzorundadr.Bumakalede,PrensSabahattinBey’insiya
sifikirlerininneolduu?Savunduufikirlerinliberaldüünceetrafndanaslko
numlandrlabilecei? Ve bireydevlet ilikisinin ne düzeyde olduu sorularna
cevaplararanacaktr.
1.PRENSSABAHADDNBEY’NHAYATI
PrensSabahattinBey’indoumtarihiçeitlikaynaklardaçeitlitarihlerdegös
terilsede1878tarihindestanbul’dadoduugörüüçounluklakabuledilmek
tedir.BabasDamatMahmutCelalettinPaa,AnnesideII.Abdülhamit’inkzkar
deiSenihaSultandr.SabahattinBeyinfikirleriüzerindebabasMahmutCelalet
tinPaa’nnönemlietkilerivardr.MahmutCelalettinPaaoullarnn(Sabahattin
veLütfüllah)iyibireitimveöretimdengeçmeleriiçinbüyükgayretgöstermi
tir.SabahattinBey’instanbul’dakiyaamboyuncababasnndüüncelerindenve
yaamtarzndanbüyükölçüdeetkilendiigörülmütür.MahmutCelalettinPaa
stanbul’danayrlrkenSabahattinBeyvekardeiLütfullahBeyler’debabalarile
birliktegitmiveParis’eyerlemilerdir.3
1 erif Mardin, Türk Modernlemesi, stanbul, letiim Yaynlar, 1992, s. 85.
2 Fevzi Demir, “ttihat ve Terakki’nin Birey ve Toplum Anlay”, Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 1, 1997, s. 55, (s.54-62).
3 Ali Erkul, “Prens Sabahattin”, Türk Toplumbilimcileri, Haz. Emre Kongar, C.1, stanbul, Remzi Kitabevi, 1982, s.83-87.
SabahattinBey1899ylndastanbul’danayrldktansonraAvrupa’dakendini
JönTürkhareketininiçindebulmutur.SabahattinBey’inParis’egelmesiileda
nk bir yap içinde bulunan Jön Türk hareketi bir ivme kazanmtr. Sabahattin
Bey, çalmalara hem düünsel, hem örgütsel hem de ekonomik açdan destek
olmutur. Sabahattin Bey, Jön Türk cemiyetlerini danklktan kurtararak bir
merkezdetoplanmasnveortakbirhareketçizgisibelirleyerekdahakuvvetlibir
ekildehareketedilmesiniarzuediyordu.4YaniSabahattinBey,OsmanlDevleti
içindevarolanunsurlararasndakiuyumsuzluklargidermek,dil,dinverkun
surlararasndakihonutsuzluklarbertarafetmekiçinçalmalarnadevametmi
tir.BuamaçlaSabahattinBeyilekardeiLütfüllahBey’lerbirinciJönTürkKongre
sinintoplanmasiçinyounçabaharcadlar.Kongre1902ylndaParis’tetopland.
Kongre,içindeçokdeiikanlaybarndran“OsmanlHürriyetperveranKong
re”sidir.5 49 ubat 1902 tarihleri arasnda Paris’te Kongrenin tertip edilmesi ve
toplanmas Sabahattin Bey açsndan siyasal bir iddiayla ortaya çkma vesilesi
olmutur.6
1902ylndayaplankongredensonraII.Abdülhamit’ekarizlenecekmüca
delekonusundadüülenanlamazlkneticesindemuhalefetsaflarbölünmütür.
SabahattinBeyönderliindekigrupkongredenbirsüresonraTeebbüsüahsîve
AdemiMerkeziyetCemiyetinikurmutur.7
I.Kongreninbaarszlndansonrayenibirkongreninyaplmaskonusunda
anlamayavardlar.kinciJönTürkKongresiParis’teAralk2007tarihindeyapl
mtr. Kongre’de görüülen en önemli tartma konular; Sultan Abdülhamid’in
tahttanindirilmesi,idaresisteminintemeldendeitirilerekmeveretvemeruti
yetusulününuygulamayakonulmasdr.
PrensSabahaddinBey2Eylül1908tarihindeBabasnncenazesiilebirliktes
tanbul’agelir.31MartVak’asndansonra1918tarihinekadaryurtdndagider.
1918 tarihinden 1924 tarihine kadar stanbul’da kalr. 1924 tarihinde Hanedan
üyelerinin yurtdna çkmasn gerektiren yasa gerei yurt dna gider ve 1948
tarihinekadarAvrupa’nnçeitliülkelerindekaldktansonrabutarihtesviçre’de
hayatsonaerer.
4 Erkul, “Prens Sabahattin”, s.91-93.
5 Kaan Durukan, “Cumhuriyet’e Devreden Düünce Miras” Tanzimat ve Merutiyet’in Birikimi, letiim Yaynlar, 6. Bask, stanbul, 2004, s.145. (s.143-155). Kongre neticesinde Prens Sabahattin hazrlad beyannamede u görülerine yer veriyordu: “ Vatan- dalarn hepsi totaliter idarenin altnda eziliyor ve bu duruma belli bir kesim dnda kimse kar çkmyor. te bu durumun bilin- cinde olan entelektüel kesim, cahil halk bilinçlendirmeli ve bunu uygun bir yolla gerçekletirmeye çalmaldr. Topraklarmzda yaayan insanlarn maddi ve manevi güçlerini birletirmeli ve bunun için de önce Türkiye’de hürriyet ve adaleti kurabilecek yeni nesil yetitirilmelidir. Tüm bunlar yapmamza engel olan tek ey, Yldz Saraynda bu ülkeyi yönetenlerdir. Bunlara kar bir eyler yapmak her Türk vatandann hakkdr” Taha Toros, “Prens Sabahattin” , Milliyet Gazetesi, 18 ubat 1978.
