ȱ N.ȱA.ȱBASKAKOV ȱ ȱ ȱȱȱTÜRKȱLEHÇELERGNGNȱMUKAYESELGȱTARGHÎȱARAkTIRMALARINAȱKISAȱBGRȱBAKIk

Tam metin

(1)TARHNPENDE. THEPURSUITOFHISTORY. ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS. INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH. Yl:2009,Say:2 Sayfa:249262. Year:2009,Issue:2 Page:249262. TÜRKLEHÇELERNNMUKAYESELTARHÎARATIRMALARINA KISABRBAKI*. N.A.BASKAKOV** Özet Buçalma,N.A.Baskakov’un1969ylndayaymladVvedeniyevzuçeniyeTyurkskihYazkov (TürkDillerininÖrenimineGiri)adleserinin70.83.sayfalararasndayeralan“KratkiyObzor Sopostavitel’nhiSravnitel’nostoriçeskihssledovaniiPoTyurkskimYazkam”altbalnnRusçadan çevirisidir.YirminciYüzylSovyetTürkolojisahasnnantisimlerindenbiriolanBaskakov, TürkçeveTürkLehçelerihakkndakalemealdbirbirindendeerlisayszçalmalarylatan nr.Bumakaledeelealdkonu,Türkçenintarihîdevirlerindenitibarenyaplanmukayeseli çalmalardr.Sözkonusuçalmalar(dilbilgisivesözlükler)elealnekilleri,üslupveyararl lkbakmndandeerlendirenBaskakov,çadadilbilimcigözüyleonlareletirmi,Türkçeiçin deerlerinibelirtmitir.Mukayeselitarihîçalmalarndillerüzerindekifaydasnözelliklebelir tenBaskakov,butürçalmalarngünümüzdedebüyükbirihtiyaçolduunuvurgulamtr. AnahtarKelimeler N.A.Baskakov,Türkçe,TürkLehçeleri,MukayeseliTarihîAratrmalar,Türkoloji *. **. Bu yaz, Baskakov’un Vvedeniye v zuçeniye Tyurkskih Yazkov (Türk Dillerinin Örenimine Giri, Moskova, 1969) adl kitabnn 70-83. Sayfalarndaki “Kratkiy Obzor Sopostavitel’nh i Sravnitel’no-storiçeskih ssledovanii Po Tyurkskim Yazkam” alt balnn Rusçadan yaplm çevirisidir. Çevirenler: Yrd. Doç. Dr. Ufuk Deniz AÇI, (Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Öretim Üyesi),ufukdas@hotmail.com, Ar .Gör. Dr. Suzan Uluolu (Selçuk Üniversitesi, Rus dili ve Edebiyat Bölümü Öretim Eleman). Nikolay Aleksandroviç Baskakov, 9 (22) Mart 1905’te Vologoda (imdiki Arhangelsk) ilinin Sol’viçegodsk ehrinde dodu. 1922’de Orta Okulu (Srednyaya kola’da okuyordu. Rusya’da bu tür okullar ilk, orta ve lise öreniminin birlikte yapld bir okuldur.) bitirdi ve Gryazovetsk Pedagoji Teknikumu’na balad. 1923’te, ailesinin Türkiye’den (O zamanlar Osmanl imparatorluu idi.) gelen dostlarndan etkilenerek ilgi duymaya balad “Dou”ya yönelmek için Moskova arkiyat Enstitüsü’ne girmeye çalt, fakat kabul edilmedi. 1924’te “Tanr var m din gerekli mi?” konulu bir oturuma katld için teknikumdan çkarld. Ayn yln sonbaharnda Leningrad’daki Halk Eitimi Devlet Enstitüsü’ne alnd. 1925 ilkbaharnda Leningradprofobr’da Moskova Devlet Üniversitesi’nin ve Pokrovski adna kurulmu olan bugünkü adyla Lomonosov Tarih-Etnoloji Fakültesi’nin Etnografya bölümüne kaydoldu. 1926’da birinci snf bitirince Fakülte dekanl tarafndan Prof. A.N.Maksimov ve V.A.Godlevski’nin tavsiyeleri üzerine Karakalpak ASSC’de pratik yapmak için gönderildi. 1928’de Moskova Devlet Üniversitesi Etnografya-Arkeoloji Müzesine eleman olarak alnd. Türk filolojisi Bölümü tarafndan Uygur, Krgz ve Kazak lehçeleri, Karakalpaklar ve Harezm Özbeklerinin etnografyas, dili ve folkloru üzerine malzeme toplamak için Kazakistan’a, Krgzistan’a ve Özbekistan’n Harezm vilayetine gönderildi. 1929’da Moskova Devlet Üniversitesi Tarih-Etnoloji Fakültesi’nde, Türk kavimlerinin tarihi, arkeolojisi, etnografyas, dili, folkloru ve edebiyat üzerine ihtisasn bitirdi ve Türk Filolojisi Bölümü’nde V.A.Gordlevski’nin yannda kald. 1930’da Moskova Devlet Üniversitesi Türk Filolojisi Bölümü tarafndan staj için Karakalpak ASSC’ve gönderildi. Bu tarihten itibaren Baskakov’un bilimsel dünyasnda muhteem bir ritim göze çarpmaktadr. Türk Dünyas corafyasnda adm atmadk mekân brakmayan Baskakov, hemen her Türk topluluu üzerinde bilimsel çalmalar yapm; yapt çalmalar kitap, makale ve raporlar halinde yaymlamtr. Emeklilie ayrld 1979 tarihine kadar baarlarla, ödüllerle dolu bir bilimsel yaam olmutur. (Baskakov’un yaamna dair daha ayrntl bilgi için bk. Nuri Yüce, “Prof.Dr. Nikolay Aleksandroviç Baskakov’un Hayat ve Türkoloji Bilimine Hizmetleri”, Türk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1995, s.1-30, Ankara, 1995 (UDA-SU)..

(2) 250 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2. ANOVERVIEWOFTHECOMPERATIVEHISTORICALSTUDIESOFTHETURKISH DIALECTS Abstract ThisstudyisaRussiantranslationofsubtitle KratkiyObzorSopostavitel nhiSravnitel no storiçeskihssledovaniiPoTyurkskimYazkam whichtakesplaceinthe7083rdpageofthe workcalled VvedeniyevzuçeniyeTyurkskihYazkov (IntroductiontoInstructionsofTurkish Languages)Baskakovpublishedin1969. Baskakov,oneofthememorialnamesof20thcenturySovietTurcologyarea,isknownforcount lessvaluablestudieswhichisaboutTurkishandTurkishdialects.Inthisessay,hearguesthe comperativestudieswhichmadebeginningfromhistoricalageofTurkish.Baskakovwhoevalu atesthenamedstudies(grammerandlexicon)intermsofstyle,effectivenessandthewayof approachingcriticisesthemwithamodernlinguist spointofviewandexpressestheirvaluesfor Turkish.Heespeciallyexpressesthebenefitofcomperativehistoricalstudiesonlanguagesand heemphasizesthatsuchstudiesaregreatdemandsatthepresentday,too. KeyWords N.A.Baskakov,TurkishLanguage,Turkishdialects,ComperativeHistoricalStudies,Turcology. .

