TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ÇUKUROVA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ĠKTĠSAT ANA BĠLĠM DALI
TURĠZM VE EKONOMĠK GELĠġME: TÜRKĠYE EKONOMĠSĠ ÜZERĠNE BĠR UYGULAMA
Murat BAYRAKTAR
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
ADANA/ 2015
TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ÇUKUROVA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ĠKTĠSAT ANA BĠLĠM DALI
TURĠZM VE EKONOMĠK GELĠġME: TÜRKĠYE EKONOMĠSĠ ÜZERĠNE BĠR UYGULAMA
Murat BAYRAKTAR
DanıĢman: Prof. Dr. Harun BAL Üye: Prof. Dr. Ahmet Fazıl Özsoylu
Üye: Doç. Dr. HaĢim Akça
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
ADANA/ 2015
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne;
Bu çalıĢma jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında YÜKSEK LĠSANS TEZĠ olarak kabul edilmiĢtir.
BaĢkan: Prof. Dr. Harun BAL ( DanıĢman )
Üye: Prof. Dr. Ahmet Fazıl Özsoylu
Üye: Doç. Dr. HaĢim Akça
ONAY
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.
……/……/ 2015
Prof. Dr. Yıldırım Beyazıt ÖNAL Enstitü Müdürü
Not: Bu tezde kullanılan özgün ve baĢka kaynaktan yapılan bildiriĢlerin, çizelge, Ģekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu‟ndaki hükümlere tabidir.
ÖZET
TURĠZM VE EKONOMĠK GELĠġME: TÜRKĠYE EKONOMĠSĠ ÜZERĠNE BĠR UYGULAMA
Murat BAYRAKTAR
Yüksek Lisans Tezi, iktisat Ana Bilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. Harun BAL
Mayıs 2015, 173 Sayfa
Günümüzde dünya nüfusunun belirli bir kısmı iç dünyalarını zenginleĢtirmek için doğal ve kültürel çevre içinde yaĢama amacı ile ülke içi ya da ülkeler arası seyahat etmektedirler Turizm birçok aktivite ve bölümü bünyesinde barındıran çok boyutlu bir endüstridir Dünya Turizm ve Seyahat Konseyi ( WTTO ) verilerine göre 2012 yılında turizm sektörünün küresel GSYĠH‟ ya doğrudan katkısı 2 trilyon dolar olup küresel istihdama katkısı ise doğrudan ve dolaylı 265 milyon kiĢi olmuĢtur.
Türkiye turizm sektörü ise 2014 verileri ile yıllık 38 milyon ziyaretçi ve 35 milyar dolar turizm geliri beklemektedir ve dünyada 6. sıraya yerleĢmiĢ bulunmaktadır.
Turizm sektörü sürdürülebilirlik ilkelerinin benimsenmemesi halinde nüfusu hızla artan ve doğal kaynakları hızla tükenen ve kirlenen dünyamızda, iklim değiĢikliğinden en olumsuz etkilenecek sektörlerdendir. Ülkemizin de dahil olduğu Akdeniz çanağı çevresinde yer alan ülkeler geliĢmiĢ ülkelere göre daha olumsuz etkilenecektir. Turizm sektörünün her yıl % 3-4 büyüyeceği dikkate alınırsa bu büyümenin sürdürülebilir olması önem kazanmaktadır.
Bu çalıĢmada Türkiye‟de turizm sektörünün ekonomik büyüklükleri 1969-2012 dönemi için ele alınarak, sektörün GSMH ve istihdam içerisindeki yeri ve önemi anlatılmıĢ, zaman serisi analiz yöntemi kullanılarak turizm gelirlerinin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi incelenmiĢtir.
Anahtar Kelimeler: Turizm sektörü, ekonomik büyüme, hollanda hastalığı, zaman serisi analizi
ABSTRACT
TOURISM AND ECONOMIC DEVELOPMENT: AN APPLICATION ON TURKISH ECONOMY
Murat BAYRAKTAR
Master Thesis, Department of Economics Supervisor: Prof. Dr. Harun BAL
May 2015, 173 Pages
Humans are tend to travel abroad in order to search for new destinations and fullfil the needs to learn, watch and meet new persons.