6 Kongreden sonra yaplan beyanlarda u noktalar dikkat çekmektedir: 1-ahsi teebbüsü gelitirmek ve yaplacak olan idari sistemle ilgili “Adem-i Merkeziyet” fikrinin toplum katlarnda kabul görmesi için halk arasnda ictimâi eserlerin okunmasn yayg- nlatrmaya çalmak, 2- Osmanl Devletini oluturan çeitli kavimler arasnda bir anlama zemini bulmak,
3 Osmanl Devletinin hakkn korumak ve genel düünceleri Osmanl Devleti lehine çevirmek için gelimi devletler nezdinde giriimlerde bulunmak, 4- Programn uygulanmasn salamak ve çeitli kuvvetlere cephe almak için memleket dahilinde muhtelif cemiyet ve komiteler kurmaktr. Cenk Reyhan, “Prens Sabahattin”, Cumhuriyete Devreden Düünce Miras Tanzimat ve Meru- tiyet’in Birikimi, Ed. Mehmet Ö. Alkan, letiim Yaynlar, 6. Bask, stanbul, 2004, s.146.
7 Cenk Reyhan, “Prens Sabahattin”, s.147.
2.SYASFKRLER
Prens Sabahaddin Bey, Le Play ekolüne bal kiilerin fikirlerini okuyup be
nimsediktensonrabumetodlarOsmanlmparatorluununsosyaltahliliniyapa
bilmek, lazm olan slahat programn da hazrlayabilmek için bu ekole intisab
etmitir.8
TürkiyedesosyolojicerayanlarnnenönemlilerindenbirtanesiLePlayeko
lüdür. Türkiye de bu ekolün ilk müntesiblerinden birisi olan Prens Sabahaddin
Bey,Paris’teneretmiolduuTerakkiGazetesindefikirleriniyaymayaçalmtr.
“Birkaçkalbinmillibirilimleçarpt,ahsiteebbüsilebirletiigünhayattagörülmeye
cekolanbirvataninkiafedeceini”müjdeleyerek,“Kurunmaziyeninbiihabamedeni
yetinemehdizuhurolanbirkt’aibinazirihilkatinelimizdemezaristanaçevrildiinitemaa
etmekhududumuzunöbürtarafnabircuiisayiteebbüs,vasibiristilaymedeni,bu
tarafnme’umbirmeskene,kapkarabirkitleihacalet”olduunudilegetirerek1905’li
yllardaFransannenönemlimecmularndanbirindeneretmiolduufikirleriile
TürkLePlayekolüneönderliketmitir.9
PrensSabahattinBey,memlekettegörülmekteolansosyal,siyasi,maliveikti
sadihadiselerinbaarlbirekildehalledilebilmesiiçinilkolarakbuekoleintisab
etmibirzihniyetin,mütefekkirvemünevvergençlikzümresininyetitirilmesine
kanaatgetirmitir.
Türktoplumunungerikalmasebeplerinitarihisüreçiçindedeerlendirmive
geri kalmann en önemli nedeni olarak kollektivist (Tecemmûi) toplum yapsn
göstermitir.10
SabahattinBey’egöretoplumyapsdeitirilmedenyönetimekillerininde
itirilmesi çok önemli deildir. Çünkü idare tarzlar ister merutiyet ister mu
tlakiyetistersecumhuriyetolsuneerbusiyasalyapdevamedersesonuçtasiyasi
tahakkümvesosyalyoksunlukhepvarolacaktr.11
Onagöre,Merutiyetyönetimihemspanya’davehemdengiltere’deegemen
olmutur. Buna karlk Amerika Birleik Devletlerinde ise cumhuriyet yönetimi
hakimdir.AynekildeOrtaveGüneyAmerikahükümetlerinindesiyasaldüzeni
cumhuriyettir. Ancak bahsedilen bu ülkelerin yönetim tarzlarnda çok önemli
farklarbulunmaktadr.Bufarklarnenbelirleyiciolantoplumsalyapnnherül
kededeiikliklergöstermesidir.Bugörüünüdeöyleifadeetmektedir.12
“EerHükümetekillerininciddibirönemiolsaidi,meclisimeb’usannkefaletialtn
daenserbestkanunlarlaidareedilenbuCumhuriyetlerdehukukuefradnhertecavüzden
masun olmas lazm gelirdi” diyerek, Güney Amerika’da cumhuriyetle yönetilen
8 Nezahat Nureddin Ege, Prens Sabahaddin’in Hayat ve lmi Müdafalar, Güne Neriyat, stanbul, 1977, s.36.
9 Z. Fahri Fndkolu, “Le Play Mektebi ve Prens Sabahaddin”, Türkiye Hars ve ctima-i Aratrmalar Dergisi, stanbul, 1945, s.761.
10 Bayram Bayraktar, “Günümüzde Yeniden Deerlendirilmesi Gereken Bir Düünür: Prens Sabahattin Bey”, Tarih Aratrmalar
Dergisi, C. XVIII, S.29, Ankara, 1997, s.55.
11 Prens Sabâhaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve Îzâh’lar, Çev. Fahri Unan, Ayraç Yaynlar, Ankara, 1999, s.17.
12 kdam, 19 Ekim 1908. Aktaran, Bayram Bayraktar, “Günümüzde Yeniden Deerlendirilmesi Gereken Bir Düünür: Prens Saba- hattin Bey”, s. 55.
devletlerdeki iktidarlarn keyfi uygulamalar, toplumsal yapnn deiikliinden
dolayhalknhukukîgüvenliininyokolmasnasebepolmutur.
