MLLMÜCADELE’DETRABZON’DAKTTHATÇIÖRGÜTLENMEVE
YAHYAKÂHYAMESELES*
smailAKBAL
Özet
Çalmada,Trabzon’dakittihatçyaplanmannMilliMücadeleDönemindekifaaliyetleriilebu
örgütlenmeiçindeönemlibirkonumdayeralanYahyaKâhya’nnfaaliyetleriilenmektedir.I.
DünyaSava’nnsonlarnadoruttihatveTerakkiCemiyeti,sonkongresindekendisinifeshe
derekbundansonrakistratejilerinitayinetmitir.EnverPaa,Mondros’tansonraDouAnado
lu’daörgütlenmefaaliyetinegirimitir.ButeebbüslerdeTekilatMahsusaüyeleriönemli
görevlerifaetmilerdir.EnverPaa’nnamacAnadolu’daMilliMücadele’ninönderiolmakt.
ttihatçyaplanmannönemlimerkezikonumundakiTrabzon’daEnvercilerolaraktabiredilen
gruphâkimkonumdaidiler.TekilâtMahsusamensuplarTrabzonvehavalisindeEnverPaa
adnaharekettebulunmularvefaaliyetlerinisürdürmülerdir.ttihatçyaplanmaiçerisindeen
dikkatçekiciahsiyetlerdenbirisiolanYahyaKahya’dr.1885’teTrabzon’dadoanKahya,cesa
retinedeniyleTekilatMahsusa’yakabuledilmitir.BalkanSavaveÇanakkaleSava’nda
yararllklargöstermitir.Mondros’tansonraEnverPaa’nnemriyleTrabzon’dattihatçörgüt
lenmeiçindeyeralanYahyaKahya’nnfaaliyetlerideelealnmaktadr.
AnahtarKelimeler
EnverPaa,TekilatMahsusa,MilliMücadele,YahyaKâhya
THEUNIONISTORGANIZATIONINTRABZONDURINGTHE
NATIONALSTRUGGLEPERIODANDTHEYAHYAKAHYAISSUE
Abstract
ThestudydealswiththeactivitiesofTheUnionistorganizationinTrabzonduringtheNational
StruggleperiodandYahyaKahya,asoneoftheprominentfiguresoftheUnionistorganization
intheregion.TowardstheendoftheWorldWarI,theCommitteeofUnionandProgress(CUP)
dissolveditselfandpursuedanewstrategy.EnverPashaembarkedoncreatinganewmove
mentinEastAnatoliaafterMondrosArmisticeAgreement.TheSpecialOrganizationmembers
playedanactiveroleintheseattempts.EnverPasha’saspirationwastobetheleaderoftheNa
tionalStruggle.InTrabzon,asoneofthemostimportantcentersoftheCUP,agroupcalledas
‘Enverciler’waspredominant.TheSpecialOrganizationmembersworkedincommandofEnver
* Bu makale “Uluslararas Trabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu”nda (16-18 Mays 2006, Trabzon) sunulan bildirinin geniletilmi halidir.
Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü Öretim Üyesi.
ismailakbal@gmail.com
Sayfa:6598 Page:6598
PashaincityofTrabzonanditsvicinity.IntheUnionistcadreinTrabzon,YahyaKahyawasone
oftheoutstandingfigures.BorninTrabzonin1885,hewasacceptedtotheSpecialOrganization
duetohiscourageouspersonality.HemadevitalcontributionstotheBalkanWarsandDarda
nelles.AftertheMondrosArmisticeAgreement,EnverPashacommandedhimtotakeplayin
thecommitteeorganizationofTrabzon.InthisstudytheUnionistorganizationinTrabzonand
theactivitiesofitsleadingfigure,YahyaKahya,arescrutinized.
KeyWords
EnverPasha,SpecialOrganization,NationalStruggle,YahyaKahya
GR
ttihat ve Terakki Cemiyeti/F, 15 Kasm 1918 arasnda gerçekletirdii son
Kongresininsonoturumunda,kendisinifeshederekttihatveTerakkiadnntari
he kartn ilân etmitir (Zürcher, 1993: 201). Fakat bu son bulma fiilen deil
yalnzcahukukibirsonbulmayd.Ziraörgütünaddeimekleyadayerinegeçen
TeceddütFrkaskapatlmaklattihatçlksonbulmamtr.ttihatveTerakkiülkü
lerini benimsemi olanlar o program çerçevesinde davranmaya devam etmitir
(Akin,1987:307).
ttihatveTerakkiKongresi’nintoplandgününgecesi(1/2Kasm1918)Ce
miyet’inilerigelenleristanbul\Ortaköy’dekihükümetkonanda,songizlitop
lantlarnyapmlardr.ToplantyaTalâtPaa,EnverPaa,Bahattinakir,Cemal
Paa,HacAdilBey,KurmayAlbayTrabzonluNuriBeyvedierttihatçliderler
katlmtr.Butoplantdadevletinkurtuluuiçinmücadeleetmevebumücadele
ninMüdafaaiHukukÖrgütleriadaltndayaplmasüzerinekararlaralnmtr
(Bayar,1967/4:1281;Denker,1992:14).Fakatörgütlenmeninnerelerdeolacave
yurtdndanbuhareketenasldestekverileceikonusundaCemiyet’inüçpaas
arasndabirtakmanlamazlklarortayaçkmtr.TalatPaaveCemalPaa,Millî
Mücadele’ninbaarskesinleinceyekadarAnadolu’yamüdahaleetmekveyurda
dönmekniyetindedeillerdi.TalatPaa,Berlin’egiderekoradanAnadoluhareke
tine destek vermeye karar vermiti. Dier arkadalarna telkini de bu yönde idi
(HasanSadi,1328).EnverPaa,‘TalatPaa’nnyurtdnaçktktansonraTürkiye’nin
içilerinebirsürekarmayalm’teklifinikabuletmemiti.Çünkü,operdearkasnda
kalacak,hrsnnönüneengelkoyacakyapdabirisideildi.Onunböylebiryapda
olduunu bilen Ziya akir, Enver Paa’nn kendisine ülkeden ayrlmak zorunda
olduu söylenince öyle cevap verdiini rivayet etmektedir: “Mademki memleketi
terketmeklazmgeliyor.uhaldemalupolarakçktmmemleketegalipolarakgelecek
biryerbulmalym”(akir,1944:141).
TekilatMahsusa’nnsonbakanHüsamettinBey,EnverPaa’nndoudaki
örgütlenmeyidahasavabitmedenbalattnsöylemektedir.Çünkü,oyurtd
nakaçmakzorundakalacanbiliyorduveyalnzcadoudakiörgütleraraclyla
Anadolu’yagirebilecekti.BundandolayEnverPaa,doudakendinebalbütün
komutanlara “stanbul’a gelmeyin; orada kalmaya devam edin.” emrini vermiti
(Ertürk,1996:199,202).Dr.Nazmda,yllarsonrazmirSuikastidavasndakisor
gulamasnda Enver Paa’nn daha Birinci Dünya Sava bitmeden Kafkasya’ya
gitmeyikafasnakoyduunusöylemitir:“ÜlkedençkarkenEnverPaa’nnbirprojesi
vard. Kafkasya’daki iki frkaya yüz bin silah göndermiti. Kendisi de gidip bu kuvvetin
banageçecekti.”(Kandemir,1955:5556).
Nihayetinde Talat Paa Bat Anadolu’daki örgütlenmeden sorumlu olmay
kabulederkenEnverPaadayllardrüzerindeçaltDouAnadolu’nunörgüt
lenmesindensorumluolmutu.EnverPaa,busontoplantnnkararlarnbirmek
tupla, altna kendi imzasn da atarak, Tekilat Mahsusa’nn kuryeleri Filibeli
Hilmi,EbulhindiliCafer(Erçkan)veYenibahçeliNail’everdiveonlarörgütlen
me faaliyetlerini balatmalar için Trabzon ve Erzurum’a gönderdi. Dou’da ör
gütlenmeyi çok önceden kafasna koyan ve bunun için eski Tekilat Mahsusa
ekibinikullanmakisteyenEnverPaa,TekilatMahsusa’nnönemlikomitaclar
n Dou Bölgesi’nde örgütlenmeleri için görevlendirmiti (Akçam, 1992: 154).
EbulhindiliCafer’inanlarndabahsettiinegöre,HalitBeyveRütüBey(Dada
RütüPaa)Dou’da,CihangirofbrahimveÖmerFâikBey(NasrettinHocaGa
zetesisahibi)Kafkasya’daörgütkurmaklagörevlendirilmilerdi(IlgazveBirinci,
2001/II:49).
1920 baharnda Karakol Cemiyeti’yle balayan bir yaknlama Enver Paa’y
cesaretlendirmi ve Karakol’un kadrosunu yanna çekmek için çareler üretmeye
balamtr.EnverPaa,TalatPaa’nnölümündensonraaradakiikiliikaldrmak
ve Talat Paa ekibinin tamamn yanna çekmek için giriimlerde bulunmutur.
Enver Paa’nn giriimlerinin sonuç verdii, Dr. Nazm’n Cavit Bey’e yazd 7
Haziran1921tarihlimektuptananlalmaktadr:
“HemehrimizSar’nn(MustafaKemalPaa)cevabmuvafakatinialmakerefinenail
olamadm için hariçteçalmaya ve Ali Bey ile (Enver Paa) teriki mesaiyekarar ver
dim…Baha’daRusuhi’deAliBey’leterikimesaiyekararverdiler.”(Yalçn,2002:130).
Buarada1920sonbaharndaKzlorduPolonya’yayenilmi1,Komünizminar
tkdünyaihtilalinedönümesifikrizayflamvetekülkedeyaayabileceigörü
ü de ar basmaya balamt. Ayn tarihlerde Rusya da ngiltere ile anlamt.