Nowadays tourism sector plays an important role on world economy and especially for developng countries. According to WTTO gross tourism sector reached for total 2 trillion dolar and around 265 million workers.
World‟s population will reach 8 billion in the future and it will bring many enviromental problems within. Becouse tourism sector depends on climate and enviroment, the concern for sustainability of the tourism sector in the future grows every day.
According to 2014 tourism datas Turkey‟s tourism sector reachs the 6th biggest for incoming tourists and a total of 35 billion dolars of tourism incomes. Climate changes will affect negative to the counties at the Mediterrenian Region cause every year sector grows around % 3-4 for the tourism sector. Within the context of the study, it is aimed to estimate where Turkish tourism sector stays and what should be done in order to stay at the top of the 10 countries around the world. With this aim of direction yearly data for 1969-2012 period by using , VAR approach, ADF, VECM, relation between tourism sector and economical growth will be analysied.
Key Words: Tourism, turkish tourism, toursim ıncomes, dutch disease, time series analysis
ÖNSÖZ
Yüksek lisans öğrenimime baĢladığımdan beri, hem ders aĢamasında hem de tez yazımı aĢamasında, her türlü desteğini benden esirgemeyen ve tezimi dikkatli bir Ģekilde inceleyip değerlendiren değerli danıĢmanım Prof. Dr. Harun Bal‟a teĢekkür ederim. Ayrıca tezimi dikkatli bir Ģekilde inceleyip beni aydınlatan değerli jüri üyeleri hocalarım Prof. Dr. Ahmet Fazıl Özsoylu ve Doç. HaĢim Akça‟ya teĢekkürlerimi sunarım. Tez yazım aĢamasında önerileri ile bana yol gösterici olan ArĢ. Gör. Emrah Eray Akça, ArĢ. Gör. Ġpek Tekin, ArĢ. Gör. Levent Yülek, Öğr. El. Orhan Cengiz ve doktora öğrencisi ġahin Nas ‟a her zaman yanımda oldukları ve desteklerini benden esirgemedikleri için teĢekkür ederim.
Murat BAYRAKTAR Mayıs, 2015
ĠÇĠNDEKĠLER
Sayfa
ÖZET ... iii
ABSTRACT ... iv
ÖNSÖZ ... v
KISALTMALAR LĠSTESĠ ... x
TABLOLAR LĠSTESĠ ... xi
ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... xiii
BÖLÜM I GĠRĠġ 1.1. ÇalıĢmanın Amacı ... 2
1.2. ÇalıĢmanın Önemi ... 2
1.3. ÇalıĢmanın Kapsamı ve Kısıtlar ... 2
1.4. ÇalıĢmanın Planı ... 2
BÖLÜM II TURĠZM KAVRAMI, ÖZELLĠKLERĠ VE GELĠġĠMĠ 2.1. Turizm‟in Tanımı ... .4
2.1.1. Turizm nedir? ... 6
2.2. Turizmin ile Ġlgili Kavramlar ... 8
2.3. Turizm Ürünü, Özellikleri ... 9
2.4. Turizm Sektörü ve Özellikleri ... 12
2.5. Amacına Göre Turizm ve Türleri ... 13
2.5.1 Turizm Hareketlerinin Sınıflandırılması ... 14
2.5.2. Kitle Turizmi ve Alternatif Turizm Farkı ... 15
2.5.3. Ġklim ve Çevre DeğiĢikliğinin Turizme Etkileri ... 17
2.6. Sürdürülebilir Turizm Kavramı ... 18
2.7. Turizm Sektörü ve Krizler ... 20
2.8. Turizmin Sosyal ve Kültürel Etkileri ... 20
2.8.1. Olumlu Etkileri ... 21
2.8.2. Olumsuz Etkileri ... 21