PrensSabahaddinBey,“Parlamentoileidareedilenbütünhükümetlerinmeclisleri
haricigörünüitibariilebirbirlerinebenzerler.Ancakaradabirfarkmevcutise,odamec
listesandalyesibulunanpartilerinnekadarolduudur.EsasenParlamentolardayüzeysel
birbaklagörülemeyenfark,milletitemsiletmekteolanmeb’uslarnbalolduklarmeslek
leridir.Bufarklmesleklerinfevkalademühimbirmeseleolmasnnsebebifarklmeslekler
debulunaninsanlarnfarkldüünütarzlarnnmevcutolacadr.Bunedenlemilliha
kimiyetitemsiledenmilletmeclislerindekimeb’uslarndakararlarndamesleklerineuygun
görü tarzlarnn hakim olaca ihtimalidir.” Prens Sabahaddin’in bu düünce tarz
sosyal ve ekonomik krizlerin sebeplerini açklayc çok önemli izahlar vermekte
dir.13
SabahattinBey,mutlakiyetçivemerkeziyetçibiryapyakarmücadelesiniil
mîtemelleredayalolarakbalatmtr.OnagöreOsmanlDevleti’nindevamnn
salanmas balca iki artn uygulamaya geçirilmesi ile mümkün olacaktr. lki,
döneminsiyasalartlarnagöreOsmanlDevletininyenibiryaplanmayagitmesi
gerekir.Buyaplanma1876Anayasas’nnyürürlüegirmesivemerutiyetinilan
meselesiyledeildevletidaresindeköklübirdeiikliegitmeklebaaryaulaa
caktr.Bunungerçeklemesiiçindemerkeziyetçigeleneinyklarakimparatorluk
bünyesindebulunançeitliunsurlararasndaortakduygu,düünceveibirliine
dayalbirmilletlertopluluuvücudagetirmekveolasdalmaveparçalanmay
önlemeyeçalmakyanndaahsîteebbüsilkesininhayatnheraamasndauygu
lanmasnsalamakgerekmekteydi.14
Prens Sabahattin Bey bir makalesinde, Merutiyet yönetiminin salanmasna
hizmet amacyla yapt çalmalarnda üç önemli amacn takibine çaltklarn
belirtiyor.Buamaçlardaöylesralyor:1TürklervegenelolarakOsmanliçinde
yaayan müslüman unsurlarna kar var olan zorba idarenin sadece iktidarda
bulunanbirveyabirkaçkiitarafndandeil,bizimkendigeçimimizitemintarz
mznvesosyalhayattarzmzdakinoksanlklardanmeydanageldiinigöstererek
kamuoyunu millî terbiyemizin slah gereine inandrmak suretiyle istibdadn
kaldrlmasna çalmak için vatanmznçeitli yerlerinde bu amacahizmetede
cek merkezler tesis etmek,2 Müslümanlarla Hristiyan vatandalar arasnda sa
mimi bir birlikteliin oluturulmasn tesis etmeyeçalmak, yani unsur ve mez
hep fark gözetmeksizin Osmall tekil eden çeitli unusurlarn muhtariyet ve
bamszlksiyasetitakipetmemelerigereinikatiyengöstermek,3Tümmilletle
revebilhassamedenialemekarmilletimizinmutlakiyetidaresinelaykolmad
13 Ege, Prens Sabahaddin, ss. 44-47.
14 Yavuz Abadan, Siyasi Teori Açsndan Türkiye’de Adem-i Merkeziyet Problemi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.XX, Aralk 1965, s.39-41.
nsalamdelillerleisbatederekaleyhimizdevarolanbatdüüncesindenbazla
rnmillidavamzakazandrmayaçalmak.15
SabahattinBey’egöre“Toplumumuzdakihastalnveâcizliingerçeknedeni,millî
eitimden ve kiisel giriimlerden yoksun olmamzd. kinci yoksunluumuz ise, devlet
yönetimininmerkeziyetçitutumuydu.”SabahattinBey’egöre,OsmanlDevletigeni
biridarealannasahipidi.Bualanlarndahaiyiidareedilebilmesi,devletilerinin
dahaçabukvehizmetlerindahaetkinbirekildeilgilibölgelerevealanlaraulat
rlabilmesiiçinademimerkeziyetfikrinisavunur.Yanimerkeziidareninbirtakm
yetkilerininyerelidarelertarafndanyerinegetirilmesiniönerir.16
Prens Sabahattin Bey, kollektivist toplumlarda toplumsal yap gerei merke
ziyetçiyönetimlerinegemenolduunuilerisürerek,buyapiçindebürokrasinin
gelimeyi engelleyici bir rol oynadn ifade eder. Ona göre, merkeziyet usulüne
tabi memleketlerde, mesela bir mutasarrflk dahilinde köprü, yol, hastahane, mektep gibi
dorudan doruya mahalli ihtiyaçlar temin eden inaata teebbüs edilmek lazm gelse,
sancakvilayetmerkezine,merkezdahiliyeye,dahiliyenafiaya,nafiasadarete,sadaretsaraya
müteselsilenmüracaatmecburiyetindedir.Bitiptükenmekanndanolmayanoarresmi
muamelatiçindememleketiniktisadihayathederolupgidiyor. 17Bunabirörnekveri
yor: Birgünbirçokmeziyetleriyletemayüzedendevletadamlarmzdanbiri,Bolusanca
mutasarrfikenüçsaatlikbiryolyaptrmakiçinaltseneuratktansonra,sonunda
itenvazgeçmeyemecburolmutur. 18
Yerindenyönetimingerekliliineilikinolarakilerisürdüübirbakagerçek
de bölgelerinihtiyaçlarnnbirbirinden farklldr. Bu konuda unlar söylüyor:
Ademimerkeziyetolmakszn“memleketimiziimarkabilolmadktanbaka,birvilayet
teki idare usulünün dierinde ayniyle tatbiki mahal.( Mesela Yemen vilayeti ile Selanik
vilayetiahalisininmaiettarzlararasndamuazzamfarklarvardr.Bunlaryakndangöre
cek,herikivilayetinhakikiihtiyaçlarneniyiidrakedecek,elbette,stanbul dakimemurlar
deil,fakatYemenileSelanik tebulunanlardr. 19Onagöreyerindenyönetim,toplum
sal yap öelerini göz önünde bulunduran ve sorunlara merkezdençare aramak
yerine,yerindençözümaramaygerekliklanbiryönetimbiçimidir.
SabahattinBey,ademimerkeziyetprogramaltndaidarîmuhtariyete(Özerk
Yönetimlere)kesinolaraktaraftarolmadnbeyanettiktensonraademimerke
ziyettabirinindeitirilerekveyabakaanlamlaryükletilerektarifedilmeyeçal
ldnsöyler.20
15 Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, Matbaa-i Kütüphane-i Cihan, Dersaadet, 1324, s.6. Prens Sabahattin, Görülerim, Haz. Ahmet Zeki zgöer, Burç Yaynlar, stanbul, 1999, s.31.