(3) 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 251. Türklehçelerinin1tarihiniörenmeii,onlarnaitolduklarmilletintarihinede bal olarak, Türk dil biliminin en önemli sorunlarndan birini oluturmaktadr. Busorunundorutespitivebaarlbirçözümeulamas,hereydenönceTürk lehçelerininbilimselmukayeselitarihîgramerininvemukayeselitarihîetimolojik sözlüününoluturulmasylailgilidir. Busorun,Türklehçelerininaratrlmasnntarihiboyunca,bilimadamlarta rafndan defalarca ele alnmtr. Bilimde, ncelenen olaya yönelik ele alnan iki metodik yaklamn (ayr Türk lehçelerinin olgu ve olaylar üzerine dikkatli bir analizyoluylaçoksaydaizlenimlertoplayantümevarmmetoduileTürklehçele riningeliimineyöneliksentezyoluylaortaksonuçlareldeedilen“dedüktiv”,yani delile dayal metodun) birletirilmesi gerektiinin bilincine varlmtr. Bilim adamlar,analizvesentezleeldeedilensonuçlarnkarlkldenetlenmesiyle,ba zendilörenimininyetersizliinebakmakszn,olaylarnayrayrörenilmesive yeniolgularnbirikiminedönebilmekiçineldeettikleribilgilerigenelletirmiler dir. Böylebirgenellemeninyaplmasnda,herzamanmukayeselitarihîsözlükler ve gramerler Türk lehçelerinin belirli ve ayr olgular hakkndaki çalmalarna veyadahasnrlmonografikaratrmalarnatemeltekiletmitir. Türk lehçelerinin örenimiile ilgili mukayeseli, ksmen de mukayeseli tarihî metotlarnkullanmileyaplansentezdenemeleridahaönceleridebilinmekteydi. Türklehçelerininmukayeseliörenimininöncüsü,Türklehçelerininsözlüü nü yazan Kagarl Mahmut’tur (11.yy)2. Kagarl Mahmut mukayeseli metoda Uygurcadan materyaller vermektedir. Bu materyaller sözlükte “Türk dili” veya “HakaniyeTürklerinindili”adntamaktadr.UygurcadndabirdeKpçakve Ouz lehçelerinden materyaller vardr. Bunlar da kendi aralarnda birbirlerine yaknlehçelerolarakverilmiveherikisideUygurcailekarlatrlmtr. SözlükteaynzamandabakaTürklehçelerindenvediyalektlerindendema teryaller verilmitir. Kagarl Mahmut, yakn akraba lehçeler olarak u boylarn konutuklarlehçelerikabuletmektedir:Krgz,Kfçak(Kpçak),Ouz,Tohs,Ya ma,Çiil,Igrak,Çarok.BunlarayaknolanlardaYemekboylarnnkonutuklar lehçeler(BugünküTatarlarnetnikkökleribuboyolabilir.N.A.Baskakov)veBa kurt boylarnn konutuklar lehçeler gösterilmitir. Kagarl Mahmut, öncekiler denbazözelliklerindendolayayrlanBulgarveSuvardillerinideTürklehçele 1. 2. Türk lehçeleri tabiri, çeviriyi yaparken bizim tercih ettiimiz bir terminolojidir. Baskakov, “Türk lehçeleri” yerine “Türk dilleri” terimini kullanmtr. Onun “Türk dilleri”nden kast, tarihî ve çada Türk lehçeleridir. Bu çeviriyi yaparken genellikle Baskakov’un terminolojisine sadk kalmaya çaltk. Fakat bu gibi yerlerde anlatlmak istenen konunun daha net anlalmas ve Türkiye Türkolojisinin kulland terminolojiye uygun olmas için baz deiiklikler yaptk (UDA-SU). Mahmut bin El-Hüseyin bin Muhammed El-Kagarî, Kitabu Dîvânü Lûgati’t-Türk (Divan Lugat at-Tyurk). Ahmet Rifat Tarafndan stanbul’da yaymlanan Sözlük, 1.2.cilt 1333 h.(1915 m.); 3. Cilt 1335 h. (1917 m.). Türkçe tercümesi için baknz: Besim Atalay, Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, Ankara, c.I, 1939; c.II 1940; c.III 1941. Divanü Lugat-it-Türk, Tpkbasm, Ankara, 1941 (Endeks, Ankara, 1943); Dehri Dilçin, Arap Alfabesine Göre “Divanü Lugat-it-Türk” Dizini, Ankara, 1957. Ayn zamanda, C.Brockelmann, Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmud al-Kasgharis Divan Lugat-at-Turk (Macar Oryantalizm Kütüphanesi, Budapete-Leipzig, 1928, 1); Özbekçe tercümesi: S.M.Muttalibov, Türkiy Süzler Devani, 13, Takent, 1960,1961,1963; ndeks, Takent, 1967..

(4) 252 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2. rinden saymaktadr. Bunlara bir de Bizans snrnda yaayan Peçeneklerin dilini eklemitir.KagarlMahmut’agöre,farklbirdildekonuanlarÇumul,Kay,Ya bak,Tatar,Basml(Moolcanndiyalektleriolabilir.N.A.Baskakov)3boylardr.Bu boylarkendidillerininyanndaTürklehçelerinideiyibiliyorlard.Kagarl,Türk lehçeleriarasndaenbasitolarakOuzlarndilinikabuletmektedir.Endoruleh çeler olarak da (Edebî dile en yakn olanlar olsa gerek. N.A.Baskakov) Tuhsi ve Yagma boylarnn dillerini göstermektedir. O zamann edebî dili Uygurca, Kagarl Mahmut’un terminolojisine göre Hakan Türklerinin (Hakaniye) dili idi. BulehçedeUygurveKarlukboylarnn,kavimlerininkonutuudildir. Kagarl Mahmut’un sözlüüne ald kelimeler, kelimelerdeki seslerin mik tarlarnagöredüzenlenmitir.Sözlükteisimlervefiillerayrlmtr.Aynzamanda Türklehçelerininoldukçaayrntlbirfonetikvemorfolojiközelliiverilmitir.Dil özelliklerinin yan sra, onlar konuan kiilerin corafî dalmnn snflandrl masdaverilmitir.KagarlMahmutlehçelerinözelliklerinibelirlerkenveonlar snflandrrkenusesliközelliklerigözönündebulundurmutur: a) Kelimebandaki“yc”seslerininuyumu. b) Kelimebandaki“mb”seslerininuyumu. c) Kelimesonundaki“yn”seslerininuyumu. d) Kelimebandaki“td”seslerininuyumu. e) Kelimeortasndaki“yz”seslerininuyumu. Kagarlyaptsnflandrmada,yukardaverdiimizfonetiközelliklerinyan sra, bunlara benzer pek çok morfolojik özelliklere de dikkat etmitir. Böylece, KagarlMahmut’unsözlüüsadecebasitkarlatrmalarlaoluturulmam,ayn zamanda kelimeler deerlendirilmi ve dil bilgisi alannda da karlatrmal bir çalma yaplmtr. Kagarl, bu çalmalarn ve mukayeseli deerlendirmelerin yardmylalehçelerarasndakiakrabalkbalarntespitetmitir. Arapbilimadamlarnn13.15.yüzyllaraaitmukayeselieserlerine,bazeski kelimelersözlüünüvegramerkitabnörnekverebiliriz.Bueserlerdedemuka yeseyöntemiyleazvelehçefarkllklartespitedilmitir. 12. yüzyln ortalarnda yazlan, fakat bugün 1305 ve 1492 tarihli nüshalar elimizde mevcut olan en eski eserlerden biri de, ArapçaFarsçaTürkçeMoolca sözlükolarakhazrlananElZemaherî’nin(öl.1143)Mukaddimetü’lEdeb4adlese ridir.V.V.Barthold’a5göre,busözlüünTürkçebölümü12.13.yüzylOrtaAsya edebîTürkdiliniyanstmaktadr.. 3. 4. 5. Makalenin kimi yerlerinde bu tip parantez açklamalar göreceksiniz. Açklamalar yaznn orijinalinde vardr. Bu parantezler bilim adamlarnn kendi kullanm tercihlerini göstermektedir (UDA-SU). Bk. Mool Sözlüü “Mukaddimat al-Adab”, Bölüm 1-2, Sovyet Bilimler Akademisi arkiyat Enstitüsü Çalmalar, 14.cilt, Moskova-Leningrad, 1938; 3. Bölüm, Moskova-Leningrad, 1939. W.Barthold, Eine Zamahsari-Handschrift Mit Alltürkischen Glossaren, “Islamica”, cilt 2, Leipzig, 1926-1927..