BÖLÜM III
EKONOMĠK FAALĠYET OLARAK TURĠZM 3.1. Turizm ve Ekonomi ĠliĢkisi ... 233.2. Turizm Talebi ... 24
3.3. Turizm Arzı ... 28
3.4. Dünya Turizm Piyasasının Yapısı ... 31
3.4.1. Konaklama Sektörü ... 32
3.4.2. UlaĢım Sektörü ... 32
3.4.3. Tur Operatörleri ... 33
3.4.4. Turizm Sektöründe Fiyatlama ... 34
3.4.5. Dünyada Turizm Sektörünü Düzenleyen Örgütler ... 35
3.5. Uluslararası Turizm Talebinde Gelecek Trendler ... 35
3.6. Dünya Turizm Sektörü ve Turizmde GeliĢmiĢ Ülkelerin Verileri ... 36
3.7. Turizm ve Kalkınma ĠliĢkisi ... 43
3.8. Turizm ve Yoksulluğu Azaltıcı Etkisi ... 45
3.9. Turizmin Ekonomik Etkilerini Ölçen Yöntemler ... 46
3.9.1. Birincil Etkilerini Ölçen Yöntemler ... 46
3.9.2. Ġkincil Etkilerini Ölçen Yöntemler ... 47
3.10. Turizmin Olumlu Ekonomik Etkileri ... 49
3.10.1. Turizmin Ödemeler Dengesi üzerine Etkisi ... 50
3.10.2. Turizmin Gelir Etkisi ... 52
3.10.3. Turizmin Ġstihdam Yaratıcı Etkisi ... 54
3.10.4. Turizmin Bölgelerarası GeliĢme Üzerindeki Etkisi ... 56
3.10.5. Turizmin Tarım Sektörü Üzerindeki Etkisi ... 57
3.10.6. Turizmin Sanayi Sektörü Üzerindeki Etkisi ... 58
3.10.7. Turizmin Hizmetler Sektörü Üzerindeki Etkisi ... 58
3.10.8. Turizmin Vergilendirilmesinin Ekonomik Etkileri ... 59
3.10.9. Turizmin Diğer Ekonomik Sektörlere Katkısı ... 59
3.11. Turizmin Olumsuz Ekonomik Etkileri ... 59
3.11.1. Fırsat Maliyeti ... 60
3.11.2. Turizme AĢırı Bağımlılık ... 60
3.11.3. Enflasyonist Baskı ... 60
3.11.4. Mevsimsellik Etkisi ... 61
3.11.5. Yabancı ĠĢgücü Gereksinimi ... 61
3.11.6. DıĢ Alım Eğilimindeki ArtıĢ ... 61
3.12. Turizm ve Uluslararası Rekabet ... 61
3.13. Turizm ve Pazarlama ... 63
3.14. Turizm ve Planlama ... 65
3.15. Turizmde MarkalaĢma, Reklam ve Tanıtım ... 65
BÖLÜM IV TÜRKĠYE’DE TURĠZM SEKTÖRÜ VE TARĠHÇESĠ 4.1. Türk Turizminin 1980 Sonrası GeliĢimi ... 67
4.2. Türkiye Turizm Sektörünün Yapısı ... 69
4.2.1. Konaklama ĠĢletmeleri Verileri ... 69
4.2.2. UlaĢtırma ĠĢletmeleri Verileri ... 70
4.2.3.Seyahat Acenteleri ... 71
4.3. Türkiye Ekonomisinde Turizm Sektörünün Yeri ... 71
4.3.1. Turizm Yatırımları ... 71
4.4. Turizmde Ġstihdam ... 74
4.5. Turizm Gelirleri ve GSMH Ġçerisindeki Payı ... 77
4.6. Turizmin Ülkemizde Çevreye Etkileri ... 82
4.7. Türkiye‟nin 2023 Turizm Stratejisi ve Ġlkeleri ... 82
4.8. Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisindeki Güncel Büyüklükleri ... 84
4.9. Türk Turizm Sektörünün Rekabet Gücü ... 90
4.9.1. Türk Turizm Sektörünün SWOT Analizi ... 93
4.9.2. Türk Turizminin Güçlü Yanları ... 93
4.9.3. Türk Turizminin Zayıf Yanları ... 94
4.9.4. Türk Turizminin Fırsatları ... 94
4.9.5. Türk Turizminin Tehditleri ... 95
4.9.6. Türk turizm sektöründe kümelenme uygulamaları ... 97
BÖLÜM V
TURĠZM GELĠRĠ VE EKONOMĠK BÜYÜME ÜZERĠNE LĠTERATÜR
5.1. Büyüme Ġçin Ġhracat mı, Turizm Sektörümü TeĢvik Edilmelidir? ... 98