16 Muzaffer Budak, Toplumbilimci Prens Sabahattin, stanbul, 1998, s.20
17 Prens Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s.12. Nezahat Nurettin Ege, Prens Sabahaddin, s.160.
18 Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s.12.
19 Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s.14.
20 Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s.7. Prens Sabâhaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve Îzâh’lar, s.65.
Prens Sabahattin Bey, en fazla bu konudaki görüleri nedeniyle eletirilmi,
ülkeyibölünmeyegötürecekfikirlerilerisürmeklesuçlanmvebelkidebukonu
dakigörülerinedeniyleaznlklartarafndandesteklenmitir!
Oysa onun bu kavramlarla anlatmak istedii siyasi ademi merkeziyet deil
ademimerkeziyetiidari dir.Elbette butarzidareninmuhtariyetveheyetimum
tazeusulleriylehiçbirmünasebetiolamayaca ndasöylemektedir.21
HüseyinCahitBey’in“AdemiMerkeziyetiseMidilli’nin,Sakz’nvebenzeriadala
rnhepbirerGiritolmashepYunanâûunaatlmasiçinbirhazrlkdemektir.”22Sözü
nekarlkolarak“eerAkdenizadalarnda“Yunanâûuna”atlmakiçinbirhazrlk
varsaonuengelleyecekusulmerkeziyeteballkdeilaskerîkuvvetlerdir.Askerîkuvvetle
rimizingücüvekudretidemillîservetimizinyükselmesiileartar.Milîservetimiziartra
cakolansebeplerise,“Teebbüsiahsî”ningelimesidir.“Teebbüsiahsî”ningelimesi
ni kolaylatracak etken idare tarzmzdr. Bu idare tarz ise, “Ademi Merkeziyet”tir.23 diyerekcevapvermektedir.
Onagöremerkeziyetdemek,“hürriyetininhisaraltnaalnmas,çounluuazn
laçinetmek,teebbüsfikirleriniyoketmektir.”Ademimerkeziyetise,“teftîimillîyi
yalnzMeclisiMeb’ûsânvastasylastanbul’dadeilfakatmecâlisiumumiyeilevilayet
lerin her tarafnda kökletirecei için Osmanllarn Osmanl devletine kalben balayacak;
ticâretimilliyemizesüreklibirvüs’atvererekharicekarmüttehidenhareketlüzûmunu
izhârvebusâyedekavmiyyetrekâbetlerinisöndürmeeenkuvvetlibirvâstatekîledecek
tir.”demektedir.Yani,ademimerkeziyetvastasylaMeclisiMebûsântarafndan
yaplandenetimlerinsadecestanbuldageçerliolmayaca,yerelmeclislerleher
vilayettebunlarngerçekletirileceinibelirtmektedir.BudurumdaOsmanlDev
leti’ndevarolandin,mezhep,kavmiyetgibifarkllklarortadankaldrrarakkal
benbirbirlemesalayacaktr.Busayedemilliticaretsürekligenileyecekvetüm
Osmanl vatandalar da kar ittifak halinde bir tutum sergileme lüzumunu
hissedecektir.BununsonucundadaOsmanldevletiiçindevarolanfarklunsurla
rnbirbirlerinekarolanrekabetlerininazalmasveyokolmasnavastaolacaktr.
Butemellendirmedensonra,PrensSabahattinBeyinüzerindesrarladurduu
yapsaldeiimigerçekletirmekiçinumumivehususihayattayaplmasgereken
düzenlemelerinneolduusorusunageçebiliriz.
PrensSabahattinBey’egöreumûmîhayattayaplacakdüzenlemeler;
1dareTarz;MerkeziyetçilikdüsturuyerineAdemiMerkeziyetdüsturunun
yerletirilmesiçerçevesindedeiikliegidilmesi.Busayedehizmetlerinenuygun
veenyetkiliheyetlertarafndangerçekletirilmesimümkünolacaktr.Çünküyerel
21 Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s.14.
22 Hüseyin Cahit Yalçn, “ntihabat Entrikalar”, Tanin, 26 Terini Sâni 1324. Aktaran, M. Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda kinci Bir zah, Mahmut Bey Matbaas stanbul, 1324,s.14.
23 M. Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda kinci Bir zah, s.42. Prens Sabâhaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabi- lir? Ve Îzâh’lar, s.100. “Adem-i merkeziyet, tevsî-i mezuniyet ve tefrîk-i vezâ’if demektir. Yalnz tevsî-i mezuniyet adem-i merke- ziyet-i idârînin ismi deil, ta’rifi. Aralarnda bir mübayenet bulunmamakla beraber matbûatmzda ekseriyyâ ta’birle ta’rif kar-
trld için ezhân- umumiyye tevîe düüyor.” Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s.14.
bazdakiihtiyaçlarancakoyerininsanlartarafndantamolarakidrakedilir.Mer
kezihükümetinbuihtiyaçlarbilmesiveyaidraketmesibazenzorolabileceigibi
bazendegereksizgörülebilir.Aynzamandaihtiyaçlarnhemmerkezeiletilmesi
hemdemerkezdenbuihtiyaçlarngiderilmesiçokzamanalabilir.Ancakyetkiler
vegörevleryerelidarelerdeolursabusorunlarnalmaskolaylar.24
2nzibât Kuvveti; Halkn hukukunun ve güvenliinin her türlü tecavüz ve
saldrdankorunabilmesiiçinbuilerinyerelidarelervastasylayerinegetirilmesi
gerekir.