BunedenleRusya,slamihtilallerifikrindenvazgeçmiveEnverPaa’yadapek
ihtiyackalmamt(Avcolu,1978:519520).Ruslarbudüüncelerinipekdesak
lamyorlard. Nitekim Ankara adna Boleviklerle ilk görümeleri yapan Halil
Paa, 3 Austos 1920’de Mustafa Kemal Paa ve Karabekir Paa’ya gönderdii
mektuplarda bu duruma deinmitir (Cebesoy, 1955: 54). Bu yüzden Enver Pa
a’yaRusya’danpekfazlafaydayoktuveAnadolu’yabiranöncegeçmektenbaka
çaresi kalmamt. Üstelik Bakü Kongresi sonrasnda Ruslarn desteinin açkça
Mustafa Kemal lehine gelitiini görmütür. O halde Mustafa Kemal Paa’nn
balattMillîMücadelehareketinin liderliinialmakonagöreyalnzcaAnado
lu’yageçmekleveciddibirörgütlenmeileolabilirdi.DoanAvcolu’nundabe
lirttii gibi, öteki ülkelerde slam ihtilalleri körüklensebile öncelikle Anadolu’da
salambirekildeyerlemekgerekmekteydi.Bunedenle,EnverPaa’nnaklher
eydenveTuran’danönceAnadolu’daidi(Gololu,1968:517).
BuaradaRusyaileilikilerikoparmamakveonlarahogörünmek;dahado
rusuBolevikliesempatiylebakyormugibigörünmekgerekiyordu.tebunun
içindirkiEnverPaa’nnRusya’yahogörünmekiçin,onlarnisteklerineuygun
birekildeAnadolu’daörgütlenmesigerekiyordu.Buörgütlenmesiyasibirparti
1 Polonya ile Rusya arasnda 18 Eylül 1920’de brakma yaplm ve 18 Mart 1921 Polonya-Rusya Bar Antlamas imzalanm-
tr.
adaltndaolmalyd.BununiçinBakü’deikenBerlin’dekurulanslamhtilalCe
miyetlerittihadÖrgütü’nünTürkiyekoluolanHalkuralarFrkas’nkurduve
programnoluturdu(Zürcher,1987:227;Tunçay,1978:120).Amaç,slamhtilal
CemiyetlerittihadÖrgütü’nünTürkiye’dekikanadolanHalkuralarFrkasile
Anadolu’yageçiinmeruiyetzemininihazrlamagiriimidir(Zürcher,1987:227).
Bununiçin,Anadolu’yageçitekilitnoktaolanTrabzon’useçmitir2.
I.TRABZON’DATTHATÇIÖRGÜTLENME
HatrlanacaüzereEnverPaa,dahayurttanayrlmadanönceDouBölgesi
ne adamlarn göndererek örgütlenmeleri emrini vermiti. Daha Mustafa Kemal
Paa Anadolu’ya ayak basmadan dounun iki önemli vilayetinde eski Tekilat
Mahsusakuryeleriningetirdiiemirdorultusundaörgütlenmefaaliyetleribala
tlm, gerekli örgütler ve faaliyet araçlar oluturulmutu (Trabzon Muhafazai
HukukuMilliyeCemiyetivestikbalgazetesi).
DoudaikiönemlimerkezdenbiriolanTrabzon’daEnverPaataraftarlare
hrehâkimdurumdaidiler.1920ylnnortalarnageldiimizdeTrabzonadetabir
ttihatçmerkezidurumunagelmiti.Erafnbüyükçounluuttihatçidi;askeri
ve mülki idarede ttihatçlar hâkim idiler. Gololu, Erzurum Kongresi isimli kita
bnda,Trabzon’dakikadrolarhakkndaunlarsöylemektedir:
“Trabzonadetabirttihatçmerkezidurumunagelmiti…Askerierkândan,Trabzon
TümenKomutanNuriBeyveBinbaFuatBeyHalilPaa’nneskiyaverleriydi;Yenibah
çeliükrüBeyveNailBeyTekilatMahsusacveEnverPaa’nneskiyaverleriydi;Trab
zon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Bakan Hac Ahmet Efendi ise Trabzon’da Tekilât
Mahsusa’nn eski temsilcisiydi; yine Cemiyet’in ileri gelenlerinden Yahya Kâhya’da eski
birTekilatMahsusacveEnverPaa’nnTrabzon’dakiengüvendiiadamyd.”(Go
lolu,1968:1820).
ButarihlerdeTrabzon’dakikadronunçokiyiçaltnvehalkarasndaEnver
Paa propagandas yaptn görmekteyiz.Kars’taki görev yerine giderken Trab
zon’a urayan Sami Sabit Bey anlarnda Trabzon’daki Enverci propagandaya
ahitolanlardandr:
“Trabzon’u ilk ziyaretimde izlenimlerim öyleydi. Enver Trabzon’da hiç bo durma
mt. Enver’in arzu ve isteklerini burada ören, süsleyen eller vard. Temas ettiim baz
eraf, Enver’i överek yâd ediyor, onun iffet ve istikameti olduuna inanyordu. Tek bir
kelimeyleEnverburadaunutturulmuyordu.”(Karaman,1949:20).
Trabzon’dakiEnvercipropagandaokadarilerigitmitirki,MillîMücadelele
hindeyaplanherhareketartkEnverPaa’yamâledilmekteydi.Öyleki,Trabzon
MuhafazaiHukukCemiyeti’ninaskerleringiyecekihtiyacnkarlamakiçinBat
Cephesi’negönderdiikyafetlerinEnverPaatarafndanRusya’dangönderildii
2 brahim Tali, Kâzm Karabekir Paa’ya gönderdii raporda Enverci kadrolarn toplanma yeri olarak Trabzon’u göstermitir (Kara- bekir, 2001/I: 152).
propagandas yaplm, bunun üzerine Dahiliye Vekili Trabzon Valisini öyle
uyarmtr:
“Trabzon’dan dâhile gönderilen elbiselerle garba sevk edilen mühimmat ve sairenin
Moskova’dabulunanEnverPaatarafndangönderildiihakkndabaztaraflardabirtakm
ifaattabulunulduuanlalmtr.Oralardabugibipropagandalarniddetlete’kidinive
eslihavesaireyihükümetimizinsatnalmaktaolduununhalkasuretimünasebedetavzi
hentamimen…”(ÇapaveUsta,1995:214).
A.ttihatçKadrolarKimlerdenbaretti?
TrabzonüzerindenüfuzuolanenönemliTekilatMahsusac,dahasonraBat
Cephesi’negönderilenÜçüncüTümenKomutanAlbayHalitBeyidi.EnverPa
a’nn yurt dna çkmadan önce douda örgütlenme ile görevlendirdii ve en
güvendii adamnn Halit Bey olduu dönemin canl ahitlerinin hatralarndan
örenilmektedir. Kars ve Erzurum’da ilk örgütleri kuran Halit Bey’dir. Bunun
yanndaKarakolCemiyetiiledeibirliihalindeçalmtr.ÜstelikMustafaKe
mal Paa ile Karakol arasnda köprü görevi gören en önemli kiidir. Güvenilir,
salamkarakterliörgütlenmecilerinveTekilâtMahsusaclarnAnadolu’yagel
mesini ve Millî Mücadele’ye katlmasn o salamtr. smail Hakk Bey (Tekçe)
Ankara’ya geçerken HalitBey’in emriyle vereferansyla geçtiinden bahsetmek
tedir(Günaydn,13Kasm1977).Yenibahçeliükrü’yüdeEnverPaa’nnemriyle,
MondrosMütarekesi’ndenönceörgütlenmefaaliyetleriiçinTrabzon’aogönder
mitir(Kandemir,1965:185;Karabekir,2001:202246).
TrabzonMuhafazaiHukukuMilliyeCemiyeti,TrabzonerafveKaykçlar
KethüdasYahyaKâhya,EnverPaa’danyanaidiler.TrabzonMuhafazaiHukuk
CemiyetiBakanHacAhmetEfendi,TekilatMahsusa’nnTrabzoneskibölge
temsilcisiydi. Cemiyet’in ileri gelenlerinden Yahya Kâhya’da eski bir Tekilat
Mahsusac ve Enver Paa’nn Trabzon’daki en güvendii adamlarndan biriydi.
HafzMehmetveZiyaHuritBeyler,AnkaraileEnverPaailikilerininenkritik
olduu dönemde Batum’a kadar gidip Enver Paa’yla görüüp hatta onunla fo
torafçektirecekkadarEnverPaataraftaridiler3.
TopalOsmanAa’yagelinceodaHalitBey’edolaysylaEnverPaa’yabal
olarak çalmakta idi. Erzurum Kongresi muhaliflerinin susturulmasnda Halit
Bey ile Topal Osman Aa organize bir ekilde çalmlard. Halit Bey’in yakn
arkadaolanEbulhindiliCaferanlarndaGiresun’dakiörgütünsorumlusuolarak
TopalOsmanAaysaymaktadr(IlgazveBirinci,2001/II:46).ÜstelikEnverPa
a’nnmektuplarndaTopalOsmanAa’nnismigeçmektedir.Yenibahçeliükrü
Bey’in 17 Ekim 1920’de Trabzon’dan Berlin’de bulunan Enver Paa’ya yazd
mektupta,TopalOsmanAa’nnörgütteolduuanlalmaktadr:
3 Hafz Mehmet Bey yalnzca Batum’a kadar gitmi ve Enver Paa’ya Anadolu’ya gelmesi için birtakm projeler sunmutur. Ziya Hurit Batum’a kadar giderek fotoraf çektirmitir. Fotoraf Msrolu yaynlam fakat fotoraftaki ahsiyetleri tantrken yan-
lmtr (Msrolu, 1978: 165). Msrolu’nun Ali ükrü Bey diye tantt kiinin brahim Tali olduunu Aydemir söylemektedir (Aydemir, 1972/III: 579).