5.2. Turizm Geliri Ekonomik Büyüme iliĢkisi üzerine Dünyada Ampirik ÇalıĢmalar 102 5.3. Turizm Sektörü ve Hollanda Hastalığı ĠliĢkisi ... 110
5.4. Türkiye Turizm Sektörü Üzerine Yapılan ÇalıĢmalar ... 115
5.5. Türk Turizm Sektöründe Hollanda Hastalığı Bulguları ... 121
5.6. Güney Kore-Ġspanya‟nın Büyüme Nedenleri ve Türkiye ... 123
5.7. Zaman Serilerinin Özellikleri ... 124
5.8. Zaman Serilerinde Durağanlık ... 126
5.9. Durağanlığın Sağlanması ... 126
5.10. Durağanlığın Sınanması için Birim Kök Testleri ... 127
5.10.1. Dickey-Fuller ( DF ) testi ... 127
5.10.2. Philips ve Perron ( PP ) testi ... 128
5.10.3. EĢ-bütünleĢme analizi ... 128
5.10.3.1. EĢ-bütünleĢme testleri ... 129
5.10.3.2. Johansen yöntemi ... 129
5.10.3.3. Vektör otoregresif regresyon (VAR) modeli ... 130
5.10.3.4. Hata düzeltme modeli (VECM) ... 130
5.11. Ampirik bulgular ... 130
BÖLÜM VI 6.1. Sonuç ... 137
6.2. Öneriler ... 145
KAYNAKÇA ... 151
ÖZGEÇMĠġ ... 174
KISALTMALAR LĠSTESĠ
AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika BirleĢik Devletleri
AKTOB : Akdeniz Turistik Otelciler ĠĢletme Birliği DPT : Devlet Planlama TeĢkilatı
GOÜ : GeliĢmekte Olan Ülkeler GÜ : GeliĢmiĢ Ülkeler
GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla GSYĠH : Gayri Safi Yurt Ġçi Hasıla
IATA : International Air Transport Association IH&RA : Uluslararası Otel ve Lokanta Birliği KTB : Kültür ve Turizm Bakanlığı M.Ö. : Milattan Önce
THY : Türk Hava Yolları
TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TMGT : Türk Milli Gençlik TeĢkilatı
TÜĠK : Türkiye Ġstatistik Kurumu
TURĠNG : Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu TÜSĠAD : Türkiye Sanayici ve ĠĢadamları Derneği TÜRSAB : Türkiye Seyahat Acentaları Birliği TÜROFED : Türkiye Otelciler Federasyonu TUYED : Turizm Yazarları Derneği TYD : Turizm Yatırımcıları Derneği WEF : World Economic Forum UNWTO : World Tourism Organization WTTC : Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo 1. Turizm Sektörünün GeliĢme Süreci ... 5
Tablo 2. Dünya Genelinde En Çok Ziyaret Edilen 10 Temalı Park ... 12
Tablo 3. Kitle Turizmi ve Ekolojik Turizm Farklılıkları ... 16
Tablo 4. Avrupa Seyahat Pazarında Lider Tur Operatörleri ... 33
Tablo 5. Dünya Turizm Hareketleri 1950-2014 ... 38
Tablo 6. Bölgesel Turist Sayıları 2013 ... 39
Tablo 7. Turizm Harcamaları En Yüksek 10 Ülke ... 37
Tablo 8. Uluslararası Turizm Hareketlerinin Bölgesel Dağılımı 1990-2020 ... 40
Tablo 9. Turist Sayısı Açısından Dünyada En Çok Turist Alan Ġlk 10 Ülke ... 41
Tablo 10. Dünya Genelinde Turizm Gelirleri Açısından Ġlk On Ülke ... 41
Tablo 11. Dünyada En Çok Turist Gelen Ġlk 10 Ülke 1970-2013 ... 43
Tablo 12. DıĢ Turizm Bilançosu ... 51
Tablo 13. Yabancı Sermayeye Verilen Ġzinler ... 73
Tablo 14. Turizm sektöründe ÇalıĢan Sayısı ... 75
Tablo 15. Turizm Sektöründe ÇalıĢan Sigortalı Sayısı ... 76
Tablo 16. Turizmin Ekonomik Göstergeleri 2008-2013 ... 78