(5) 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 253. HollandalDoubilimciT.Houtsma6tarafndanyaynlanan,1245ylndaM sr’da düzenlenen anonimTürkçeMoolcaFarsça sözlük ise 13.yüzyl ortalarna aittir.BueskikelimelersözlüündekiTürkdili,MoolistilassonrasgüneyRus bozkrlarndan Msr’a göç eden Kpçaklara (Kumanlara veya Kpçaklara) aittir. Özellikleri bakmndan, Kpçak lehçesinin çeitli diyalektlerinin belirtildii ünlü KpçakabidesiCodexCumanicus’undilineyakndr. 14.yüzylnbalarna(13121313)aitolanbirdiereserde,Kpçaklehçesinin (KumanveyaKpçak)özelliklerini,Ouzlehçesiyle(Türkmence)mukayeseeden ArapfilologuEbûHayyânElGrnatî(veyaElEndülüsî)7’ninsözlüüvegramer kitabdr.Bueser,Kpçaklehçesiniörenmekiçinhazrlanmpratikbireserözel liinitamaktadr.Bunundnda,özellikleKpçakveTürkmenlehçelerininkar latrmalsözlükvedilbilgisimateryallerinideiçermektedir.Yazarbazdurum larda karlatrma yaparken Tatarca, Bulgarca, Uygurca, Toksaba ve dier Türk lehçelerinededeinmitir. DahasonraDouTürkistan8UygurlarnnönemlidilunsurlarntayanOuz lehçelerinden birinin9 sözlüü ve dil bilgisi üzerine yaplan dilbilim aratrmala rndanoluanCemaleddinbniMühennâ’nnünlüeseriHiliyetü’lnsânveHâliba tü’lLisân (dier adyla: Hiliyetü’lLisân ve Hâlibatü’lBeyân)’ belirtmemiz gereki yor.P.M.Melioranskiy’nintahmininegöre,bueser14.yüzyldakuzeybatran’da veya bugünkü Azerbaycan’da yazlmtr. bni Mühennâ’nn yazlarnda Ouz lehçesiiledierTürklehçeleriarasndakibelirginfonetikayrlklaraiaretedilmi tir. Kelime bandaki “b” ve “m”, “t” ve “d” ünsüzlerinin ve kelime içerisinde deiikdurumlardabulunan“f”ve“p”,“k”ve“՞”ünsüzlerininkonumubelir tilmitir.Bubilgilereekolarak,ikinciluzunünlülerinyapsveoluumsüreçleri ortayakonmutur. 15.yüzyln ilk yarsnda yazlan Kitâbu Bulgatü’lMütak fî Lûgati’tTürk ve’l KfçakadlArapçaKpçakçasözlükdemukayeselieserlerarasndayerinialmak tadr. Bu sözlük Kpçak ve Ouz (Türkmen) lehçelerini Araplara öretmek için kaleme alnmtr. Eser, Arap bilgini Cemâleddin EtTürkî tarafndan oluturul mutur.EserinLehçeveFranszcatercümesiPolonyalTürkologA.Zayonçkovs. 6. 7. 8. 9. Th. Houtsma, Ein Türkisch-Arabisches Glossar, Leiden, 1894. (Tam ad: Kitâb- Mecmû-u Tercümân Türkî ve Acemî ve Mogolî ve Farsî) Tam ad: Ebû Hayyân El-Endülüsî, “Kitab al-drak Li-Lisan al-Atrak”, Mustafa Bey tarafndan yaynlanan Ebû Hayyân’n hikayelerinin K.Guarta tarafndan yaplan eletirisine baknz (Journl Asiatique, Paris, 1892, cilt 8, bölüm 20, s. 326-355). Bir de, L.Bouvat, Une Grammaire Turque Du Huitieme Siecle de L’Hegire – “Le Penetration Dans la langue des Turcs” d’Abou Hayyan al-Garnati (“Actes du XIV congres nternational des Orientalistes Alger”, 1905, Paris, 1907). Eseri en son ve tam olarak çalan: A.Caferolu, Abu Hayyan Kitab al-Idrak Li-Lisan al-Atrak, stanbul, 1931. Bu esere ilave niteliindeki, V.zbudak, El-drak Haiyesi, stanbul, 1936. S.E.Malov, bn-Muhanna o Turetskom Yazke, Zapiski Kollegii Vostokovedov Pri Aziatskom Muzeye Akademii Nauk SSSR, Leningrad, cilt 3, fasikül 2, 1928. Bk. P.M.Melioranskiy, Arab-Filolog o Turetskom Yazke, St. Petersburg, 1900. bn-i Mühennâ’nn eseri, “Cemâlü’d-din bn-i Mühennâ Hâliyetü’l-Lisân ve Hâlbetü’l-Beyân” veya “Hâliyetü’l-nsân ve Hâlbetü’l-Lisân”, h.1338-1340 (m. 1919/201921/22) yllarnda Kilisli Rifat tarafndan yaymlanmtr. Karlatrnz: A.Battal, bn-ü Mühennâ Lûgati, stanbul, 1934..