“Trabzoncivarsahibinüfuzehasumumenbizimelimizdedir...TopalOsmanAa
bizemerbuttur...EmirleriniziAnkara’daEref,EyüpSabrivesaireyeyazdm.Erzurum’da
Kâzm Karabekir Paa’dan tamamyla muavenet göremiyoruz. Biraderle (Nail) Küçük
TalatbirgünevvelSarkam’tanburayahareketettiklerinitelgraflabildiriyorlar...Yave
rimBekirEfendi’yigönderiyorum.Nezdindebirifrevar.BuifredenNuriPaa,Kâzm
BeyveEyüpSabriBeylerdenbakakimsedeyok.”(Yamuchi,1995:116).
Rize’deisepsizRecepveMataracMehmet’inEnverPaa’yabalolarakça
lmaktaolduklarhakkndadagüçlüdelillervardr.BunlarEnverPaa’yabala
yanlarKüçükTalatveYenibahçeliükrüidi4.MataracMehmet,Enverciolduu
nu Yahya Kâhya suikastinden sonra daa çkarak ortaya koymutur. Kâhya’nn
öldürülmesiniAnkara’danbilenMataracMehmetkendisinindedeifreolduunu
zannederek daa çkm ve uzun süre dada kalmtr. Trabzon’daki kadrolarn
durumuvehuzursuzluuTrabzonMebusuAliükrüBeytarafndanMeclisgizli
oturumunatanmtr:
“Trabzon’dakihadiseleriçkaranzihniyetintesiriylevaktiyleTrabzon’daKuvayMil
liye’yehizmetedenadamlardanbirçoudalaraçekilmi,neticeyibeklemektedirler,intizar
vaziyetindedirler. Sonra Rizeli mebuslara soruyorum, Matarac Mehmet denilen adam
nerededir?Dadadr.Bugünehreinmemektedir.ÇünküYahyaKaptanöldürüldüügibi,
sonradaTarsus’tabulunanRzaöldürüldüügibikendisinindeöldürüleceinekaniol
mu. Bu bir zihniyet icabâtndan sistematik bir hareket olduuna kanidirler.” (TBMM,
GCZ,III:669).
psizRecep’eEnverPaa’danmektuplargeldiideKüçükTalat’nzmirSui
kast davasndaki sorgulamasndan örenilmektedir: “Çeteci psiz Recep’e Enver
Paa’danmektupgeldi.Mektububanaverdiler.BendeEnverPaagibibüyükbirkuman
dann psiz Recep gibi bir adama mektup göndermesini küçüklük sayp mektubu yrttm
attm.”(Kandemir1955/II:27).
Trabzon’dakittihatveTerakkiErkan’ndanbirksmdaTalatPaa’nnsal
nda onun yannda yer alm; fakat ölümünden sonra Mustafa Kemal Paa’ya
cephe almlar ve bir takm tavrlaryla Enver Paa’y destekler görünmülerdir.
TalatPaa’nnsalndayanndayeralanlararasndaTrabzoneskivalisiHamit
Bey,TrabzonmuhalefetininlideriAliükrüBeyveonunkardeiünlükarakolcu
lardanBahriyeliYüzbaMehmetevketBey(Doruker)saylabilir(apolyo,1969:
203).
Enver Paa, Anadolu’daki adamlarnn hareket tarzlarn yurt dndan gön
derdiikuryeler,ifreleryadamektuplararaclylabelirliyordu.EnverPaa’nn
eskiyaveriYenibahçeliükrü,Trabzon’daörgütlenmeiiiledahaöncedengörev
lendirilmiti. Daha sonra örgütlenmeyi organize etmek amacyla, Küçük Talat,
Yenibahçeli ükrü’nün aabeyi Nail Bey, Kurmay Binba Naim Cevat ve Halil
4 Matarac Mehmet ve psiz Recep Sarkam muharebelerinde Tekilat- Mahsusa Müfrezesi’ne çeteleriyle katlmlardr. Müfre- zenin içinde Alparslan Grubu olarak bilinen alayn içerisinde Yahya Kahya ve Topal Osman da çeteleriyle bulunuyorlard. Komu- tanlar da Yenibahçeli ükrü’nün aabeyisi Nail Bey idi (Görgülü, 1990: 291).
PaadaTrabzon’agönderilmilerdi.KüçükTalat,slamhtilalCemiyetlerittiha
d’nn temsilcisi olarak Trabzon’a gelmiti ve Trabzon’daki örgütün banda o
vard.Trabzon’danbütünhaberleronagelmektevehaberdatmonunaracl
ylayaplmaktaidi5.
B.Yenibahçeliükrü’nün(Ouz)Trabzon’dakiFaaliyetleri
Hem Tekilat Mahsusa hem de Karakol Cemiyeti içerisinde aktif görevler
alanükrüBey,KarakolCemiyeti’nekatldktansonra,kurduuçetelerilestan
bulcivarndakiRumçetelerinintepelenmesi,Anadolu’yasilahveadamkaçrma
gibizorgörevleriüzerineald(Zürcher,1987:152).HalilPaa’y,KüçükTalat’ve
dier ttihatçlar Bekiraa Bölüü’nden kaçrd (Ouz, 2000: 50). Ayrca Anado
lu’yageçilerdeükrüBey’inkontrolündeyaplmaktayd(Tekçe,2000:14).
Temmuz 1920’de Anadolu’ya geçtikten sonra Trabzon’da Lazistan Kuvay
MilliyeKomutanolarakgörevlendirildi6.21Kasm1920’dedeRize’deki11.Alay
Komutanl’na atand. ükrü Bey, ttihat ve Terakki gelenei olan milis örgüt
lenme tarzn en iyi bilenlerden birisiydi. Enver Paa ile daha rahat irtibat kura
bilmekiçinRize’yeatanmtr.KarargâhmerkeziRizeolmasnaramenükrüBey
bütünzamannTrabzon’dageçirmiveburasnbaarlbirekildeörgütlemitir.
Trabzon’da baarl olmasnda aabeyi Nail Bey’in burada eskiden beri var olan
nüfuzu oldukça faydal olmutur. Nail Bey, 191415 yllar arasnda Trabzon’da
ttihat ve Terakki Cemiyeti sorumlusuydu. Trabzon’un eraf ailelerinden Kak
coullar’nn kz Hafize Hanm’la evlenen Nail Bey, rivayete göre tehcir edilen
Ermenilerinmalvarlklarnaelkoymuvebuyollazenginolmutur(Ouz,2000:
51).
ükrüBey,aabeyindenkalanttihatççevredenoldukçayararlanmveonla
rsavasonrastekrarörgütlemitir(Ouz,2000:5253).Trabzon’dagayetiyiör
gütlenmi olmal ki 1920 yaz aylarnn sonuna doru Enver Paa’y Anadolu’ya
davet ettiini görüyoruz. Kuçuba Hac Sami’nin Moskova’da bulunan Enver
Paa’yayazd,1Ekim1920tarihlimektuptaböylebirdavettenbahsedilmekte
dir:“ükrü’nündavetinehenüzicabetedemeyeceinizivebirmüddetintizaredeceinizi
yazyorsunuz.”(Yamauchi,1995:108).
EnverPaa’nnbölgedekitaraftarlarylailikisinideükrüBey’insaladn
görüyoruz.EnverPaa’danemirleryaHalilPaaaraclylayadadorudanük
rüBey’egeliyor;odagerekliyerlereulatryordu.Butespit,ükrüBey’in17Ekim
1920’de Trabzon’dan Berlin’de bulunan Enver Paa’ya yazd mektuptan anla
lmaktadr(Yamauchi,1995:116).
ükrü Bey’in yaveri Bekir Stk, Enver Paa ile görümek üzere Moskova’ya
gitmi,fakatEnverPaa’yoradabulamaynca,12Kasm1920’deBerlin’emektup
5 Ebulhindili Cafer, Yenibahçeli Nail ve Filibeli Hilmi Bey ile Enver Paa’nn haberletiini Küçük Talat, stiklal Mahkemesindeki sorgulamasnda itiraf etmitir (Kandemir, 1965/II: 27).
6 Kâzm Karabekir’in iddiasna göre ükrü Bey’in buraya atanmasn Meclis’teki ttihatç ekip salamt (Karabekir, 2001/I: 220- 221).
yazmtr.ükrüBey’inyaveriniEnverPaa’yagöndermesiEnverPaailearala
rndairtibatnhiçbirzamankesilmediinigöstermektedir7.AyrcaEnverPaa’nn
ükrüBey’eparagönderdiinideevketSüreyyaAydemiryazmaktadrvebunu
belgelemektedir.Belgeyegöre,EnverPaa9Ocak1920’deükrüBey’e5.000mark
göndermitir (Aydemir, 1976: 525). ükrü Bey yalnzca doudaki ttihatçlarla
deilstanbul’dakileriledeskilikiiçindedir.EnverPaa,25Ocak1921’deBer
lin’den stanbul’a slam htilal Cemiyetleri ttihad’nn stanbul bürosuna “gayet
mahrem” kaydyla gönderdii mektupta stanbul’daki merkezin ükrü Bey ile
sürekli münasebette bulunmasn istemektedir: “stanbul merkeziniz Trabzon’da
ükrü Bey ile daima münasebat samimanede bulunmaldr.” (Yamauchi, 1995: 136
137).
ÜstelikükrüBey,EnverPaa’nnenitesiKâzmBey’ledeskirtibathalin
dedir(Ouz,2000:52).KâzmBey’leirtibatyalnzcaEnverPaa’nnenitesiolma
sndan deil, eskilere dayanan dostluundan da kaynaklanyordu. ükrü Bey’in
üvey olu Burhan Ouz’un anlattna göre, Sarkam muharebelerinde ükrü
Bey,EniteKâzmBey’inhayatnkurtarmveotarihtensonraaralarndaskbir
dostlukbalamtr(Ouz,2000:53).