Tablo 17. Yabancı ziyaretçi sayısının bölgelere dağılımı ... 79
Tablo 18. Dünya Turizminden Turist Geliri ve Turist Sayısı Açısından Aldığı Pay ... 80
Tablo.19. Türkiye‟de Turizm Gelirleri ve Turist Sayısı 2001-2014 ... 81
Tablo 20. Türk Turizm Sektörüne ĠliĢkin Temel Makro Ek. Büyüklükler ... 84
Tablo 21. Ziyaretçilerin Gelir Grubuna Göre Dağılımları ... 86
Tablo 22. Toplam Yatak Kapasitesinin Tesis Türlerine Göre Dağılımı ... 87
Tablo 23. Ülkelerin Mavi Bayraklı Tesis Sayısı ... 88
Tablo 24. Türkiye ve Rakip Ülkelerin KarĢılaĢtırılması ... 88
Tablo 25. Türkiye‟nin Rekabetçilik Raporundaki Durumu ... 91
Tablo 26. Rekabetçilik Endeksinde Türkiye ile Rekabet Eden Ülkeler ... 92
Tablo 27. WEF 2013 raporuna göre Rakipler ve Ülkemizin Sıralamaları ... 93
Tablo 28. Dünyada Yapılan Uygulamalı Modeller ... 120
Tablo 29. ADF Testi ... 131
Tablo 30. PP Birim Kök Sonuçları……… ... 132
Tablo 31. Johansen EĢ-bütünleĢme Testi……… ... 133
Tablo 32. Johansen EĢ-bütünleĢme Testi ... 133
Tablo 33. Hata Düzeltme Modeli (VECM ... 134 Tablo 34. Varyans AyrıĢtırması Analiz Sonuçları ... 135
ġEKĠLLER LĠSTESĠ
ġekil 1. Ekonominin Sektörel Dağılımı ... 8
ġekil 2. Uluslararası Turizmin ÇeĢitleri ... 15
ġekil 3. Sürdürülebilir Turizm ... 18
ġekil 4. Turistik Taleb Eğrisi ... 25
ġekil 5. Turistik Arz Eğrisi ... 30
ġekil 6. Turizm Sektöründe Dağıtım Kanalları ġeması ... 34
ġekil 7. Nedenlerine göre Turizm ve Oranları ... 37
ġekil 8. Bölgelere Göre Turist GeliĢ Oranları ... 39
ġekil 9. Ülkelerin KiĢi BaĢı Turizm Gelirleri ... 42
ġekil 10. Kalkınma Kuramları ... 44
ġekil 11. Turizm, Ekonomik Büyüme ve Yoksulluğun Azaltılması ... 45
ġekil 12. Turizm Çarpanı Süreci ... 48
ġekil 13. Turizm Sektörünün Olumlu Ekonomik Etkileri ... 50
ġekil 14. Turizm Sektörünün Olumsuz Ekonomik Etkileri ... 60
ġekil 15. Turizm Endüstrisinde Pazarlama GeliĢim Süreci ... 64
ġekil 16. Türkiye Yatak Arzı GeliĢimi (2000-2013) ... 70
ġekil 17. Turizm Sektöründe ÇalıĢan KiĢi Sayısı (1983-2013) ... 77
ġekil 18. Türkiye Turizm Stratejisi 2023 ... 83
ġekil 19. TeĢvik belgesine bağlanan tesislerin 5 yıldızlı tesislere göre (%) ... 86
ġekil 20. Dünyada Gelen Turist sıralamasında Türkiye‟nin yeri (2000-2014) ... 89
ġekil 21. Ülkemize Kurvaziyer ile Gelen Turist Sayısı (2004-2012) ... 90
ġekil 22. Türk Turizminin SWOT (güçlü, zayıf, fırsat, tehditler) analizi ... 96
ġekil 23. HH‟nın Turizm Ekonomisine Etkileri ... 112
ġekil 24. Impulse-Response Analiz Sonuçları ... 136
BÖLÜM I
GĠRĠġ
Turizm; bireylerin gezme, görme, keĢfetme, yeni insanlarla tanıĢma gibi bazı fiziksel ve psikolojik ihtiyaçlarının neticesinde doğan bir olgudur. Ġkinci Dünya SavaĢı öncesi milyonlarca insan geçici süre için baĢka yerlere seyahat etmektedir. Yer değiĢtirme sürecinde bireyler ulaĢtırma araçlarını kullanarak gidilen bölgelerdeki konaklama, yeme-içme ve eğlence olanaklarından faydalanmaktadırlar.