(6) 254 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2. ki10tarafndanyaymlanmtr.Tamamenpratikamaçlolanbueser,KpçakOuz dililikileriyleilgilioldukçailginçmukayeselitarihîbilgilerdeiçermektedir. Türk lehçelerinin, özellikle Kpçak ve Ouz lehçelerinin örenimiyle ve bu lehçelerinyaps,oluumuileilgilimukayeselibilgileriçeren,Arapdilbilimcileri ninMsr’dayazdklareserlerarasndaunlardazikretmeliyiz: 1) 15.yüzylaait,Arapçayazlmolanbirdilbilgisiincelemesi:ElKavânînü’l Külliye lîDebtü’lLûgati’tTürkiyye. lk kez Kilisli Rifat tarafndan 1928 ylnda s tanbul’dayaymlanmtr.1937ylndaAlmancatercümesiveyorumlaryla,Macar bilginiS.Telegdi11debueseriyaymlamtr. 2) 15.yüzyla ait bir eser olan Kitâbü’tTuhfetü’zZekiyye fîLûgati’tTürkiyye: 1945 ylnda, stanbul’da Besim Atalay12 tarafndan Türkçe tercümesi yaymlan mtr. Bueserlerinikisindedeöncekilereoranladahaaz,amayinedebazkonularda özellikleyazarlartarafndandeinilensesbilgisivekelimehazinesiyleilgilimu kayeselianalizlerkonusundaçokdeerligözlemlerbulunmaktadr. Öylegörünüyorki,mukayeselimetotvebazbölümleriylemukayeselitarihî metotelementleri,OrtaÇa’daki Dou veözellikleArapfilologlariçinbilinme yeneylerdeilmi.KagarlMahmut’unsözlüündeilkörneklerinigördüümüz veMsrlArapfilologlarneserlerindedevamettirilençalmalarda,çadabilim dedeöneminiyitirmeyençokilginçgözlemvesonuçlargörülmektedir. Dil hadiselerinin mukayeseli örneklerini ve birkaç farkl lehçenin ayr grup veya aileye ait olduunu gösteren ikinci grup filolojik ve özellikle leksikografik yazlara, genellikle 18. ve 19.yüzyln ilk yarsnda, Rus ve Batl dilbilimcilerin eserlerinderastlyoruz. Türk lehçelerinin mukayeseli aratrmalar alannda, 18.yüzyln en büyük aratrmaclarndan biri, sveçli bir subay olan F..TabbertStrahlenberg’tir. Polta va13 sava esiri olan Strahlenberg, daha sonraki yllarda çok önemli bir Sibirya aratrmacs olmutur. Ural (UgorFin ve Samoyet) ve Altay (Türk, Mool ve EvenkMançur)dillerininakrabaolduunuilerisüren,UralAltayteorisininyara tcsolanStrahlenberg,bugünekadarbirçokbilimseltaraftarkazanm,çoksay dabilimselyaynyapmtr.UralAltaydillerininveTürklehçelerininilksnflan drmalarndan biri F.. TabbertStralenberg’e aittir14. UralAltay teorisinin, daha sonralar Ural ve Altay teorilerinin, F..TabbertStralenberg dnda en büyük sa 10. 11. 12. 13 14. Bk. A. Zajaczkowski, Manuel Arabe de la Langue des Turcs et des Kiptchaks (Epoque de L’Etat mamelouk). Arabski Podrecznik Jezyka Turkow i Kipczakow z Epoki Panstwa Mameluckiego (ntroduction, Vocabulaire Turc-PolonaisFrançais, Texte.), Warszawa, 1938; A.Zajaczkowski, Slownik Arabsko-Kipczacki z Okresu Panstwa Mameluckiego, Bulghat al-Mustag Li Lugat at-Turk Wa-l-Qifzaq, Czesc 2, Vebra, Warszawa, 1954; A.Zajaczkowski, Vokabulaire ArabeKiptchak de L’Epoque de L’Etat Mamelouk, Czesc 1, Warszawa, 1958. Bk. Kilisli Rifat, El-Kavânînü’l-Külliye Lî-Debtü’l-Lûgati’t-Türkiyye, stanbul, 1928; S.Telegdi, Eine Türkische Grammatik in Arabischer Sprache Aus dem XV jhdt. (Körösi Csoma-Archivum, Budapest, Erganzungsband, H.3, 1937.) Bk. Besim Atalay, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fî-Lûgati’t-Türkiyye, stanbul, 1945; T.Halasi Kun, La Langue des Kiptchaks D’Apres un Manuscrit Arabe D’stanbul, partie 2, Budapest, 1942 (Tpkbasm). Poltava Sava, I. Petro devrinde Ruslarn sveçlilerle yapt büyük bir savatr (1708). (UDA-SU) Bk. Ph.J.Strahlenberg, Das Nord-Und Östliche Theil Von Europa Und Asia, Stokholm, 1730..

(7) 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 255. vunucusu V.ott, M.A.Kastren ve daha sonraki dönem bilim adamlarndan O.Donner,G.Vinkler,.Gryuntsel,G.Ramstedt,A.Sovajo’dur15. Rusya’da,mukayeselivemukayeselitarihîmetotfikirleriilkkez18.yüzylda EnÖnemliKiinin(Çar’n)DanmanlarTarafndanToplananBüyükDilveLehçelerin Karlatrmal Sözlükleri adyla bilinen, kalabalk bir Rus bilim adam grubunun oluturduu kapsaml çalmada gerçee dönütürülmütür. “Karlatrmal Söz lükler...”üzerindekiçalmalar1733’tebalamve1787ylndasonaermitir16. Türkoloji sahasnda Radloff öncesi döneme ait mukayeseli çalmalarn tari hinde,bütünTürklehçelerininkapsamlmukayeselitarihîaratrmalariçinzemin hazrlayanProf.A.Kazembek17ve.N.Berezin’in18çalmalarözelbiryeresahip tir. 19.yüzylnortalarnakadar,genelolaraktümaratrmalargibitümmateryal lerdemukayeselibirözelliesahipolmulardr.Sadecebazdurumlardamuka yeselitarihîelementlerikendibünyelerindetamaktadrlar. BilimselTürkolojininkurucularveTürkdilbilimindemukayeselitarihîmeto dun en büyük temsilcileri, Rus biliminin de temsilcileri olan O.Böhtlingk ve V.V.Radloff’tur. Türkoloji alannda ilk ayrntl mukayeseli tarihî aratrma, O.Böhtlingk’inYakutçanndilbilgisivekelimehazinesinindierTürklehçelerin dekianalojikolguveolaylarlakarlatrarakincelediiçalmasdr19. HemenhemenbütünTürklehçelerinikapsayanmukayeselitarihîaratrma lar,birçokTürklehçesiveazileilgilimateryallertoplayanvebumateryallerises bilgisi,dilbilgisivekelimehazinesiüzerineyaptözelaratrmalardagenelleti renV.V.Radloff’un20kapsamlçalmalarylabalamtr.. 15. 16. 17 18. 19 20. Bk. Th.A. Sebeok, The meaning Of “Ural-Altaic”, “Lingua”, vol.2, Haarlem-Holland, 1950. Karlatrnz: M.Ryasyanen, Material Po storiçeskoy Fonetike Tyurkskih Yazkov (Türk Dilinin Fonetiine Dair), N.A.Baskakov’un editörlüünde, A.A. Yuldaev’in tercümesi, Moskova, 1955. Bk. S.K.Buliç, Oçerk storii Yazkoznaniya v Rossii (Rusya’daki Dilbilim Tarihi Denemeleri), cilt 1, S.Petersburg, 1904, sayfa 266. Karlatrmal sözlükler hakknda daha fazla bilgi için baknz: N.A.Baskakov, Vvedeniye v zuçeniye Tyurkskih Yazkov (Türk Dillerinin Örenimine Giri), Moskova, 1969, s.29. Buliç’in yukarda bahsedilen çalmasnda, karlatrmal sözlükler için yaplan Türk Lehçeleri Üzerine Linguvistik Materyaller Raporu’na baknz (sayfa 416 ve devam). A.Kazembek, Obçaya Grammatika Turetsko-Tatarskogo Yazka, (Türk-Tatar Dillerinin Ortak Grameri), Kazan, 1846. I. Berezin, Recherches Sur Les Dialectes Musulmans, 1. Kazan, 1848; .Berezin, Turetskaya Hrestomatiya (Türkçe Seçmeler), 1 Kazan, 1857. (Karlatrnz: A.E. Krims’kiy, Tyurki, h Movi Ta Literaturi (Türkler, Dilleri ve Edebiyatlar), 1.Tyurks’ki Movi (Türklerin Dili), s.146. O. Böhtling, Ueber Die Sprache Der Jakuten, S.Petersburg, 1851. V.V.Radlov, Obrazts Narodnoy Literatur Tyurkskih Plemen (Türk Boylarnn Halk Edebiyat Örnekleri), cilt 1-10, S.Petersburg, 1868-1904; Yine ayn kiinin, Opt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (Türk Lehçelerinin Sözlüü Denemesi), S.Petersburg, 1888-1905, 1893-1911; W.W.Radloff, Phonetik Der Nördlichen Türksprachen, Leipzig, 1882; W.W.Radloff, Einleitende Gedanken Zur Darstellung Der Morphologie Der Türksprachen, “mparatorluk Bilimler Akademisi Notlar”, seri 8, cilt 7, 1906: Bir de una baknz: .A.Boduen de Kurtene, Zametki Na Polyah Soçineniya V.V.Radlova (Radlov’un Çalma Alan Üzerine zlenimler) “Einleitende Gendanken Zur Darstellung Der Morphologie Der Türksprachen”, “Jivaya Starina (Yaayan Tarih)”, Fasikül 3, 1909. Radloff’un Opt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (Türk Lehçelerinin Sözlüü Denemesi) adl eseri üzerine Türkiye’de yaplan iki doktora tezini de burada zikretmek gerekir: Dr.Ufuk Deniz Aç, W.Radloff’un Opt Slovarya Tyurkskih Nareçiy Adl Eseri ve Eserde Geçen Krgz ve Kazak Lehçesine Ait Kelimelerin ncelenmesi (Baslmam Doktora Tezi), Konya 2003; Dr.Mustafa Toker, W.Radloff’un Opt Slovarya Tyurkskih Nareçiy Adl Eseri ve Eserde Geçen Tatar Lehçesine Ait Kelimelerin ncelenmesi (Baslmam Doktora Tezi) , Konya 2003 (UDA)..