EnverPaailehiçbankesmemiolaneskivesadkyaverükrüBey,Trab
zon’danKüçükTalatveKars’takitümeninkomutanolaneniteKâzmBey’leifre
ilegörümelerinedevametmitir.Bugörümeler,Dr.brahimTali’ninihbarndan
sonra kesilmi, Kâzm Bey’in özel ifre ile haberlemesi yasaklanm ve yalnzca
orduifresiyleyazmasnaizinverilmitir(Karabekir,2001/I:155160).
brahimTali’ninraporundansonraükrüBey,EnverPaayanlsolduuüp
hesiyle, Nisan 1921’de rütbesi Binbala yükseltilerek Bat Cephesi’ne 38. Alay
Komutanolarakatanmtr(Ouz,2000:54).31Ekim1921’deyaplanaraseçim
lerde stanbul mebusu olarak Meclis’e giren ükrü Bey, kinci Grup içinde yer
almtr.
C.KüçükTalat,YenibahçeliNailveKuçubaHacSami’ninTrabzon’daki
Faaliyetleri
ttihatveTerakkiCemiyeti’ninMerkeziUmumiüyesiveYeniMecmuadergi
sinin sahibi olan, tilaf Devletleri’nin stanbul’u igali sonrasnda Halil Paa ile
yakalanarak Bekiraa Bölüü’ne hapsedilen, Küçük Talat, buradan Yenibahçeli
ükrütarafndankaçrlarakönceSivas’aoradandaErzurum’ageçmitir.Buradan
daHalilPaailebirlikteBakü’yegitmilerveTürkiyeKomünistFrkas’nnkuru
culararasndayeralmlardr8.
Bakü Kongresi sonras Enver Paa, 7 Eylül’de Moskova’ya dönerken ekibini
de yannda götürmütü. Fakat ekipten Nail Bey ve Küçük Talat’a Halk uralar
7 ükrü Bey’in üvey olu Burhan Ouz, babasnn Trabzon’da iken Moskova’da bulunan Enver Paa ile irtibatnn hep sürdürdüü- nü bizzat kendisine anlattn söylemektedir (Ouz, 2000: 52).
8 Hikmet Bayur, Küçük Talat’n önceleri Talat Paa’nn en güvendii adamlarndan biri olduunu; fakat Bakü’ye geçtikten sonra Enver Paa’nn hesabna çalmaya baladn söylemektedir (Bayur, 1971/35: 635).
FrkasProgram’nvererekBakü’dendorucaTrabzon’agöndermiti.Ekimay
nn ilk günlerinde Trabzon’a gelen bu ikili, Bakü’de hazrladklar Halk uralar
FrkasProgram’nTrabzon’dakistikbalMatbaas’ndabastrdlar(Tunçay,1978:
113;Özel,1991:149).NailBeyveKüçükTalat,Trabzon’daikenCelalettinArifBey
veHüseyinAvniBey’inErzurum’da“HalkHükümeti”kurmagiriimleripatlak
vermiti.BuyüzdenbirsüreTrabzon’dakalanbuikili ortambirazdurulduktan
sonraErzurum’agitmilerdir.
Celalettin Arif Bey ve Hüseyin Avni Bey, Enver ve Halil Paalar tarafndan,
“BüyükMilletMeclisiveKuvaycraiyyeReisiMustafaKemalPaaHazretleri
ne”hitabenyazlan7ve17Eylültarihliikitavsiyemektubuylabirlikte920Ekim
1920’dearkCephesiKarargâh’nageldiler.EnverPaa’nnBoleviklerintutumu
ve Bakü Kongresi hakknda, kendilerinin de imzaladklar bir raporu, Mustafa
Kemal Paa’ya iletilmek üzere, Kâzm Karabekir Paa’ya teslim ettiler (Tunçay,
1972:7).Oldukçauzunolanraporda,BaküKongresi’ndenizlenimlerverilmekte,
özellikleKomiteninilerigelenlerininAnadolu’dakihareketeilikintutumlaraçk
lanmaktaidi.RaporuyazanlaragöreTürkiyeiçinsolunuygunolmadsöylenir
ken;Türkiye’ninhereyeramensolhareketivücudagetirmesininzorunluoldu
uvehalkçbiridaretarznntesisedilmesiningerekliliidebelirtiliyordu.Bunun
içinsolbirörgütkurmanngerekliliiüzerindeduruluyorvedahaönceörgütünü
kuranMustafaSuphi’ninvetakmnnkötükiilerdenolutuukonusundaAnka
rauyarlyordu10.RaporayngünKarabekirtarafndan,kendigörülerideeklene
rek,telgraflaAnkara’yabildirildi(Karabekir,2001/I:77).RaporuokuyanMustafa
KemalPaa,EnverPaa’nnBoleviklereiringörünmekiçinpartikuracanhis
setmi ve hemen kendi adamlarna resmi/dankl Türkiye Komünist Frkas’n
kurdurtmutur.
Trabzon’dakalmayadevamedenKüçükTalat,ehrinilerigelenlerindenDok
torReitBey’inkzylaevlenir.9Mays1921’deTrabzonTümenKomutannaba
vurarak Türkiye’nin Türkistan temsilciliine talip olduunu ve derhal BMM’ne
bunun bildirilmesini ister. Tümen Komutan durumu ayn gün BMM Bakanl
’natelgraflabildirir(Çapa,1995:110).KüçükTalat’nbuteklifininkabuledilip
edilmediibilinmemeklebirlikte,oTrabzon’dakalmayadevametmitir11.Küçük
Talat’n Trabzon’da kalma nedeni slam htilal Cemiyetleri ttihad adna örgüt
lenme faaliyeti yürütmektir. Küçük Talatbunu 1926’daki zmir Suikast sorgula
masndaitirafetmitir:
“Trabzon’ageldiktensonra34kiiyeyeminettirdim…Yahyabizimtekilâtadahildi
fakathenüzyeminettirilmemiti.TekilâttaFethiBeyveGavurmamdavard.Benslam
9 Her iki mektupta da, Enver Paa ve amcas Halil Paa tarafndan, ailelerini görmek üzere Anadolu’ya gelmekte olan Küçük Talat ve Nail Bey’e kolaylk gösterilmesi için Kâzm Karabekir Paa’dan ricada bulunuluyordu (Karabekir, 2001: 74-76).
10 Raporun tam metni için bkz: Karabekir, 2001/I: 77-88.
11 Küçük Talat’n eylem ve faaliyetleri, görüntü itibariyle tamamen Millî Mücadele kart bir görüntü sergilemektedir. Fakat zmir Suikasti yarglamasndan beraat etmi olmas, onun Ankara adna çalm olabilecei ihtimalini düündürmektedir. Çünkü, bu dönemde kimin nerede durduunu tespit etmek oldukça zordur.
htilalCemiyetlerittihad’nnbirelçisiolarakbunlartopladm.”(Kandemir,1955/II:22
23).
Trabzon’dakaldsüreiçindeTrabzonMuhafazaiHukukiMilliyeCemiye
ti’ninmaalmüavirüyesiolarakçalanKüçükTalat12,YakeVapurlarnnacen
tesiTrabzonluKostiPapadopulosadlzenginbirRumtüccarnnkaçrlarakkar
lnda fidye istenmesi olayna karmtr. Topal Osman Aa’nn adamlarndan
EkioluMehmettarafndankaçrlarakRize’yegötürülenveburadaAlayKomu
tanYenibahçeliükrüBeyileMataracMehmet’inrehintuttuuRumtüccariçin
fidye olarak 25.000 lira nakit, 25.000 liralk postal ve askeri elbise için kuma is
tenmitir.RumtüccarnailesiparayödemeyerazolmuikenTrabzonMüdafaai
HukukCemiyetiarayagirerekbunaengelolmuveKüçükTalat’Rize’yegönde
rerek10.000lirafidyeinecatkarlndaRumtüccaralpTrabzon’agetirtmitir
(Yatak,1986:8).TrabzonValisiHâzmBey,kurtarmaolaykadarkaybolmannda
karanlkveesrarlolduunusöyleyerek,buolaynYenibahçeliükrü,TopalOs
manAaveKüçükTalatarasndatezgâhlandnimaetmitir(Tepeyran,1982:
112).
DierttihatçlaraoranladahauzunsüreTrabzon’dakalmbulunanKüçük
Talat,Rusya’dabulunanEnverveHalilPaalarlaÜmidlgiztakmaadylamek
tuplayordu.Moskova’dabulunanEnverPaa’ya2Mart1921’deyazdmektup
ta,Trabzon’dakieskittihatçlarnkazanlmaskonusundaönerdiitavsiyelerden
bazlarunlardr:
“Trabzon’unveTrabzonMüdafaaiHukukCemiyeti’ndekieskiarkadalarnmütare
kedenberidümanlarlamücadelehususundagösterdiklerihamiyetkârsebatnvedindarâne
faaliyetinbilhassasizce,nebüyüktakdirlekarlandvebusuretleTrabzonlularnark’n
veKafkasya’nnhâlasemrindetarihivemillirollersamimibirlisanlayazlmaklaberaber
bumübarezedemerdanebayraktutanHacAliHafzzâdeÖmerveYahyaKâhyaveReis
BarutçuzâdeHacAhmetveHacAliHafzzâdeHakkveHafzMahmutEfendilereiltifat
larbezlbuyurulmas…BunlardanbakaFrkaKumandanNuriveAlayKumandanAli
RzaBeylerleksacabirmektupyazarak,sizekarsamimimuhabbetvesadakatlerindeve
aynzamandasizinleterikimesaiyekararvermelerindendolaybeyantakdiratbuyuru
lur. Bu iki zat hakkndaki kararlarnzdan Hac Sami size izahat verir(Yamauchi ,1995:
154155).”13
Bu arada Küçük Talat, Trabzon’da konferanslar veriyor (stikbâl, 24 Nisan
1922: 593), halk Bolevizme kar uyaryordu. Henüz Trabzon’a atamas yapl
mam, açkta beklerken Karabekir tarafndan göreve çarlan ve ilk görev yeri
12 Küçük Talat ve Yahya Kahya’nn Cemiyet’in Heyet-i Merkeziyesi’ne danman üye sfatyla kayd yaplm, fakat Yahya Kahya danman üye sfatyla Cemiyet kararlarn imzalarken Küçük Talat imza etmemitir (Karaman, 1949, 19,30; Tepeyran, 1982: 112;
TTE 97-32-32/05.02.1338, KSN:1327 ve 97-35-35/ty, KSN:558).