3Adliye;Hâkiminenönemligöreviadaletineniyiveenhzlbirekildetecel
li ettirilmesini salamaktr. Hakimlerin seçilmesi memleketin ihtiyaçlarna göre
belirlenmeli ve bu snfta görev yapacak memurlarn seçim heyetleri tarafndan
ehilvedorukiilerdenbulunmasgerekmektedir.Hakimlikmesleindebulunan
kiilerinaynzamandaengeniekildetarafszlsalanmalvedokunulmazlk
lar gerçekletirilmelidir. Ksaca yarg bamszl ve hakimlik teminatnn sa
lanmasgerekir.25
4Mülkiyet; Osmanl Devlet yaplanmasnda mülkiyet müterektir. Bunun
emee dayal mülkiyeti kazanma yolu ile müterek mülkiyet yapsnda bireysel
mülkiyet yapsna geçirilmesi gerekir. Bunun da salam kaytlar altna alnmas
gerekir.26
5MemleketServetininletilmesiveBayndrlkleri;ahsîteebbüsüngeli
tirilmesivebununönündekihertürlüengelinhükümetlertarafndankaldrlmas
gerekir.Aynekildeormanlardan,madenlerdenvenehirlerdenistifadehususun
dakolaylatrcbiridaretarzizlenmelivegerektiindeyerelidarelerinhalledebi
leceibirkolaylakavuturulmasgerekir.27
6Eitim ve Okullar; Eitim ve öretim ksaca okullar zamann ihtiyaçlarna
göreyenidenyaplandrlmalvebireyinolumasvebireyinkiiliiningelitiril
mesinekatkdabulunacakbirekildeprogramlanmaldr.Okullar,insanlarnme
murlukmesleinegirmekiçinbirbasamakolmaktanziyadeailelerinçocuklarn
terbiyeveteebbüsiahsiningelimesinebiraraçolmaldr.28
7Maliye;Yereldarelereyetkilerverirkenhermahallinbirbütçesiolmasge
rekir.Buyoldayenikanunlarçkarlmalveyerelidarelerinbütçelerininvergive
benzerigelirlerlesalklbiryapyakavuturulmassalanmaldr.29
SabahattinBey’egörehusûsihayattayaplacakslahatlar;
1“lmictima”nnbireyselterbiyesineilikinaratrmalarhayatageçirilerek
yenimekteplerinaçlmasveyaplacakdüzenlemelerinuygulanmasgerekir.Ayn
24 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s. 48-49.
25 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s. 49-51.
26 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s. 52-53.
27 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s. 52.
28 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s. 53.
29 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s. 53-54.
ekilde memleketin en uygun yerlerinde tesis edilecek okullarn kz ve erkekler
içinayrayrvücudagetirilmesigereklidir.30
2AngloSaksoneitimtarzçerçevesindebireyciahlakvedüünceningeliti
rilmesinisalamak.31
3Gençlerimizin topraa yerlemelerininsalanarak önündeki engellerin kal
drlaraksalambirdüzeneoturtulmasgerekir.Busayedebireyselkiiliklerige
limigençlerimizailelerinindeyardmylaziraiyaplanmaybaaracakveülke
miziçinçokbüyükkazançlarmeydanagelecektir.32
PrensSabahattin’indüünceleritemelindeilkkurulanörgüt“Teebbüsüahsi
veAdemiMerkeziyetCemiyeti”dir.BununharicindeSabahattinBey’indüünce
leridorultusundabirtakmörgütlerdahakurulmutur.Kurulanbuörgütleröyle
sralanabilir:33
1. Teebbüsi ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti: Prens Sabahaddin tara
fndan teekkül ettirilen Teebbüsi ahsî ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti 1906
ylnda siyasal hayatna balamtr. Bu cemiyetin amac cemiyetin gazetesi olan
Terakki’ninilksaysndakalemealnmtr.
Terakkigazetesi,ilksaysndaCemiyetinniçinteekkülettiisorusunacevap
veriyor.BuradaCemiyet’inimdiyekadarihmaledilmiolandörtmaksadahiz
met amacyla ortaya çktn belirtiyor. Bu dört maksat: 1ahsi hürriyetleri ve
sosyal saadeti talim eden eitim sisteminin vatandalarmz arasnda gerektii
ekildeuygulanmasveaynzamandaönemlieserlerinkendilisanmzaçevrilme
si.2Osmanldahilindeyaayançeitliunsurlararasndavarolanihtilaflarnorta
dan kaldrlmas. 3Medeni memleketlerde Osmanl Devleti’nin hukukunun mü
dafaaedilmesi.4Osmanldevletininiyiidaresiiçingerekliolantekilatlarnku
rulmasdr.34
2. Cemiyeti nklabiye : Eylül 1904’de stanbul’da Mercan dadisi ikinci ve
üçüncüsnförencileritarafndankurulanörgüt,dahasonra“Teebbüsiahsi
veAdemiMerkeziyetCemiyeti”ninstanbulubesiolmutur35.
3. Osmanl Ahrar Frkas: 14 Eylül 1908’de stanbul’da kurulmutur. Siyasal
hayatmzda gerçek anlamda kurulan, belli bir siyasi program olan ilk siyasal
partidir.31Marthadisesindensonrafrkasiyasalhayattaetkisizletirilmitir.36
4.NesliCeditkulübü:“TeebbüsiahsiveAdemiMerkeziyetCemiyeti”nin
devamolanörgüt1908’destanbul’dakurulmutur.1911’dedekapanmtr37.
30 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s. 55-56.
31 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s. 56.
32 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s. 56-57.
33 Erkul, “Prens Sabahattin”, s.102.
34M. Sabahattin, “Merkeziyet ve Adem-i Merkeziyet”, Terakki, No:1, Nisan 1906, s. 9.
35 Erkul, “Prens Sabahattin”, s. 102.
36 Geni Bilgi çin Baknz: Ouz Kaan, II. Merutiyet Döneminde Muhalefet: Ahrar Frkas, stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 2008.
37 Erkul, Türk Toplumbilimcileri, s. 102-103. Aykut Kansu, “Prens Sabahaddin’in Düünsel Kaynaklar ve Ar -Muhafazakâr Düüncenin thali”, Cumhuriyete Devreden Düünce Miras Tanzimat ve Merutiyet’in Birikimi, Ed. Mehmet Ö. Alkan, letiim Yaynlar, 6. Bask, stanbul, 2004, s. 164.
5. Milli Ahrar Frkas: 1919’da stanbul’da kurulan örgüt, programnda
“AdemiMerkeziyet”düüncelerineyervermitir38.