(8) 256 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2. Türk lehçelerinin kelime hazinesi konusunda Radloff’a L.Budagov21 ve G.Vamberi22gibiöncülerbirneviklavuzluketmiolsada,Türklehçelerininses bilgisivegramerikonusundaortakmukayeseliaratrmalarntemeliniilkkuran kiiüphesizkiV.V.Radloff’tur.Sonrakitamamlaycvedetayltarihîaratrmalar uveyabuölçüdeV.V.Radloff’unçalmalarnesasalmlardr.23 N.F.Katanov’un, baz Rus ve Avrupal Türkologlar tarafndan eletirilen ve hakettiideerigöremeyen24“UryanhayLehçesininAratrma(nceleme)Dene mesi...”25adlçalmasTürklehçelerininmukayeselitarihîaratrmalarnaönemli katklardabulunmutur.N.F.Katanov’unçalmas,büyükbirdikkatveihtimamla yaplanhemenhementümTürklehçeleriveazlarnnfonetikvegramatikolgu larnn karlatrmal sistematik raporudur. Böyle bir rapor, mukayeseli tarihî gramersorunlarylailgilenenherTürkologiçingünümüzdedegereklibirkaynak tr. V.V.Radloff ve N.F.Katanov’un çalmalarndan sonra Türk lehçeleri üzerine yaplan mukayeseli tarihî aratrmalar geni bir alan kapsayan karaktere sahip deildirler.YaTürklehçelerininayrgramersorunlarüzerineyaplanmonografi si eklinde, ya da u veya bu linguvistik ant26 hususunda yaplan mukayeseli tarihîgözlemlereklindedirler.YahutdaTürklehçelerininortakakrabalksorun larna27 veya detayl ses bilgisi, kelime hazinesi ve gramer28 sorunlarna deinen ayrmakalelereklindedirler. 21. 22 23. 24. 25. 26. 27. 28. L.Budagov, Sravnitel’ny Slovar’ Turetsko-Tatarskih Nareçiy (Türk-Tatar Lehçelerinin Karlatrmal Sözlüü), 1-2, S.Petersburg, 1868-1871, 2. Bask, 1961 (Tpkbasm). H.Vamberi, Etymologisches Wörterbuch Der Türko-Tatarischen Sprachen, Leipzig, 1878. J.Grunzel, Die Vokalharmonie Der Altaischen Sprachen, Wien, 1889; J.Grunzel, Entwurf Einer Vergleichenden Grammatik Der Altaischen Sprachen Nebst Einem Vergleichenden Wörterbuch, Leipzig 1885; V.Grönbech, Forstudier l Tyrkisk Lydhisrorie, Kopenhagen, 1902; Karlatrnz: H.Petersen, Türkische Lautgesetze (Zeitschrift Der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, Leipzig, 57, H.3, 1903; K.Foy, Türkische Vokalstudien, Besonders Das Köktürkische Und Osmanische Betreffend (Mitteilungen Des Seminars Für Orientalische Sprachen An Der Königlichen FriedrichWilchelms Universitat Zu Berlin, Westasiatische (Ostasiatische) Abteilung, Berlin, Bd.3, 1900.). Eletiri için baknz: P.Melioranskiy (Zapiski Kollegii Vostokovedov Pri Aziatskom Muzeye Akademii Nauk SSSR (Sovyet Arkeoloji Topluluunun Dou Bölümü Notlar), cilt 15, faikül 4, Leningrad, 1904.), M.Hartmann (Orientalistische Literaturzeitung, Berlin-Leipzig, 1905, No.1); V.Munkacsi (Keleti Szemle (Revue Orientale), Budapest, 5,1,1904.). Yazar, eletirmenlerin ona yönelttikleri sorular ele almamtr. Öyle ki Türk dillerinin mukayeseli tarihî grameri u ana kadar da çözümünün sadece tek bir Türkolog kua tarafndan çözülemeyecek bir sorun olarak kalmaktadr. N.F.Katanov, Opt ssledovaniya Uryanhayskogo Yazka S Ukazaniyem Glavneyih Rodstvennh Otnoeniy Yego K Drugim Yazkam Tyurkskogo Kornya (Uranghay Lehçesinin Dier Türk kökenli Lehçelerle Olan Temel Akrabalk lkileri Üzerine Bir Aratrma Denemesi), Kazan, 1903. P.M. Melioranskiy, Arab-filolog o Turetskom Yazke, yine ayn kiinin: Pamyatnik v Çest’ Kyul’-Tegina (Kültigin Ansna Abide), (Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya Russkogo Arheologiçeskogo Obçestva, S.Petersburg, “Rus Arkeoloji Topluluunun Dou Bölümü Notlar”), cilt 12, fasikül 2-3, 1890) vs.; S.E. Malov, Pamyatniki Drevnetyurskoy Pis’mennosti (Eski Türk Yaztlar), Moskova-Leningrad, 1951; Yine ayn kiinin: Yeniseyskaya Pis’mennost’ Tyurkov (Türklerin Yenisey Yazs), Moskova-Leningrad, 1952; Yine ayn kiinin: Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti Mongolii i Kirgizii (Krgz ve Mool Eski Türk Yaztlar), Moskova-Leningrad, 1959; S.Brockelmann, Ali’s Qissa-i Jusuf, Der Alteste Vorlaufer Der Osmanischen Literatur (Jahargang, 1916, Phil.-hist. Klasse, N5, 1917) vs. J.Deny, Langues Turques, Langues Mongoles Et Langues Tongouses Les langues Du Monde Par Un Groupe de Linguistes Sous Le Direction De A.Meillet Et M.Cohen, Paris, 1924. (2.bask, 1952); A.Sauvageot, Ural-Altaic Languages “Encyclopedia Britanica”, XXII, 1929; E.Lewy, Die Türksprachen, adl kitabnda: M.Heepe, Lautzeichen Und hre Anwendung n Verschiedenen Sprachgebieten, Berlin, 1928. V. Bogoroditskogo’nun Vvedeniye v Tyurko-Tatarskogo Yazkoznaniye (Türk Tatar Dilbilimine Giri) adl kitabnda yaynlanan makaleleri, bir de Etyudah Po Tatarskomu i Tyurkskomu Yazkoznaniye (Tatar ve Türk Dilbilimi Üzerine Etütler)’de yaynlanan makalelere baknz. (Kazan, 1933); E.D. Polivanova’nn K Voprosu O Dolgih Glasnh v Obçetyurkskom Prayazke (lk Ortak Türk Dillerindeki Uzun Ünlüler Hakkndaki Sorun Üzerine) adl çalmalarna bak-.