13 Küçük Talat’n bu mektubu oldukça ilginçtir. lginç olan yönü dier mektuplamalarda hiç kimse liste vermemekte veya takma isimler kullanmakta iken Küçük Talat Trabzon’daki kadroyu tam olarak saymaktadr. Ankara’nn Envercilerin üstüne gittii bir za- manda Küçük Talat’n açkça isim zikretmesi oldukça dikkat çekicidir. Belki tesadüf olabilir ama bu tarihten sonra Ankara, burada ismi zikredilen ahslarn üzerine gitmeye balamtr.
olan Kars’a gitmek için Trabzon’a gelen Sami Sabit Bey, 5 Nisan 1921’de Küçük
Talatileburadakarlatnveonunlabirakamyemeiyediini,yemekteKü
çükTalat’nburadakigörevininTrabzon’uBoleviklikaleyhinekkrtmak,baka
birdeyileBolevizmkartbirkamuoyuoluturmakolduunuörendiinisöy
lemektedir. Sabit Bey’e göre, Küçük Talat bu amacna Trabzon’da Mustafa Sup
hi’yiöldürtmekleulamtr(Karaman,1949:19).
Nail Bey, Erzurum dönüü Ankara’ya gitmiti. Ankara’ya kardei ükrü
Bey’in mebusluk ilerini Mustafa Kemal Paa ile görümek için gittiini söylese
de,FeridunKandemir’intespitinegöre,onungörevideHalkuralarFrkasProg
ram’nMeclis’tekittihatçmebuslaraduyurmak,Ankara’nnnabzntutmakve
buralardakiörgütleridenetlemekti(Kandemir,1955b/II:84).NailBey,Ankara’da
Mustafa Kemal Paa ile görütükten sonra Eskiehir’e geçerek smet Paa ile de
görümütür(Kandemir,1955b/II:83).NailBeyAnkara’yagidinceKuçubaHac
SelimSami’deKüçükTalat’ayardmcolmakiçinTrabzon’agelmiveKüçükTa
lat ile birlikte slam htilal Cemiyetleri ttihad adna örgütlenme faaliyetleri yü
rütmülerdir(Kandemir,1955b/II:23).
D.YahyaKâhyaveTrabzon’dakiFaaliyetleri
Yahya Kâhya 1301/1885’de Trabzon’da dodu. Aslen zmirlidir ve Karabu
run’un tannm ailelerinden Karaosmanoullar’na mensuptur. Denizci olan ba
basOsmanReisTrabzon’dalimanboaltmaveyüklemeileriniüzerinealdktan
sonra“Reis”yada“Kâhya”namylaanlmayabalanmtr.OsmanReis’inölümü
üzerineYahyaKâhyaonyediyandaiken1319/1903’teTrabzonKaykçLonca
s’nnisteiyle“Kâhya”olmutur.
YahyaKâhya,MerutiyetinilanylabirlikteTrabzon’daolupbitenolaylarara
snda,varlndaimahissettirmivettihatveTerakkiilehepyaknilikiiçinde
olmutur(Kutay,1968:205).BalkanSava’naveBirinciDünyaSava’nakatlm
tr. Balkan Sava’ndaki cesareti ve kahramanlklar nedeniyle Tekilat Mahsu
sa’yakabuledilmitir.Buradaentehlikeliilerdegörevlendirilmivebugörevleri
baaryla yerine getirmitir. Baarlarndan dolay Padiah V. Reat ve Harbiye
NazrEnverPaatarafndanmükâfatlandrlmvettihatveTerakki’ninvazge
çilmezkomitaclarndanolmutur.BirinciDünyaSava’ndaYakupCemil’inemri
altndaDouCephesi’ndeveÇanakkale’desavamtr.Trabzonilestanbulara
sndaki Osmanl Liman dareleri’nde Osmanl Orduyu Humâyunu Bakuman
danlk Vekâletinin emrinde motorlarla silah tanmas görevinde bulunmutur
(Kutay,1968:205).ÖzellikleÇanakkaleSava’ndakihizmetleriuzunsürehafza
lardakalmtr(TBMM,ZC,20:295).
YahyaKâhya,MondrosMütarekesi’ndensonraEnverPaa’nnemriyleTrab
zon’da ilk örgütlenme hareketlerini balatanlar arasnda yer alm ve Trabzon
MuhafazaiHukukCemiyeti’ninöncülerindenolmutur.CemalKutay,bukonu
daunlaryazmaktadr:
“Yahya Kâhya Merutiyetin ilanyla birlikte olup biten hadiseler arasnda, varln
daimahissettirmitir.YahyaKâhyattihatveTerakkiilehepyaknilikiiçindeydi.Mond
rosMütarekesi’ndensonra,Trabzon’dailkdirenihareketleribaladzaman,EnverPa
a’nnemriyleKâhyave arkadalaryabancigalinekarsavunmahazrlklaryapmak
taydlar. Mütarekeden sonra Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin öncülerinden biri
olmutur.”(Kutay,1968:205,209).
TrabzonMüdafaaiHukukCemiyetiileanlaarakyükveyolcuiskelelerinde
denizcileriörgütleyip,millibirmüfrezemeydanagetirmiolanKaykçlarKâhyas
Yahya,Trabzon’daönemlibirgücesahipolup,adetabir“skeleHükümeti”kur
mutu14.Askerkaçaklarvemahkûmlardanoluturduu300kiilikçeteyedaya
narak,hükümetiçindehükümetgibidavranmayabalamt.evketSüreyyaAy
demir’insöylediinegöre,KâhyaYahyaadetaEnverPaa’nnDouKaradeniz’de
vekiligibigeçinmekteydi(Aydemir,1972III,601).stediivergiyikoymakta,iste
dii kadar vergi almakta, herkese istediini yaptrmaktayd. Özellikle Mustafa
Suphi’yiöldürdüktensonraiyiceönüalnmazbirhalalmt.BütüngücünüTrab
zon Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nden ve Meclis’teki ttihatçlardan alyordu.
Trabzon’un iki güçlü mebusu Ali ükrü Bey ve Hafz Mehmet Bey’de onun ve
TrabzonMüdafaaiHukukCemiyeti’ninarkasndaydlar15.
Enver Paa’ya sadakatinden üphe edilmeyen Kâhya ve Küçük Talat, Enver
PaahesabnaTrabzon’dagizlibircemiyetkurmu,eskiTekilatMahsusaclar
bu Cemiyet’in çats altnda tekrar toplamaya balamlard. Sami Sabit Bey’in
tespitinegöre,TekilatMahsusa’nnTrabzon’dakiismi“BozukParti”idi(Kara
man,1949:134135).EnverPaa’nnAnadolu’yagelmesiiçingerekliörgütlenmeyi
yapanYahyaKâhya’nnEnverPaaveHalilPaailemektuplamalarolmaktayd.
Söz konusu mektuplar Karabekir ve Sami Sabit Bey tarafndan yaynlanmtr
(Karabekir,2001/II:137138;Karaman,1949:134136).
1921ylnageldiimizdeYahyaKâhya,gerekliörgütlenmeyitamamlamve
Enver Paa’y beklemektedir. Zamann Trabzon Valisi Hâzm Bey “Yahya Kâhya
Envertaraftarlnokadarilerigötürmütürki,EnverPaageliyordiyehazrlklaragi
rimi,onunstanbul’dabulunankrmzrenkliotomobiliniTrabzon’akadargetirtmiti.”
demektedir(Tepeyran,1982:106).
Bakü Kongresi’nden sonra ttihatçlarn Trabzon’a akn devam etmektedir.
KüçükTalat,KuçubaHacSamiveYenibahçeliNail’densonra,ubat1921’de
Halil Paa da (Kut) Trabzon’a gelir. Ankara’nn snr d etme kararna ramen
Halil Paa’ya hiçbir zorluk çkarlmaz ve ikametine izin verilir. Bu arada Anka
14 Dr. Nazm, 1926’da zmir Suikast ile ilgili sorgusunda Enver Paa-Yahya Kâhya balants hakknda unlar söylemitir: “Enver Paa Batum’a gidip gelen Hopal, Rizeli takaclarla, Lazlarla temasta bulunuyordu. Yaveri Muhiddin Bey bunlar bulup getiriyordu.
Bunlar vastasyla Trabzon’daki mehur Kaykçlar Kâhyas ile irtibat tesis edilmiti. O tarihlerde Trabzon ve sair yerlerde hükümet nüfuzu zayf olduundan bu gibi kâhyalar çok kuvvetli bir vaziyette idiler.” (Kandemir, 1955-b/2: 61).
15 Erik J. Zücher bu konuda unlar söylemektedir: “Enver Paa, Yahya Kahya ve Trabzon örgütüyle günübirlik irtibat halindeydiler.