6.TrabzonveHavalisiAdemiMerkeziyetCemiyeti39
7.HürriyetvehtilafFrkas:PrensSabahattin’indüüncelerininbirbölümünü
savunan ancak dorudan savunmayan, ttihat ve Terakki’ye kar olanlarn kur
duubirörgüttür.
3.BREYDEVLETGÖRÜÜ
AsyaileAvrupanndouvegüneyi,Afrika,OrtaveGüneyAmerikamilletle
rikollektivistyapyadayaldrlar.40Kollektivisttoplumkendinebalolaninsanla
r üretimden çok tüketime yönelttii için sosyal yetenek ve kiiliin gelimesine
engelolmaktadr.Bununsonucuolarakkendikiiliklerinigelitirmeyeninsanlar
dan kurulu statik bir toplum meydana gelir. Böylece üretim kabiliyetleri zayf
toplumlarortayaçkar.
BuaçklamalardansonraPrensSabahattin nedenDougeçicibirprltdansonra
bukadaryoksulvegeri,Batiseokadarzenginvegelimi? diyesormaktavebusoru
yukuramsalkabulüdorultusundaöylecevaplandrmaktadr: ÇünküDoutü
müyle kollektivist yapnn, Bat ise özellikle bireyci yapnn etkisi altndadr. Dou ile
Bat arasndaki farklln temelinde Douda topluluun, Batda ise bireyin üstün
olmas yatmaktadr. Ona göre sorunlarmz Doulu bir toplum olduumuzdan
yanikollektivistyapmzdankaynaklanmaktadr.41
Prens Sabahattin Bey, Osmanl toplumunun kollektivist bir yapya sahip ol
duunubelirttiktensonradevletinkurtarlmasnnenönemlifaktörlerindenbiri
nin bireyci bir sosyal yapnn tesis edilmesi gereine vurgu yapmaktadr. Yani
Osmanl Devleti’nin kurtuluunun reçetesi olarak idari sistemin deitirilmesin
denziyadetoplumsalyapnndeitirilmesiilemümkünolacanifadeetmekte
dir.42 Sabahattin Bey, Osmanl Devleti gibi kollektivist toplumlarda merkeziyetçi
yönetimlerin egemen olduunu ve bu yapnn da bürokrasi eli ile gelimenin
önünde bir engel olarak durduunu belirtmektedir. Sabahattin Bey, bürokratik
çkmazlarnekonomik,toplumsal,siyasalveyönetimalanlarndakietkisininfazla
olduunuvebununneticesindehizmetlerinetkinveçabukbirekildehalkaula
trlamadnilerisürmektedir.Bununetkinbirhalegetirilmesiiçindemerkezi
yetçi yönetimden ademi merkeziyet çerçevesinde yerinden yönetim biçimine
geçmeyiönermektedir.43
PrensSabahattinBey,TerakkigazetesininilksaysndaMerkeziyetveAdemi
MerkeziyetisimlimakalesindeAvrupa’nnheryerindeademimerkeziyetileida
38 Erkul, “Prens Sabahattin”, s. 103.
39 Erkul, “Prens Sabahattin”, s. 103.
40 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s.25.
41 Erkul, “Prens Sabahattin”, s. 126-127.
42 Erkul, “Prens Sabahattin”, s. 126.
43 Erkul, “Prens Sabahattin”, s. 126-127.
reolunandevletlerigörmelerininmümkünolduunuifadeettiktensonra“ademi
merkeziyetileusulümerkeziyetarasndahürriyetileistibdat”kadarfarknvarolduu
nu belirtmektedir. Merutiyet idarelerinin ya merkeziyete yada ademi merkezi
idareleredayandnbelirttiktensonraAngloSaksonunsurunufarklklantemel
nedenlerin banda ahsi teebbüs ve ahsi hürriyetlerin geldiini ifade etmitir.
ngiltere’degeçerliolanahsiteebbüsveahsihürriyetlerinademimerkeziyeti,
ademi merkeziyetinde merutiyeti kuvvetlendirdiini dile getirmitir. Avru
pa’daki devletlerin ngiltere’yi örnek alarak meruti idareleri kendi ülkelerinde
uygulamaya baladklarn söyledikten sonra bu devletlerdeki hükümdarlarn
keyfi kararlar vermeleri tam olarak giderilemediinden dolay tahakkümün par
lamento istibdad olarak devam ettiini belirtmitir. Ancak Sabahattin Bey, bu
durumun bile bizdeki kadar kötü olmadn ksaca u ekilde ifade etmektedir.
Avrupa’dakihükümetler,vatandalarnnözelhayatlarnabizdekikadarmüdaha
le etmediklerinden dolay merkeziyet usulü bu memleketlerde daha az tahribat
yapmtr. Merkeziyetle yönetilen ülkelerde idare ister tek kii yani hükümdar
veyakralister“beyüzkii”yani“parlamento”tarafndanidareolunsunneticede
ikisinindeaynkapyaçkacanve“istibdad”rejimininvarolacanifadeeder.
Böyle devletlerde deienin “keyfiyet deil kemiyet” olduunu ileri sürer.44 Bu
nun önüne geçmenin yolu özellikle ngiltere’de var olan ahsi teebbüs ve ahsi
hürriyetlerinOsmanldevletlerindegüçlendirilmesidir.