(9) 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 257. Bubakmdan,mukayeselitarihîmetodudahagenibirplandakullananvebu özelliiyle bir istisna oluturan sadece birkaç tane çalma vardr. Bunlar, Türk lehçelerininfonetiivemorfolojisi(Türklehçelerininfonetiivemorfolojisiüzeri ne biriken tüm materyallerin raporu) üzerine Finli bilim adam M.Räsänen’in29 Helsinki’de yaymlanan eserleridir. Türk lehçelerinin yaplarna dair incelemeler yapmolanK.Grönbech30’inbirazerkendönemdeyaymlanankitabveikiTürk bilimadamnn,A.C.Emre31veA.Caferolu32’nunçalmalar,yukardabahsige çenkapsamdadeerlendirilebilecekeserlerdir.AhmetCevatEmrekarlatrmal gramer alannda, Ahmet Caferolu ise Türk lehçelerinin tarihî konusunda ara trmalaryapmtr. Mukayeselitarihîkarakterdeolanpekçokaratrma,genelolarakAltaydilleri ve Moolca üzerine yaplmtr. Bu tür çalmalar özellikle B.Y.Vladimirtsov, G.RamstedtveV.Kotwicz’in33çalmalarndagörülmektedir. Çadadilbilimegöre,dillerinmukayeselitarihîaratrmalarndagözönünde bulundurulmasgerekentemeldurumlardanbiri,diltarihininodilikonuanhal kntarihiyleolanbalantsdr.Sadecebirdilinkendiolgularveohalkntarihi,ele alnandilinöncüdillerleveodilgrubununtemelisaylandillerleolanbalantla rntespitedebilir. Birdilin,onaöncülükedendillerledahasonraoluantarihîolgumukayesesi, bu diller arasndaki akrabalk ilikilerini tespit etmekle kalmaz, ayn zamanda daha sonraki karlatrmalar için örenilen dile, tarihî ve akrabalk ilikileriyle yakn olan baka dillerin de eklenmesine imkân tanr. Böylece bu dillere özgü benzerliklerivebudillerinherbiriningeliiminitakipedentarihîsüreçlerdeedin diklerifarkllklaraçklar. Fakat herhangi bir lehçede, doru ve açklayc yazl antlarn olmay, bu benzerlikvefarkllklarnherzamandorutespitedilmesineizinvermez.Budu rumdan dolayl kaynaklardan, her eyden önce aratrlan lehçenin azlarndan istifade etmek gerekir. Fakat ele alnan azlar inceleyen aratrmac azamî bir dikkatgöstermekzorundadr.Öylekiherhangibirlehçeninazlarherzamanbu lehçenineskihâlininizlerinitamayabilirler.Böyleoluncadaonlarnmukayese. 29. 30 31. 32 33. nz. (Doklad Akademii Nauk SSSR, say V, 1927), K Voprosu Ob Obçeturetskoy Dolgote Glasnh (Türkçede Ortak Ünlülerin Uzunluu Meseleleri Hakknda), Byulleten’ Sredneaziatskogo Gosudarstvennogo Universiteta “Orta Asya Devlet Üniversitesi Belleteni”, Takent, 1924, No.6; Nekotorye Fonetiçeskiye Osobennosti Karakalpakskogo Yazka (Karakalpak Lehçesinin Baz Fonetik Özellikleri), Takent, 1933. Ve baz bilim adamlarnn çalmalar: V.Banga, Yu.Meneta M.Rasanen, Materialien Zur Lautgeschichte Der Türkischen Sprachen, (Studio Orientalia, Helsinki 15, 1949); M.Rasanen, Materialien Zur Morphologie Der Türkischen Sprachen (Studio Orientalia, Helsinki, 21, 1957.). K. Grönbech, Der Türkishe Sprachbau, 1, Kopenhagen. A.C. Emre, Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri 1, Fonetik, stanbul, 1949; A.C.Emre, Türkçe’nin Yapl, stanbul, 1942. A.Caferolu, Türk Dili Tarihi Notlar, 1-2, stanbul, 1943-1947. Bkz: B.Ya. Vladimirtsov, Sravnitel’naya Grammatika Mongol’skogo Pis’mennogo Yazka i Halhaskogo Nareçiya (Mogol Yaz Dili le Halhask Lehçelerinin Karlatrmal Grameri), Leningrad, 1929. Karlatrnz: G.J.Ramstedt, Einführung in die Altaische Sprachwissenschaft, Helsinki, 1-1957, 2-1962; G..Ramstedt, Vvedeniye v Altayskoye Yazkoznaniye (Altay Dil Bilimine Giri); L.S. Slon’un tercümesi, Baskakov’un editörlüünde. Moskova, 1957. Karlatrnz: W.Kotwicz, Studia Nad Jezykami Altajskimi (Rocznik Orientalistyczny, Krakow, 16, 1953); W.Kotwicz, Les Pronoms Dans Les Langues Altaiques, Krakow, 1936..