Onun Trabzon’daki örgütü Hafz Mehmet Bey in de içinde bulunduu ttihatç mebuslarca ziyaret edilmekteydi.” (Zürcher, 1987:
230).
ra’nnHalilPaa’ygeriçevirmeteebbüsünüörenenTrabzon’unttihatçeraf
vehalkbuolayaçoküzülürlerveiinümayieklinedöküpHalilPaa’y gön
dermeyeceklerinibildirirler.HalilPaa’nnkaldevidegüvenlikaçsndanuy
gun görmeyip Souksu’daki Kostaki’nin Kökünü Halil Paa’ya tahsis ederler.
HükümetinbasknihmalinekardaHalilPaa’nnkaldkökünaltkatna,Ya
hya Kâhya’nn adamlarndan krk ya da elli kadar silahl milis yerletirilir. Halil
Paa,anlarndaAnkara’nnsnrdetmekararnakarerafnsilahlmücadele
yegirmeyehazrolduunusöylemektedir:
“Beniherziyaretlerinde,‘mademki,memleketimizeiltifatederekmisafirimizoldunuz,
Ankara’nnihraçkararnkabuletmeyeceiz.Ankara’nnbintüfenginekarüçbintüfen
glekarkoyarz’demilerdi.”(HalilPaa,1972:353).
MustafaReitTarakçolu,HalilPaa’nnkaldkökünetrafndasürekligös
teriler yapldn, yapanlarn da Yahya Kâhya’nn adamlar olduunu, bunlarn
çoununaynyliçerisinde,MüdafaaiHukukçulartarafndanyaptrldsöyle
nen,bir basknla TrabzonHapishanesi’nden kaçrlm mahkûmlarolduunu ve
Yahya Kâhya’nn da bu mahkûmlar silahlandrarak bir tabur oluturduunu
söylemektedir(Tarakcolu,1986:68).
Trabzon erafnn kaytsz artsz youn desteini arkasna alan Halil Paa,
Mustafa Kemal Paa’ya bavurarak, Trabzon’da bulunuunun yalnzca salk ve
ailevi nedenlerden dolay olduunu, karsnn Trabzon’a gelmeden gitmesinin
mümkün olmadn söyleyerek Ankara’nn bu yanl kararnn düzeltilmesini
istedi(HalilPaa,1972:353354).HalilPaa’nnharekettarznHalkuralarFrka
s’nntekilveteftiiyleilgiligörenAnkaraHükümeti,snrdetmekararalma
snaramengitmesindesrarcolmamveiknayoluylagöndermeyitercihetmi
tir(Cebesoy,1955244;Aydemir,1971/II:413).Çünkü,Trabzon’dakitümeninsilah
lananerafveKâhya’nnadamlarnbastracakkadargücüyoktur.KâzmKara
bekir Paa da Halil Paa’nn zorla gönderilmesine kardr. Üstelik Halit Bey’in
“paketleyerek” gönderme usullerine de bavurulamyordu. Çünkü Halit Bey’de
Envercilik üphesi uyandrd gerekçesiyle, 21 Ocak 1921’de Tümen Komutan
olarakKocaeliGrupKomutanl’naatanmt.BununiçinHalilPaa’nntelgraf
yantlanmayaraküçayTrabzon’dakalmasnasesçkarlmamtr.
Ankara’nnHalilPaa’ysnrdetmekararndaciddiolduunuduyanEn
verPaa,bukararaçokbozulmutur(Kandemir,1955b/2:23).Buyüzden23Ni
san1921’deTrabzon’dabulunanHalilPaa’yayazdmektuptaAnkara’nnkara
rnakartepkisinidilegetirerekHalilPaa’danAnadolu’yuterketmemesinisöy
lemitir(Karaman,1949:132).
EnverPaa‘terketme’demesineramen,Nisan1921’deHalilPaaiknayoluy
la gönderilmeye raz edilir. Halil Paa’nn kararna Yahya Kâhya kar gelir ve
gitmesine raz olmaz. Ancak Halil Paa, zorla çkarlmadn, einin arzusuyla
gittiini söyleyerek Yahya Kâhya’y ikna eder (Halil Paa, 1972: 355; Özel, 1991:
151) ve beraberinde ei ve üç çocuuyla birlikte emireri olan Azeri Yüzba Ali
Çavu’uneliindemotorabinipTuapse’yegider(Özel,1991:151).HalilPaa’nn
gönderilmesindensonraMoskova’dangelipHalkuralarFrkas’nnProgramve
bildirileriyledolaanNaimCevatveKüçükTalat’tatutuklanarakstanbul’agön
derilirler(Karabekir,2001:203).AslndaKüçükTalat’taRusya’yasürülmekisten
mi,fakatMustafaSuphiolayndaparmaolduuiçinolsagerekRusya’yagön
derilmemesiiçinyalvarm,bununsonucustanbul’agönderilmitir16.
KüçükTalatTrabzon’dançkarldktansonradaEnverPaalehineyürüttüü
faaliyetlerden vazgeçmemitir. stanbul’dan slam htilal Cemiyetleri ttihad’nn
Trabzon ubesine gönderdii 29 Mays 1921 tarihli mektupta Müdafaai Hukuk
Cemiyetlerinielegeçirmektenbahsetmektedir:
“MüdafaaiHukukHeyeti’nebizemensupciddivemücadeleciarkadalarsokmakla
zmdr… Zahiren Müdafaai Hukukçu görünerek oray da ele geçirmek icab ediyor. Bu
suretleaynzamandaMustafaKemalvearkadalarnnnegibimanevralarçevirmekiste
diklerideanlalmolur.”(Yamauchi,1995:222223).
HalilPaa,KüçükTalat,NailBeyveNaimCevatAnkaraHükümetitarafn
dan Trabzon’u terk etmeye mecbur edilince, Enver Paa’nn bu harekete kar
tepkisiarolmutur.MustafaKemalPaa’ya16Temmuz1921’deMoskova’dan
yazdmektup,dahaöncekullandüsluplardançokfarklolarak,nezaketku
rallarnndnatamvebusonmektuplamalarolmutur.Mektupta,Mustafa
KemalPaa’nngüvensiztutumuyerilmekte,HalilPaa’nnvedierttihatçlarn
snrdedilmeleribugüvensiztutumabalanmakta,ttihatveTerakki’nintekrar
canlandrlacandan söz edilmekte ve Mustafa Kemal Paa’ya açkça meydan
okunmaktayd:
“imdisen,benbataolmaküzerearkadalarngelmemesiniistiyorsundeilmi?Se
bep de güya bizim gelmemizle memlekette ikilik çkacak diyorsun deil mi?... Maamafih
imdilik Moskova’da bulunarak hariçten memleketimize yardm etmemize devam ettii
mizdengelmiyoruz.Fakatbunudaitirafetmemizlazmgelirki,hiçbirsebebikanuniol
mayarak memleket haricinde nefiy (sürgün) eklindeki arzunuza ilelebet tahammül bize
hakikatenpekarvesefilcegelir.Mamafihvataniçinimdibunakatlanyoruz.Binaena
leyhhariçtekalmamznmaksadumumimizolanbataTürkiyeolmaküzerekurtarmaya
çaltmzslamalemiiçinfaydaszvebelkitehlikeliolduunuhissettiimizandamemle
ketegeleceiz...teokadar...”(Cebesoy,1955:231235;Aydemir,1972/III:550).
AslndaEnverPaa’nnbukadarsertbirüsluptakonumasnda,Ankara’nn
Envercilere kar yürüttüü mücadeleye kzmasnn yannda, Ankara’nn içinde
bulunduuzordurumdaetkiliolmutur.Envercilerlemücadeleedildiigünlerde
Ankara’da buhranl günler yaanmaktayd. Belki Meclis Kayseri’ye tanacak,
belki Mustafa Kemal Paa Meclis’i datacak belki de bazlarnn gönüllerinde
yatan bir baka aslan (Enver Paa) yurda getirilmeye çallacakt. Son seçenek
16 19 Mays 1921’de Trabzon Valilii’nden BMM’ne yazlan telgrafta “Küçük Talat Bey Rusya’ya giderse imhasnn muhakkak olduunu ileri sürerek stanbul’a gitmesine müsaade itasn talep eylemitir.” denilmektedir (Çapa, 1995: 124).
oldukçakuvvetleihtimaldâhilindegözüküyordu.Üstelikbukonudauzunsüredir
hazrlklardayaplmaktaidivebirçoklarpusudabekliyordu.
Pusuda yatanlar için KütahyaEskiehir bozgunu bir iaret olmutu. Bunlar
danHalilPaa,BMM’ndeMeclis’inKayseri’yetanmasnngörüüldüügünler
de,19Temmuz1921’de,EnverPaa’yaAnadolu’yagirmeyiönermektevesilahl
güçileistediklerikadartutunabileceklerinisöylemekteidi(Aydemir,1972/III:601
603).
KütahyaEskiehir bozgunundan sonraki Yunan ilerleyii karsnda Rusla
rndaendielendiklerininfarkndaolanEnverPaa,28Temmuz’daSovyetHarici
ye Komiseri Çiçerin ile gizli bir görüme yapmtr. Bu görümede Enver Paa,
Dastan ve Kafkasya’dan toplayaca kuvvetleri de yanna alarak Anadolu’ya
geçmeyiteklifetmivebuteklifÇiçerintarafndankabuledilmiolmalkiEnver
Paa Anadolu’ya geçmek için hazrlklara balamtr (Bykolu, 1959/I: 6970).
Çeitli nedenlerden dolay Türk Millî Mücadelesi’nin baarl olmasn isteyen
Bolevikliderler,MustafaKemalPaa’nnbaarszldurumundaEnverPaa’y
yedekte bekletmekte idiler. Millî Mücadele’nin kritik bir safhaya hatta dönüm
noktasnageldiibirsradaEnverPaa’yhareketegeçirmekiçinsnrasürüyor
lard.YenilgihalindeEnverPaa’yAnadolu’yagöndereceklerveMustafaKemal
Paa’nnyerinegeçireceklerdi(Selek,1966:337).