Turizm sektörü ülkemizde son 25 yılda büyük bir sıçrama göstermiĢtir. Bu sektör aynı anda 38 farklı sektörü eĢ zamanlı etkileyerek ekonomideki önemini ortaya koymaktadır. Dünya Turizm Örgütü (WTO) 2020 yılında 1 milyar 600 milyon bireyin turizm amaçlı seyahat edeceğini ve toplam 2 trilyon dolar harcama yapacağını ön görmektedir.
Turizmin istihdam yaratıcı etkileri bağlamında turizm sektörünün emek-yoğun özelliği dikkat çekmektedir. Turistik tüketim harcamaları doğrudan ve dolaylı istihdam etkisi göstermektedir. Hem otel ve restoranlarda çalıĢan kiĢilerin sayısı, hem de ulaĢtırma, eğlence ve alıĢveriĢ merkezlerinde istihdam edilenlerin sayısı artmaktadır.
Örneğin, Cayman adalarındaki toplam istihdamın %45 i turizm sektöründe çalıĢmaktadır. Turizmin olumsuz etkileri arasında ise, fırsat maliyeti, turizme aĢırı bağımlılık, enflasyonist baskı, mevsimlik dalgalanma, yabancı iĢgücü gereksinimi, dıĢalım eğilimindeki artıĢ sayılabilmektedir. Ülkemizde Ege ve Akdeniz kıyılarındaki verimli tarım alanları turizme tahsis edilmiĢ ve bu yörelerde üretilen bazı tarım ürünleri ithal edilmeye baĢlanmıĢtır. Turizme aĢırı bağımlılık ise sektörün esnek talebe dayanması, fiyat ve moda gibi kısmen tahmin edilebilir ve ekonomik, siyasi buhran, doğal afetler gibi tahmin edilemeyen etkenler neticesinde talep kayıpları yaĢanmasına yol açar. Turizmin belli bir bölgeye yoğunlaĢması neticesinde bölgesel enflasyon ve arazi değerlerinde spekülatif artıĢlar söz konusu olabilmektedir. Enerji, hammadde ve ücret artıĢları sektörü olumsuz etkilemektedir. Mevsimlik dalgalanma neticesinde iĢletmeler kıĢ dönemi atıl kalmakta ve mevsimlik gizli iĢsizlik sorunu ortaya çıkmaktadır. DıĢ alım eğilimindeki artıĢın kaynağı olarak turistik tesisler için ithal edilen her türlü inĢaat ve donanım malzemesi, kar transferleri, yabancı personele ödenen ücretler vb. sayabilmektedir (Kozak, 2012).
1.1. ÇalıĢmanın Amacı
Bu çalıĢmanın yapılmasındaki temel amaç turizm ve ekonomik geliĢme arasındaki iliĢkinin iktisadi ve ekonometrik açıdan analiz edilmesidir. Dünya turizm sektörünün tarihsel geliĢimini turizm olayının ilk görüldüğü zamandan bu yana incelemek, insanların neden turizm hareketine katıldıkları, neler talep ettikleri, turizm sektörünü bekleyen trendler, 20 yıl sonraki turizm sektörünün yeri ve önemi, ekonomik katkıları vb. konuları incelemektir .Bu çalıĢma kapsamında kısmında dünyada ve ülkemizdeki turizm sektörünün tarihi geliĢimi ve kurumsal boyutları, ülkeye olumlu ve olumsuz etkileri araĢtırılarak sektörün mevcut yapısının ayrıntılı bir profilinin ortaya konması ve ekonometrik bir analiz yapılması amaçlanmaktadır.
1.2. ÇalıĢmanın Önemi
Turizm gelirleri geliĢmekte olan veya az geliĢmiĢ ülkeler için önem taĢımaktadır.
Turizm gelirleri hem görünmeyen bir ihracat kalemi hem de ödemeler dengesi açıklarını kapatmaya faydalıdır. Yine turizm sektörünün emek yoğun bir sektör olması ve 54 diğer sektörle iliĢkisi olması nedeni ile ekonomik büyümeye katkı sağlayan bir sektördür.