Sabahattin Bey’e göre merkeziyet usulünde hizmetler memurlar vastasyla
yaplmaktadr.Böyletoplumlardamemurihtiyacönemliderecelerdeartmakta
dr.SabahattinBey’egörebirtoplumdamemurlarnçoalmasdemekmerkeziyet
vekamuiktidarnngiderekgüçlenmesidemektir.Merkeziidareningüçlüolduu
toplumlarda sistemin devamn salayacak eitim sistemi kaçnlmaz olarak hâ
kimolacaktr.Bununsonucundadabireylerinkiiselgeliimlerisekteyeuratla
cak veya engellenecektir. Böylece birey her eyi toplum ve devletten bekler hale
gelecektir.45
Memurluk konusunda dier devletlerle Osmanly karlatran Prens Saba
hattinBeyöyledemektedir:“Vakahermemlekettememurlarvazifeleriicab,istibdada
aletolagelmilerdir.Fakattesirlerihiçbiryerdebizdekikadarmenfideil.Çünkübizdebu
menfitesiriahsiteebbüsleriiletadiledecekilekbirsnfyok.Cemiyetinbufaalsnfn
tekiletmeeenmüsaitolanfertlerihepmemuroluyorvehükümetinhimayesialtndabir
müstehliksnfvücudagetiriyor.”46
SabahattinBey’egörememurluk;fikirlerinsorgulanmas,teebbüsvemesuli
yet fikirleri gibi her hükümet adamnda var olmas gereken vasflarn gelimesi
yerineonlarnizalesinesebepolmaktadr.Çünkümemurlarhazinedenkendileri
ne verilecek olan maalar ile geçimlerini temin ettiklerinden dolay makamlarn
44 M. Sabahttin, “Merkeziyet ve Adem-i Merkeziyet”, Terakki, No:1, Nisan 1906, s.9.
45 Mithat Baydur, “Geçmiten Günümüze Prens Sabahattin ve Adem-i Merkeziyetçilik”, Türkiye Günlüü, S. 22, Bahar 1993, s.41.
46 Sabahattin, Mesleimiz Hakknda Üçüncü ve Son zah, 5. Mektup, Mahmut Bey Matbaas, stanbul, 1327, s.63.
korumak için merkezin emirlerine riayet edeceklerdir. Bundan dolay bireylerde
gelimesi gereken baz ahsî hususiyetler gelimeyecektir.47 Bu durumdan kur
tulmann yolu kendi kendini yenileme ve gelitirme yeteneinden yoksun olan
bürokrasi yerine toplum biçiminin yeniden ina edilmesi, örgütlenme sisteminin
gelitirilerekdünyailekaynatrlmaydnlarveyöneticilerzümresininmeydana
getirilmesidir.
Osmanl imparatorluunda tarmcla dayal merkeziyetçi bir yap mevcut
tur.Budurumdayüksekgelirseviyelerinesahipmemurtipiniortayaçkarmtr.
Aileler de, çocuklarn varolan eitim kurumlar ile memurluk mesleine yerle
tirmekmaksadylayetimeleriniistiyorlard.Böylecebirey,toplumvedevletkar
snda ezilerek her eyi bu kurumlardan bekler hale geliyordu. Neticede özel
hayat,kamuhayatkarsndagüçsüzleiyorvemerkezîiktidarngücüartyordu.
Neticedebireyinözgürlemesininönündekiengellerçoalyordu.48
SabahattinBey’egörehemtoplumunhemdeailenintemelibireyleredayan
maktadr.Bundandolaydrki,hemtoplumhayatndahemdeailehayatndabi
reyinyeriniçokiyianlamakgerekir.Bireyintoplumiçindekigörevlerini,bireyle
rin birbirleri ile olan ilikilerini, davranlarn, tutumlarn ve sorumluluklarn
incelemek ve açklamak gereklidir. Sabahattin Bey, toplum için bireyin varl
deil, birey için toplumun varlnn gereinin altn çizer. Devlet, insanlarn bir
aradabulunmalarvebirlikteyaamalarndandolaydomutur.Bununiçinher
bireyinhaklarvevarlkilkelerinindüzenlenmesigerekir.Bireyinmutluluunun
salanmasdevletintemelgörevleriarasndayeralr.SabahattinBey’egöredevlet
vetoplumancakbireylerinvarlvehaklarileaçklanabilir.Birtoplumvedevlet
tebireylersalam,yetenekli,yetikinvebaarlolursaotoplumvedevletinbü
tünlüüvesürekliliisalanmolur.49
PrensSabahattinBey,otuzsenesüren“idareikeyfiye”nindorudandoruya
sosyalhayatmznzafiyetindendoduunuvebu“ictimaihastalmzn”ilmibir
tehisininyaplmadkçayaplanslahatlarbaarlolamayacanifadeeder.Prens
SabahattinBey,sosyalhayatmzndahagüvenlibirekildegelitirilmesiiçinidare
ile ilgili baz özel kanunlarn varolmasnn gerekliliine vurgu yapmaktadr. Bu
durumu“bilmek,kendikendimiziidareetmek,bilmemekisekörükörüneidareolunmak
tr”sözüilevecizbirekildeifadeetmitir.50
Osmanl toplumun kollektivist bir yapya sahip olduunu belirttikten sonra
devletinkurtarlmasnnenönemlifaktörlerindenbirininbireyciyapyageçmekte
47 Sabahattin, Mesleimiz Hakknda Üçüncü ve Son zah, 5. Mektup, s.63.Prens Sabâhaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve Îzâh’lar, s.44.
48 Cenk Reyhan, “Türk Siyasal Düüncesinde Yol Ayrm; Aykr Bir Aydn Prens Sabahattin ve Düüncesi”, Türkiye Günlüü, S. 22, Bahar 1993, s.123.
49 Cengiz Çala, “Bir Türk Aydn Olarak Prens Sabahattin Bey”, Türkiye Günlüü, S.26, Ocak-ubat 1994, s.32.
50 Prens Sabahaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve Îzâh’lar, ss.9-16.
bulur.Onagöre,OsmanlDevletininkurtulureçetesiidarisistemindeitirilme
sindenziyadetoplumsalyapnndeitirilmesiilemümkünolacaktr.51
PrensSabahattinBey,devletmüdahalesi,ticariveiktisadifaaliyetlerikstlay
c yöntemler, devlet yönetiminde ba gösteren iltimaslar ve yolsuzluklar ancak
bireyegerekenöneminverilmesiyleortadankalkacansavunur.
SONUÇ
II.Merutiyetinilannakadarçeitliyollarlaistibdadakarmücadelevermeye
çalan Prens Sabahattin, hem Jön Türk gruplar arasnda ibirliinin kurularak
güçlendirilmesinevehemdeTürkdünyasnBat’datantmayaçalmtr.Onun
idaresindeoluanbircemiyet,cemiyetinfikirleriniyaymayaçalanbiryaynor
ganvücudagetirilmitir.I.JönTürkkongresinesunulanbeyannamesininban
da,hürriyetveistibdadntarihiolaylarnsebebiolduunubudurumungiderile
rekortadankaldrlmasiçinyaplacakeyinmemlekettehürriyetveadaletintesis
edilmesigereiniifadeetmektedir.