Enver Paa, hasta olan amcas Halil Paa’y ziyaret etmek bahanesiyle 30
Temmuz’daBatum’ageldi(Cebesoy,1955:227).EnverPaa’nnburaytercihet
mesinin nedeni Enverci örgütlenmenin merkezi olan Trabzon’a yaknl idi. O
tarihte Batum ile Trabzon arasnda takalar ile günlük seferler yaplmaktayd17.
EnverPaa’nnBatum’agelmesiyleburasâdetattihatçlarnmerkezihalinegel
miti.DoktorNazmvedahaöncetutuklanarakstanbul’agönderilenKüçükTalat
denizyoluylaBatum’agelmiti.DahaönceAlmanya’yagitmiolanHacSami’yi
de Batum’a çarmlard.Halil Paa’nn Batum’daki evi adeta ttihatç liderlerin
karargâhhalinegelmiti.EnverPaaveekibiBatum’danAnadolu’yageçmeplan
lar yapyorlard18. Bu arada BMM’ndeki ttihatçlar da bo durmuyordu.
BMM’nde Enver Paa taraftar olan ve yaklak krk kiiden ibaretolan bu grup
EnverPaa’nnBatum’ageldiiniduymularveonunlairtibataçoktangeçmiler
dir.Meclis’tekiEnvercimebuslarnlideridurumundaolanTrabzonMebusuHafz
MehmetBey’deEnverPaa’nnBatum’ageçtiiniduyuncasalksorunlarnba
haneederekMeclis’tenizinalmvegizliceBatum’agelmitir.HafzMehmetBey,
buradaEnverPaa’yagaripdüzencelerteklifetmitir19.
17 Enver Paa, Batum’a gelmeye daha Berlin’de iken, yani Aralk 1920’de karar vermitir. Ankara’nn Berlin’deki casuslar Hayreti Bey (Talat Paa’nn yeeni) ve Saffet Bey (Arkan), Berlin’e kadar gidip oradaki ttihatçlarla sk ilikiler kurmular ve orada olup bitenleri Ankara’ya rapor etmilerdir (Aydemir, 1972/III: 604).
18 Halil Paa anlarnda, Batum’da iken Enver Paa, Hac Sami ve Küçük Talat’n Anadolu’ya geçme planlar yaptklarn, kendisinin ise bu fikre muhalif olduunu, buna ramen onlarn birkaç kez Anadolu’ya geçme giriiminde bulunduklarn fakat kötü hava koullarnn buna izin vermediini söylemektedir (Halil Paa, 1972 360).
19 Meclis’teki ttihatç Grupta Hafz Mehmet’ten baka Yenibahçeli ükrü, Filibeli Hilmi, Eyüp Sabri Bey gibi önemli ttihatçlar vardr (Zürcher, 1987: 230).
Sami Sabit Bey’in iddiasna göre Enver Paa isim ve klk deitirerek Trab
zon’a gelecek, sonra Müdafaai Hukukçularn emrinde olan Yahya Kâhya’nn
komutasndaki1300kiilikmüfrezeninbanageçecek,TopalOsmanbirlikleriyle
birleerekherhangibirgönüllügibiAnkara’yageçecek,oradandaTümenKomu
tan Halit Paa ile birleerek, onun komutasndaki eski Trabzon Tümenini emri
altnaalacakveMustafaKemalPaa’nnkarsnaçkarakonuyerindenatpMillî
Mücadele’ninbanageçecekti(Karaman,1949:31).
Cebesoy’uniddiasnagörede,KüçükTalatveYahyaKâhya,Trabzon’daasker
kaçaklarvemahkûmlardanibaret,binigeçenbirtaburkurmutu.ButaburEnver
Paa’nn emriyle silahlandrlmt. Enver Paa “Ali” takma adyla bu taburun
bana geçecek ve Milli Mücadele’ye katlmak üzere Ankara’ya gidecekti. Halit
Paa’nn tümenine dayanarak yapaca hükümet darbesiyle Mustafa Kemal Pa
a’y Bakomutanlktan indirecek ve onun yerine kendisi geçecekti (Karaman,
1949:3132).EnverPaa’nnBatum’ageçmesiylebirlikteRuslardaEnverPaako
nusundaAnkara’nnnabznyoklamayabalamlard.Rusya,HariciyeKomiseri
Çiçerin araclyla Ankara’nn nabzn yoklarken, Enver Paa Batum’da çoktan
faaliyetegeçmibulunuyordu.EnverPaa’yagöreartkttihatçlarnkimliklerini
gizlemedenortayaçkmazamanlargelmiti.Onagöre,ttihatveTerakkimensup
lar artk takma adlarn atp gerçek kimlikleriyle çalmalydlar. Takvimi geriye
götürmeyiamaçlayanEnverPaavedierttihatçönderler,ttihatveterakkiFr
kas’nyenidencanlandrmakamacyla58Eylül1921’deHalkuralarFrkas’nn
ilkgenelkongresinitoplamlardr(Zürcher,1987:230).
NevarkiEnverPaayinezamanlamahatasyapmt.23Austos5Eylülara
sndaMeclissuskunduveherkessavansonucunubekliyordu.TürkOrdusunun
zaferi,Yunanllarnçekilmeyebalad15Eylültarihindekesinlemiti.Kesinle
en sadece ordunun zaferi deil, Mustafa Kemal Paa’nn liderliiydi. Kütahya
Eskiehir bozgunu ve devamndaki Yunan saldrs neticesinde BMM, Mustafa
KemalPaa’yageniyetkilervermiti.SakaryaSava’nkazananbirMustafaKe
malPaaveAnkaraHükümeti’nekarEnverPaa’nnülkeyimacerayasürükle
mesimümkündeildi.KaldkiBoleviklerdeEnverPaa’dandestekleriniçekmi
lerveMustafaKemalPaa’yAnadoluhareketininteklideriolarakkabuletmi
lerdi (Zürcher, 1987: 231). Üstelik Ruslar Sakarya zaferinden sonra Anadolu’ya
heyet göndermiler, Ankara’da büyükelçilik açmlar ve Büyük Millet Meclisi
Hükümeti’nidemuhataptanmlard(Aydemir,1972/III:615).
TümbugelimelerinardndanRuslarndatamamenkendisindenyüzçevir
diinigörenEnverPaa,MustafaKemalPaa’nnyerinialmafikrindenvazgeçip
19Eylül1921’deBatum’danayrldveHacSamiileOrtaAsya’yagitti.Ruslarn
kendisinialdattnainanmvebunugururunayedirememiolacakki,artkken
disonunuhazrlayacakolanmaceraya,Türkmenistanmacerasnaatlmtr.Niha
yetinde4Austos1922’deKzlorduileçarpmalardaölmütür.
SakaryaSava’ndansonrakonumunugüçlendirenAnkara,Rusya’yattihatç
liderleri snr d etmesi için nota vermiti. Peyam Sabah, Trabzon’da çkan k
bal’deniktibasyaparakverdiihaberde,AnkaraHükümeti’ninSovyetHüküme
ti’ne verdii notann neticesinde Bahattin akir, Halil Paa, Küçük Talat, Doktor
Nazm ve gazetenin ismini vermedii baz ttihatçlarn Çoruh Nehri kysnda
Batumlu görevliler tarafndan tutuklanarak Batum’a getirildii, burada Halil Pa
a’nnkayplarakartduyuruluyordu20.Haberindevamnda,notaneticesinde
SovyetHükümeti’ninAnkaraHükümeti’ninmenfaatleridorultusundaolayabir
çözüm bulduu ve Sovyetler tarafndan Enver Paa’nn da arand, bu yüzden
EnverPaa’nnRusya’dagizlendiideduyuruluyordu21.
Daha önce Halil Paa ve Küçük Talat’ Trabzon’da arlam olan Trabzon
MüdafaaiHukukCemiyeti,artkEnverciliktenbirfaydagelmeyeceiniveAnka
ra’nn mutlak hâkim konuma geçtiini görünce, yayn organ stikbal araclyla
EnverPaavettihatçlaraleyhindeyaynabalamt.HalkuralarFrkas,kongre
kararlarnn duyulmasnda ve Enver Paa’nn Batum’u terk etmesinden iki ay
sonraFaikAhmetimzasylaçkan“rençFaaliyetler”isimlibayazdabutürtti
hatçhareketlerresmenlanetleniyordu:
“Batumsonzamanlardayenibirtekilâtn,vatanvememleketaleyhinde,irençfaali
yetlerine sahne olmutur. Bu tekilât idare edenler, bu tekilâtn istihdaf eyledii (amaç
edindii) sakl gayeyi elde etmek için sarf gayret sevdasnda bulunanlar, senelerce bu
zavall memleketin srt üzerinde saltanat sürerek vatann saysz felaketlerine milletin
sefalet ve perianlna yol açan ve üzerlerinde dört harp senesinin mesuliyetini tayan
kimselerdenibarettir.Buadamlarmütarekeninakdinimüteakipmemleketielimbirsefalet
veihtilalvaziyetindeksmenAvrupa’yaksmenurayaburayasavumulard.Filvakibu
netice bir dereceye kadar tabii idi, çünkü artk siyasetleri iflas etmi, idare ettikleri harp
malubiyetleneticelenmiveharpsenelerininbütünseyyiat(kötülükler)vehasenatndan
mesultutulmastabiibulunanbugürûhunmemleketteoturacakyüzükalmamidi.”(s
tikbâl,13Terinisani1337:454).