ÇalıĢmada turizm gelirlerinin ekonomik büyüme için önemi, turizm gelirlerinin daha verimli bir Ģekilde kullanılması, turizmin 12 aya yayılması, turizm gelirlerinin arttırılması ve sürdürülebilir turizm stratejileri hususunda önerilerde bulunulacaktır.
1.3. ÇalıĢmanın Kapsamı ve Kısıtlar
Mevcut çalıĢmada turizm sektörünün dünya da ve Türkiye‟deki sayısal büyüklükleri kullanılmıĢtır. Bu çalıĢmada kullanılan veriler TÜĠK,Türsab kaynaklıdır.
Dünya da ilk on ülkeye gelen turist sayısı, turizm geliri gibi verilerle incelenmiĢtir.
Türkiye turizm sektörünün tarihçesi, verilen teĢvikler ve sektörün tüm verileri kapsam alanı içerisine dahil edilmiĢtir. Ekonometrik model için 1969-2012 dönemi yıllık Türsab verileri kullanılmıĢtır. 2005 yılı TÜFE baz olarak alınmıĢtır.
1.4. ÇalıĢmanın Planı
Bu tez çalıĢması, giriĢ ve sonuç bölümleri ile birlikte beĢ bölüm Ģeklinde organize edilmiĢtir. Tez çalıĢmasının ilk bölümünde bu çalıĢmanın amacını, önemini, kapsam ve kısıtları da içeren giriĢ kısmına yer verilmiĢtir.
ÇalıĢmanın ikinci bölümünde turizm sektörü ile ilgili gerekli tanım, kavram verilmiĢtir. Turizm sektörünün özellikleri ve turizmin çeĢitleri, turizmin olumlu ve olumsuz etkileri açıklanmıĢtır.
ÇalıĢmanın üçüncü bölümünde turizmin ekonomik etkileri, turizm sektörünün diğer sektörler ile olan iliĢkisi, olumlu ve olumsuz ekonomik etkileri değerlendirilmiĢtir.
ÇalıĢmanın dördüncü bölümünde Türkiye turizm sektörünün 1980 sonrası geliĢimi, ülkemizde uygulanan turizm politikaları, sektörün Türk ekonomisindeki payı ve önemi açıklanmıĢtır. Ġlave olarak hükümetin 2023 Turizm Stratejisi ve hedefleri, öneriler ve turizm sektörümüzün genel SWOT analizi sunulmuĢtur. ÇalıĢmanın beĢinci bölümünde turizm gelirleri ile ekonomik büyüme iliĢkisi 1969-2012 dönemi arası olarak zaman serisi ekonometrik analize tabi tutulmuĢ, yöntem ile ilgili içerikler tanıtılmıĢ, özellikle konu ile ilgili dünyada ve Türkiye‟de ki çalıĢmaların literatür taraması yapılarak bulunan ampirik bulgulara yer verilmiĢtir.
ÇalıĢmanın altıncı bölümünde tez çalıĢmasından elde edilen sonuçlar ve bu sonuçlar doğrultusunda önerilen politikalar sonuç ve öneriler kısmında yer almaktadır.
BÖLÜM II
TURĠZM SEKTÖRÜ: TANIMI, GELĠġĠMĠ VE ÖZELLĠKLERĠ
ÇalıĢmanın bu bölümünde turizm sektörü ile iliĢkili tanımlar kavramsal olarak ele alınmakta ve turizmin tanımı, turizm olgusu, turist, turizmin nedenleri, turizmin çeĢitleri, turizmin olumlu ve olumsuz etkileri hakkında çeĢitli bilgiler verilmektedir.