PrensSabahattininkollektivistyapdanbireyciyapyageçmekiçingelitirdii
baztemelkavramlaronundüüncesinindetemellerinioluturmaktadr.Öyleki,
I.JönTürkKongresindensonrakurduuörgüteisimolarakbukavramlariçeren
biradvermitir:TeebbüsiahsiveAdemiMerkeziyetCemiyeti.
Prens Sabahattin Bey’in düünce sistemine hakim olan prensiplerin banda
kurmu olduu cemiyete de ismini veren ahsi teebbüsün gelitirilmesidir. Bir
dierdüünceside,idarelerinkeyfiuygulamalardankaçnmakiçinidarelerinyet
kilerinin snrlanmas, bireyin haklarn bilmesi gerekmektedir. Bireylerin sürekli
üretimdebulunarakkendibanaayaktakalmasgereinevurguyapmtr.Buda
piyasa ekonomisini netice verecektir. Çünkü birey ürettii mallar elinden çkar
mak için bir piyasaya ihtiyaç duyacaktr. Yani Prens Sabahattin Bey’in düünce
sistemindebirey,bireyselgiriimvehukukunüstünlüünedayalolarakhakve
hürriyetler hep ön plandadr. Bu düünce yaps da Sabahattin Bey’i Türkiye’de
Liberaldüünürlerinöncülerindenbiriyapmaktadr.
Sabahattin Bey, toplum için bireyin deil, birey için toplumun varlnn ge
rekliolduunubelirterekbireyi,toplumvedevletkarsndaönplanaçkartmak
tadr..
51 Ali Erkul, “Prens Sabahattin”, s.126.
KAYNAKLAR
Abadan,Yavuz,SiyasiTeoriAçsndanTürkiye’deAdemiMerkeziyetProblemi”,AnkaraÜni
versitesiSiyasalBilgilerFakültesiDergisi,C.XX,Aralk1965.(s.2943)
Baydur,Mithat,“GeçmitenGünümüzePrensSabahattinveAdemiMerkeziyetçilik”,Türkiye
Günlüü,S.22,Bahar1993.(s.4045)
Bayraktar,Bayram,“GünümüzdeYenidenDeerlendirilmesiGerekenBirDüünür:PrensSa
bahattinBey”,TarihAratrmalarDergisi,C.XVIII,S.29,Ankara,1997.(s.5161)
Budak,Muzaffer,ToplumbilimciPrensSabahattin,stanbul,1998.
Çala, Cengiz, “Bir Türk Aydn Olarak Prens Sabahattin Bey”, Türkiye Günlüü, S.26, Ocak
ubat1994.(s.3034)
Demir, Fevzi, “ttihat ve Terakki’nin Birey ve Toplum Anlay”, Celal Bayar Üniversitesi Fen
EdebiyatFakültesiSosyalBilimlerDergisi,Say1,1997.(s.5462)
Durukan, Kaan, “Cumhuriyet’e Devreden Düünce Miras” Tanzimat ve Merutiyet’in Birikimi,
letiimYaynlar,6.Bask,stanbul,2004.(s.143155)
Ege,NezahatNureddin,PrensSabahaddin’inHayatvelmiMüdafalar,stanbul,GüneNeriyat,
1977.
Erkul,Ali,“PrensSabahattin”,TürkToplumbilimcileri,Haz.EmreKongar,C.1,stanbul,Remzi
Kitabevi,1982.(s.83154)
Fndkolu,Z.Fahri,“LePlayMektebivePrensSabahaddin”,TürkiyeHarsvectimaiAratrma
larDergisi,stanbul,1945.
Kaan,Ouz,II.MerutiyetDönemindeMuhalefet:AhrarFrkas,stanbulÜniversitesiSosyalBilim
lerEnstitüsü,(YaynlanmamDoktoraTezi),stanbul,2008.
Kansu,Aykut,“PrensSabahaddin’inDüünselKaynaklarveAr–MuhafazakârDüüncenin
thali”,CumhuriyeteDevredenDüünceMirasTanzimatveMerutiyet’inBirikimi,Ed.Mehmet
Ö.Alkan,letiimYaynlar,6.Bask,stanbul,2004.(s.277295)
M. Sabahattin, Teebbüsi ahsi ve Tevsii Mezuniyet Hakknda Bir zah, Dersaadet, Matbaai Kü
tüphaneiCihan,1324.
M.Sabahttin,“MerkeziyetveAdemiMerkeziyet”,Terakki,No:1,Nisan1906.
Mardin,erif,TürkModernlemesi,stanbul,letiimYaynlar,1992.
PrensSabâhaddin,TürkiyeNaslKurtarlabilir?VeÎzâh’lar,Çev.FahriUnan,Ankara,AyraçYa
ynlar,1999.
PrensSabahattin,Görülerim,Haz.AhmetZekizgöer,stanbul,BurçYaynlar,1999.
Reyhan, Cenk, “Prens Sabahattin”, Cumhuriyete Devreden Düünce Miras Tanzimat ve Meruti
yet’inBirikimi,Ed.MehmetÖ.Alkan,letiimYaynlar,6.Bask,stanbul,2004.(s.146151)
Reyhan,Cenk,“TürkSiyasalDüüncesindeYolAyrm;AykrBirAydnPrensSabahattinve
Düüncesi”,TürkiyeGünlüü,S.22,Bahar1993.(s.121126).
Sabahattin,MesleimizHakkndaÜçüncüveSonzah,5.Mektup,stanbul,MahmutBeyMatbaas,
1327.
Sabahattin, Teebbüsi ahsive TevsiiMezuniyetHakkndakinci Birzah, stanbul, Mahmut Bey
Matbaas1324.
Toros,Taha,“PrensSabahattin”,MilliyetGazetesi,18ubat1978.