Fakat “son tövbe fayda etmez” prensibinden hareket eden Ankara, Trab
zon’daki Enverci örgütlenmeyi bitirmeye kararlyd ve olaylar hiç olmam gibi
farzetmeyedeniyetiyoktu.MustafaKemalPaa,SakaryaSava’nkazandktan
sonraMillîMücadelehareketininveinklâplarnkarsndakienbüyükengelolan
EnverPaaveonuyurdagetirmeyeçalanlariçinradikaltedbirleralmayavebu
meseleyi kökünden kurutmaya karar vermitir. Bu tedbirlerden ilki Envercilerin
toplanmamerkeziolanTrabzon’dayönetimielegeçirmekveoradakizararlfaali
yetlerisonlandrmaçabalarnagirimekolmutur.lkolarakuzunsüredirEnverci
20 Kâzm Karabekir Paa, Mustafa Kemal Paa’ya çektii 22 Kasm 1921 tarihli telgrafta tutuklanma olayn dorulamaktadr. Fakat tutuklananlar arasnda Bahaeddin akir ve Doktor Nazm’n isimlerini saymamaktadr. Tutuklananlar “Halil Paa, Talat Bey ve rü- fekas” olarak saymaktadr (Karabekir, 2001/II: 329).
21 “Halil ve Küçük Talat Yakalandlar”, Peyam- Sabah, 9 Kanunuevvel 1921; evket Süreyya Aydemir, Halil Paa’nn Batum’da iki gün tutuklu kaldktan sonra serbest brakldn, kendisinin Moskova’ya geçerken ailesinin de Türkiye’ye gönderildiini söylemek- tedir (Aydemir, 1972/III: 610).
lerlebirlikteçaltnaüpheduyulanTrabzonValisiYanyalNaciBey’inyerine
21Temmuz1921’deEbubekirHâzmBeytayinedilmitir.HâzmBey26Austos
1921’deTrabzon’agelerekgörevebalamtr.
30 Eylül 1921’de Enver Paa’nn bir kuryesi Trabzon’daki tümen tarafndan
yakalanmveüzerindeYahyaKâhya’yayazlmEnverPaa’nnbirmektubuele
geçirilmitir. Enver Paa’nn Anadolu’ya geçi plann anlatan mektup, Trab
zon’daki Tümenin Komutan Seyfi Bey tarafndan, kendi görüleri de eklenerek,
31Eylül1921’deKâzmKarabekirPaa’yagönderilmitir:
“YazEnverPaa’nndr.Aliimzalmektuplapaalarnveimdiyekadarüphelielle
rinmaskeleritamamendümüoluyor.MüdafaaiHukukReisiHacAhmetveazasndan
Hoca efendiler, ehbender Firuz Bey’i Batum’a gidecei günü celb ile Hafz Mehmet ve
Doktor Tevfik Rütü Beylerin yapacaklar tekilât neticesinde intizar eylemesinin Halil
Paa’yatebliiniricaeylemelerimektubunmealiiledierelleritenvirediyor…Mektubu
birbenbirdeverenbilir.”(Karabekir,2001/II:257262).
Tümen Komutan Seyfi Bey’in de Envercilik üpheleri uyandrmas sonucu
KâzmKarabekirPaa,23Ekim1921’deKars’ageçerekTümenKomutanAlbay
SamiSabitBeyilebirgörümeyaparvekendisineTrabzon’dakitümeninkomu
tanlnteklifeder22.TeklifSamiSabitBeytarafndanolumlukarlanmveayn
güntayinemriverilmitir.EkimaysonundayolaçkanSamiSabitBey,çoksk
güvenliktedbirleriarasnda14Kasm’daTrabzon’agelmiveabartlbirtörenle
görevebalamtr(Karabekir,2001/II:314315;Karaman,1949:3032).GerekSami
Sabit Bey’in Trabzon’a atanmas gerekse göreve balarken yapt abartl askeri
tören Müdafaai Hukukçular oldukça rahatsz etmi ve onlar da karlk verme
gereiduymulardr.SamiSabitBey’inTrabzon’ageliininüçüncügecesiolan17
Kasm1921’deKarargâhnönündenellerindemealelerlegeçenbüyükbirkalaba
lk“YaasnEnverPaa”diyeuzunsüresloganatmlar,fakathenüztümeninin
gücünüsalamlatramayanSamiSabitBeybunuduymazlktangelmitir.Ayrca
SamiSabitBey’inehrigezmeyeherçkndaMüdafaaiHukukçulardatoplubir
haldeehrigezmeyeçkyorlar,gönüllülerdenoluanbirtaburdaHafzMehmet
Bey ve Ali ükrü Bey’in peinde caddelerde dolayordu (Karaman, 194: 367;
Tarakcolu, 1986: 69). Söz konusu olan gönüllü tabur, hapishanelerden tahliye
ettirilenmahkûmlardanveaskerkaçaklarndanoluturulmutu23.
II. TRABZON’DAK ENVER TARAFTARLARININ TASFYES: YAHYA
KÂHYAMESELES
22 Bu görümede neler konuulduunu Sami Sabit Bey anlarnda öyle anlatmaktadr: “Karabekir bana ‘Sami Bey, Enver ii aztt.
Trabzon Kaykçlar Kahyas Yahya ile haberlemekte, Ankara da benden üphe eder görünmektedir’ dedi ve daha sonra bir kat uzatt. Bu kat Batum’a gelmi olan Enver Paa tarafndan Trabzon’da Kaykçlar Kahyas Yahya’ya yazlm bir mektuptu.” (Ka- raman, 1949: 30).
23 Sami Sabit Bey bu gönüllü taburunu haydut çetesi olarak nitelendirmitir (Karaman, 1949: 36); Ali Fuat Cebesoy’da, haydutlardan ve asker kaçaklarndan olutuunu ve Enver Paa tarafndan silahlandrldn söylemektedir (Cebesoy, 1955: 411).
AnkarailkdefaTrabzon’aistediibirValiveTümenKomutannnatamasn
yaptrm ve bölgede BMM’nin otoritesini salamay baarmtr. Artk Trab
zon’daki Enverci kesimi dize getirme faaliyetlerine balanabilirdi. lk olarak, ç
banbaolarakgörülenYahyaKâhya’daniebalanm,dahasonraTrabzonMü
dafaaiHukukCemiyetiiçerisindekiEnvercilerledevamedilmitir.
A.YahyaKâhyaKovuturmas
SamiSamitBey’ingörevebaladktansonrayaptilkicraat,YahyaKâhya’y
tutuklamak için kovuturma balatmak olmutur. Kovuturma balatlmt ama
SamiSabitBey’inYahyaKâhya’nntakibindegüveneceiadamlarnnsayssnr
lyd. Bu yüzden Yahya Kâhya takibinde az sayda fakat güvendii adamlarn
kullanyordu(Karabekir,2001/II:61).
SamiSabitBey,uzunsüredirgizlenenYahyaKâhya’ybirtürlüelegeçiremi
yordu.YahyaKâhya’yelegeçiremeyinceonunçetesinidatmayakararvermitir.
lkolarakTrabzonmüddeiumumiliinden(savclndan)YahyaKâhya’nnha
pistençkartt,yaklakolaraküçyüzkiiyibulanmahkûmlarnbirlistesinial
mtr.BöylekabarkbirlisteyitutuklamannzorluunubildiiiçinMüftüMahir
veBelediyeBakanGazzazâdeHüseyinBey’indeiçindeolduubirheyettopla
m ve mahkûmlarn en azllarndan 8 tanesini tespit etmitir24. Daha sonra gü
vendii subaylarn Kâhya’nn kardei ve bu sekiz kiinin üzerine göndererek
yakalatmtr(Karaman,1949,3738).
Kâhya’nnkardeiZekeriyailebirliktebusekiztutukluyuSarkam’agönde
rerek Karabekir Paa’ya teslim etmitir. Tutuklularn Sarkam’a gönderilmesi
Karabekir’inisteiyleolmutur.Karabekir,buradaskyönetimdurumusözkonu
suolduuiçintutuklularaskerimahkemedeyarglamakistiyordu.Fakatbudu
rumMustafaKemalPaatarafndanuygungörülmemi,dahadorusuKarabekir
Paa’nnbanabuyrukuygulamalarnaizinvermemi,tutuklularnSivas’agön
derilmesi ve olayn mülki idareye devri uygun görülmütür (Karabekir, 2001/II:
67). Bunun üzerine Sarkam’ta bir aydan beri hapsedilen tutuklular, sivil mah
kemedeyarglanmaküzereSivas’agönderilmitir25.Kâhyaçetesininelebalarnn
tutuklanmasndansonra,baszkalandierçetemensuplardatekertekeryaka
lanarak,hapseatlmveaskerkaçaklardacepheyegönderilmitir.
Yahya Kâhya çetesi çökertildikten sonradaha rahat hareket eden Sami Sabit
Bey,AralkayboyuncaYahyaKâhya’nnsaklandyerlerkonusundakendisine
gelen ihbarlar deerlendirmi ve basknlar gerçekletirmitir26. Özellikle Yomra
Nahiyesi’nde ve Çömlekçi Mahallesi’nde yaplan basknlar oldukça iddetli ol
24 Karabekir “Yahya Kahya’nn Santa Rum ekiyas ile i birlii yapt için hapsedilen katibi mam Rahmi’yi de hapisten tahliye ettii anlalyordu.” diyerek mam Rahmi’nin Efkalidi Çetesi ile ilikide olduunu kantlamak için onun 16 ve 20 Ekim 1921 tarihine ait iki adet mektubunu anlarnda yaynlamtr (Karabekir, 2001/II: 41-43).
25 Tutuklularn askeri hapishaneye konularak ikence edildii, kollar balanarak üzerlerindeki elbiseler soyulduu ve yar çplak bir
ekilde yolculuk yapmaya zorland ve her mola yerinde altlarn pisletinceye kadar dövüldüü iddialar Ali ükrü Bey tarafndan Meclis gündemine tanmtr (TBMM, GCZ, 20: 274).
26 Yahya Kahya’nn sakland yerleri ihbar eden mektuplar için bkz: TTE, 64-79-79/21.12.1337, KSN:1256; TTE, 67-21- 21/21.121337, KSN:1258.