(10) 258 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2. lerdekullanlmalarsonucu,verilenlehçeninveyaazngeliimsüreçlerihakkn dayanlbirsonuçeldeedilmiolabilir.Bunedenle,HakasveyaAltaylehçelerinin azlarngenelolarakdeiikboylarnlehçekalntlarolarakelealabiliyoruz.Öte yandan,bakalehçelerin,meselaKarakalpakveyaKrgzlehçelerininazlarda ha karmak bir tablo oluturuyorlar. Öyle ki, onlarda geçmiten kalma izler d nda,yeniazlarnoluumlaryladakarlayoruz. BazTürklehçelerindeazlar,sadecebellibirboybirliindeveyabellibirka vimdebirkaçboyunvekabileninbirlemesisonucudeil,aynzamandaonlarn ayrlmassonucudaolumutur.Herhangibiregemenaznveyaedebîlehçenin etkisialtnda,lehçeninbellibirgeliimmerhalesindeazözelliklerisilinir.Daha sonraiç(içkanunlaragöre)veyad(komulehçelerinetkisi)sebeplersonucuyeni yerelözellikleroluur.Böylece,temellerindeeskiboyvekabilelehçelerininizlerini tayan Karakalpak veya Krgz azlar, geliimleri sürecinde genel olarak d sebepler, yani komu lehçelerin etkisiyle oluan yeni az oluumlar (kelimeler) kazanrlar. Ama kural olarak azlarnda eski boylarn konutuklar dillerin (Ouz,Kpçak,Karluk,vs.)kalntlarnvebüyükzorluklargörülmeyenyeniaz oluumlarniyikoruyanTürklehçeleriiçinazlar,diltarihiniörenmeyeyara yankaynaklarolarakçokönemlidirler. Herdilingenetikolarak,kendiöncüsüolandilleyaonuneskidiyalektiolarak (Mesela,ÇuvaçayBulgarcaaçsndankarlatrnz.)yadadorudanonunmi rasçsolarak(Mesela,Türkmenceyi1011.yy.Ouzdiliylekarlatrnz.)dodu u,dilleringeliimisürecindegramatikyaptemelininvekelimehazinesitemeli nin en dayankl deimeyen (salam) elementlerinin korunmasyla birlikte ele alnandilleonunöncüsüolandilarasndaayrlklarvefarkllklarmeydanageldi idegörülmektedir.Biryandandilindeimeyenelementleri,dieryandanöncü dile göre mirasç dilde meydana gelen deiiklikler, belli bir dil grubunun tüm geliimyolunuoldukçadorutespitetmeye,dillerinayrolguveolaylarndanise bugruptakiherbirdilindâhilolduubirlikleribelirlemeyemüsaadeetmektedir ler. Dildeençokkelimehazinesinindeikenbiryapyasahipolduubilinmekte dir.Kelimehazinesindensonra,çokdahaazderecededilinfonetikyapsveçok zayfderecedegramatikyapnnbazelementlerideiiklieuramaktadr. Dilin,sözlükiçeriinin(kelimekadrosunun)vefonetikyapsnndeimede recesi,içvedfaktörlerinetkisininuzunluunaveiddetinebalolarakfarkllk göstermektedir.Temelsözcükstokuvedilingramatikyapsise(morfolojivesen taks) çok yava deierek uzun süre çok eski birliklerle olan balarn korurlar. Böylece Türk lehçelerinin morfolojisi ve sentaks sadece tüm Türk grubu dilleri içindeil,onunsnrlarötesindedeortakolançizgilerinikorumaktadrlar.Türk lehçeleriningramatikyapsbirçokmateryalözellikleribakmndansadeceMool lehçeleriyle deil, EvenkMançur, tipolojik planda ise FinUgor, baz Kafkas, Pa leoasyaveUzakDoudilleriyle–KoreceveJaponcadeortaktr..

(11) 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 259. Dillerin temel geliim kurallarndan biri, gramer yapsnn, ksmen de temel kelimestokununfazladeimeyen,yavavenadirdeienelementlerolarakço unluklakendiöncüdilleriylebalarnkorumalarndavegenelolarakdfaktör lerindorudanetkisiolmakszngelimeleriylesonuçlanmasdr. Kelimehazinesivefonetikyaplarisedahahzlveskdeiirler,çounlukla dartlarabamldrlarvebazengayettemelbirekildedeiiklieurayabilir ler.Örnekolarak,Türkdilineözgügenelvasflarnkoruyan,kelimehazinesinive fonetikyapsnekilceTacikçeninetkisisonucudeitirenÖzbekçeyigösterebili riz. Böylece, d etken, dillerin iç kurallarna göre dilin geliiminde de tesirlerini göstermektedirler,ohâldebaziçkurallarohalkntarihiyledebalantlolabilir. Birbirinitakipedenbirkaçdalga,TürkhalknnDouAvrupa’yagöçmesi,s lamiyet’inkabulü,MoollarnistilasgibiolaylarTürklehçelerinintarihinde,belli balbirçokTürklehçesineesaslbirekildeetkiedengüçlüdetkenlerolmular dr. Tarihîolaylaravetarihîsürecinuzunluunabalolarakbazakrabalkbala r, öncü dillerle olan birlii daha fazla koruyabiliyor. Mesela; Nogay, Kazak ve Karakalpaklehçelerinikarlatrnz.Bulehçelerin,onlardandahaeskiolanKp çakçaya kyasla kelime hazinesi, fonetik ve gramatik yap bakmndan farklar vardr. Fakat bunlar dilin köklü, esasl yönü deil, detay tekil eden küçük bir bölümüdür. Böylece, yukarda ad geçen bu dört lehçe arasndaki fonetik yap farklar, genel olarak baz ünsüzlerin farkl türde benzemesi ve deitirilmesin den ve baz ünlü veya ünsüzlerin birbirlerine karlk oluturmasndan ibarettir. Kelime yapsnda biraz büyük, fakat hiç de esasl olmayan farklar vardr ve bu dileringramatikyapsndatamamenönemsizfarklarmevcuttur. Dahauzuntarihîdönemlereayrlanveöncüldillerdenyoksuntarihîlehçeler de baka bir oran gözlenmektedir (Mesela Eski Türkçeyi ve Yakutçay veya KarahanldönemiTürkedebîdiliniveÇadaÖzbekçeyikarlatrnz.).Budil ler,yukardaadgeçenNogay,KazakveKarakalpaklehçelerinegöredahakarma kbirgeliimsürecindengeçmilerdir.Onlarkendiöncüdillerinedahaazbaly dlar ve bunun dnda akraba olmayan komu dillerle de etkileimde Yakutça EvenkveMooldilleriyle,ÖzbekçeiseTacikçeilebulunmulard. Dillerarasndakitarihîbalartespitetmedekizorluk,akrabadillerinayrlma ve tamamnn hesap edilme süreçlerinin basit ve düz olmayndan kaynaklan maktadr.Boylarnvemilletlerindilleriveonlarndiyalektleri,öncüldillerdenve gelecekkuakdillerdençaprazlaankarmakzincirleroluturmaktadr.Bunlarda tayclarnn farkl gruplara girmeleri ve onlarla etkilemeleri sonucu, dillerin bazeskiözelliklerinipeisrakoruyarak,ayrlnbelirtileridurumundaolanyeni özelliklerdekazanr.Mesela,hâlenapaçkifadeedilenKpçakgrubuözelliklerini veBulgardilgrubununbazizlerini(Özelbirünlüsistemi,birsürüleksikvegra matiközellikler)tayanBakurtlehçesi,ünsüzharflersistemialanndakifonetik.

(12) 260 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2. özellikleriyle,Türklehçelerininkuzeydoukoluyladabalantldr.YaniBakurt lehçesininçokeskidönemlerde(7.yy’akadar)ilikisiolduuEskiTürkçe,Yakutça, Hakasça gibi dillerle veya hâlen Krgzcayla çok fazla ortak özellii bulunan Al taycaylabalantsvardr.GenetikolaraksadeceDoulehçeleriyledeil,Batleh çeleriyleöncelikleKpçakveOuzlehçeleriyledeskilikileriçerisindedir. Böylece,dilinayrolgularnkarlatrrken,soybalarnveakrabalkderece lerini, bunlara bal olarak da u veya bu fonetik, leksik ve gramatik olay veya sürecin ait olduu dönemi belirlemedeki tüm güçlükleri göz önünde bulundur mak gerekir. Çünkü her Türk lehçesinin baka Türk lehçeleriyle farkl akrabalk derecelerivardr.Mesela;Tatarca,kenditemelvasflarnagörebirKpçaklehçesi olmasnaramen,onuBulgarveEskiTürklehçelerineyaklatranbirçoközellie sahiptir. Fakat Eski Türkçe hem Kpçak, hem Ouz, hem de Karluk lehçelerinin öncül dili olduuna göre Tatarcann sadece Kpçakçayla deil, ayn zamanda OuzveKarluklehçeleriyledebazakrabalkilikileri,fonetik,leksikvegramatik balarvardr. Ohâlde,yaknakrabaolandillerinolguveolaylarnnkarlatrlmasvedil lerin kendi aralarndaki tarihî ilikilerin belirlenmesi, onlar tayan dillerin ve milletlerintarihidndayaplamaz.Bunundnda,karlatrmaesasndadillerin geliimininkronolojikaçdantakibielealnmaldr.Aralarndadorudandoruya tarihî bir ba olmayan dil olgularn karlatrmamak gerekir. Karlatrmalar, sadecebellibirtarihîdönemiçerisinde,karlatrlandillerinkantlanmtarihîve dilbilim olgularnn etkileiminin doru olarak tespit edilmesi sonucu mümkün olabilir. Bellibirolayn,elealnanbirdilgrubununvebudilgrubundakidillerikonu anmilletlerintarihineaitbellibirdönemleolanballnnsadecebuartsonu cu,karlatrmaltarihimetot,elealnandilgrubununretrospektifȱ(geriyedoru birbakaçs)geliimsüreçleridnda,budilleringelecektekigeliimperspekti fini,dolaysylatümdilgrubuiçingenelolaniçgeliimkanunlarnnyansraayn altgruplaravebelirlidillereözgü,(ayrntl)(özel)kanunlardaaçklayabilir. Bellibirdilgrubununtemelgeliimkanunlarntespitetmede,dilinkarla trmaltarihî olgu mukayeselerinin etkili bir ekilde kullanlabilmeleri için, ilk olarakkarlatrlandillerinönceleritarihîolarak,bellibiröncüldilesonuncularn isetemeldiledâhilolmalargerekir.kinciolarakise,dilolgularnnkarlatrl masnda, dillerin geliim ve oluumlarnn tarihî srasn, yani birbirlerini takip etmelerini ve onlarn farkl birliklere girilerini mümkün derecede göz önünde bulundurmak gerekir. Yani, ele alnan halkn dorudan doruya tarihiyle bal olan,diltarihiniörenmekiçinmecburîartlardanbiriniyerinegetirmekgerekir. Dierbirdeyile,dilolgularnkarlatrmada,ilköncetarihîaçdanbirbirine enyaknolandilleri,dahasonrayaknakrabaaltgruplarvs.arasndakikronolojik sraytakipetmekgerekir.Sonolarak,karlatrmaltarihîmukayeselerinüçüncü mecburî art, belli bir grubun veya dil ailelerinin materyallerinde denenmi ve.

(13) 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 261. ispatedilmifonetik,semantikvegramer(semantikogramatik)kuralvekurallara uygunluunciddîolarakgözetilmesidir. Dil,tümyerelözelliklerçeitliliiyleörenilmekzorundadr.Dilin,tümolgu larn, önceden karlatrmak ve birbirleriyle tüm ayrntl detaylarda balant kurmakgerekir. Ayndilailesineveyagrubunadâhilolsalardaayrdilleri,geliimveoluum (ekillenme)süreçlerinebakmaksznkarlatrmamakgerekir.Bununiçin,müm kün olduu kadar, onlarn çok fazla ayrlm dil birliklerinden daha büyük bir lemelerine doru olan kronolojik balantlarn, geliimlerinin periyotlara ayrl malarn tespit etmek gerekir. Böylece, karlatrmada art arda gelen akrabalk derecelerinintespitedilmesivekronolojikolarakbirbirinitakipedentemeldillerin mukayeseedilmesigerekir. Bununlabirlikte,dillerinkendilerinehasözellikleri,süregelengeliimlerindeki düzensizlii, akraba dillerle ve baka dil aileleriyle olan farkl tarihî balarn ve buradandoankarlkletkileimsüreçlerinidegözönündebulundurmakgere kir. EerçkolarakKazakbirliinielealrsak,Kazakçayatarihîvekronolojikola rakenyaknbirlikNogaybirliidir.BubirliktenKazakdiliancak15.yy’daayrl mtr.BuNogaybirliitemelolarakKazak,Tatarvebakakomuhalkkitlelerini, dolaysylabuhalklarndillerinidebirletiriyordu. EerKazakça,KarakalpakçaveNogaycagibiçadadillerebakarsak,budil lerinbirbirineenyaknakrabadillerolduklarngörürüz.Hiçbirüpheyokturki KarakalpakçayaenyakndilçadaNogaycadr.ÇadaNogaycaveKarakalpak çaya ise üphesiz en yakn dil Kazakçadr. Nogay birlii, 15.yy’dan itibaren var olanNogayOrduadylabilinmekteydi.BudönemekadariseKpçakboylarbirli i olarak bilinen ve Deti Kpçak sahasnda yaayan daha eski ve geni Kpçak birliinedâhildi. Kpçakboylar13.yy’daMoollarlasavaarakkendiiçlerindeazsaydaMool kavmini eritmilerdir. Daha sonraki yllarda Kimaklarla birlikte Kpçaklar, Bat TürkveksmenDouTürkKaanlnnneredeysetemelkitlesini(Butemelkitle, yöneticiolmayanboylardr.)oluturuyorlard.Bukaanlklardaiçindefarklboy lar ve boy birliklerini toplayan Hun imparatorluunun dalmas sonucu ortaya çkmlard.Vebubirliklerdenherbiribakaboybirlikleriyleyakn(sk)ilikiler içerisinde bulunarak geliiyordu. Mesela KpçaklarOuzlar Karluklarla, Bulgar larlaUygurlarlavs. Böylece,Karlatrmaltarihîmetodukullanrkendilbirliklerininoluumun daki bu art arda gelii (sralan) ve dil olgularn karlatrrken bu birliklerin oluumundakikronolojiyi,aynzamandaverilenörnektekigibibiryandanKpçak lehçelerinin,dieryandaniseOuz,Bulgar,Uygur,Karluk,vs.lehçelerininkar lkletkileimlerinideherzamangözönündebulundurmakgerekir..

(14) 262 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2. Türk lehçelerinin karlatrmaltarihî gramerini oluturmak, karlatrmal tarihîmetodunkullanlmaamaçlarndanbiridir.BunugerçekletirmekiseSovyet Türkologlarnn(çoktandr)ivediliklehalletmelerigerekenbirproblemidir.Fakat buprobleminçözülmesi,dillerinyaknakrabagruplarvealtgruplarolaraktarihî süreçlerininbelirlenmesivesnflandrmalarnnincelenmesindebütünuzmanla rnkatlmvetümTürklehçeleriiçinortakkurallarntespitedilmesiylesonuçla nan,öncedenyaplanbüyükbirhazrlkçalmasolmadanmümkündeildir. Tarihin süreçlere ayrlmasyla ilgili Türk lehçelerinin snflandrlmas, bütün Türk lehçelerinin ortak karlatrmal gramerinin oluturulmas üzerine olduu gibi;Türklehçelerininayrgrupvealtgruplarüzerine,özelkarlatrmalgramer vekarlatrmaltarihîaratrmalaroluturulmasüzerineyaplançalmalarnda öncedenyaplmbirözetiolmaldr. .

(15)