2.1. Turizm’in Tanımı
Turizm ve turistik kelimelerinin anlamını tanımlarken en önemli bileĢen, hareket ve geri dönüĢ olayıdır (Sezgin, 1995, s.3). Türkçe de kullanılmakta olan
“seyyah” kelimesi “turist” , “seyahat” kelimesi ise “turizm” kelimesinin karĢılığıdır ve turist, turizm, turistik kavramları ilk kez Ġngilizler tarafından kullanılmıĢ olsa da, Fransızca kökenlidir (Özdemir, 1992, s.19). 17. yüzyıla kadar giden turizm kelimesinin kökeni olan “tour” Ġbranilerce “öğrenme, araĢtırma” anlamı taĢıyan “torah”
kelimesinden türemiĢ, yaĢanılan yerlerin dıĢındaki uzak yerleri görmek ve gittikleri yerlerdeki toplumların sosyo-ekonomik durumlarını ifade etmek üzere, kendi gönderdikleri kiĢilere “turist” ve bunların eylemlerine de “turlamak” demiĢtir (de Freitas 2003, s. 45). Turizm ile ilgili tanım çalıĢmaları ilk olarak 19. Yüzyıla kadar dayanmakla birlikte turizm olgusunun tanımı ilk olarak 1905 yılında Guyer-Feuler tarafından yapılmıĢtır. Bu tanıma göre turizm “gittikçe artan hava değiĢimi ve dinlenme gereksinimleri, doğa ve sanatla beslenen göz alıcı güzellikleri tanıma isteğine; doğanın insanlara mutluluk inancına dayanan ve özellikle ticaret ve sanayinin geliĢmesi ve ulaĢım araçlarının kusursuz hale gelmelerinin sonucu olarak ulusların ve toplulukların birbirlerine daha çok yaklaĢmasına olanak veren modern çağa özgü bir olay” olarak tanımlamaktadır. Bir baĢka tanıma göre turizm “modern doğa ve sanatla beslenen göz alıcı güzellikleri tanıma isteğine, doğanın insanlara mutluluk verdiği inancına dayanan ve özellikle ticaret ve sanayinin geliĢmesi ve ulaĢım araçlarının kusursuz hale gelmelerinin bir sonucu olarak, ulusların ve toplulukların birbirlerine daha çok yaklaĢmasına olanak veren modern çağa özgü bir olaydır.” (Özyaba 2001, Sertkaya 2001, Güngör 2003).
Tablo.1.
Turizm Sektörünün Gelişme Süreci
Medeniyetler Dönemi: M.Ö.8000-Ġsa'nın doğumu
Ticaret Dönemi: Ġsa'nın doğumu-M.S.1700
Endüstri ve Teknoloji Dönemi: 1700-1900 Turizmin GeliĢme Dönemi: 1910-1945 Kitle Turizminin Yoğun YaĢandığı Dönem: 1946-1990 Turizmin Olgunluk Dönemi: 1990 ve sonrası
Kaynak: Gartner, 1996, s.36.
Günümüzde kullanılan turizm kavramının ilk olarak Ġkinci Dünya SavaĢı döneminde Ġsviçreli ekonomistler Hunziker ve Krapf (1942) tarafından literatüre sokulduğu görülür. Bu tanıma göre de “turizm, insanların sürekli çalıĢma ve konutlarının bulunduğu yer dıĢında yaptıkları seyahat ve konaklamalarından meydana gelen iliĢki ve olayların tümü” Ģeklindedir. Turizm olayını çok-disiplinli olarak tanımlayan görüĢler de vardır ve bu tanılardan birine göre turizm olayı; “turist, turistik iĢletmeler, turizm organizasyonlarının oluĢturduğu alt sistemler ve bu alt sistemlerin ekonomik, sosyal, politik, hukuki, teknolojik ve ekolojik çevre ile olan iliĢkilerine dayanan global bir sistem” olarak tanımlanmaktadır (Olalı ve Timur s, 5-6). Bir baĢka turizm tanımı ise; “24 saatten az olmamak, sürekli kalıĢa dönüĢmemek ve gelir sağlayıcı herhangi bir uğraĢıda bulunmamak koĢulu ile bireyin yolculuk ve/veya konaklamalarından doğan olay ve iliĢkilerin tümüdür” (Erdoğan, 2003). BaĢka bir tanıma göre ise “milli gelire katkı sağlayan, istihdamı artıran, ödemeler dengesi üzerinde olumlu etki yapan bir sektördür” (Han ve Fang 1997, s. 357). BaĢka bir tanıma göre ise “ Ġnsanların yeni yerler görmek ve tanımak, yeni deneyimler kazanmak, diğer insanlar, çevreler, hayat Ģartları ve davranıĢ biçimleri ile temasa geçip kendi kültürlerini geliĢtirmek, eğlence ve dinlence faaliyetlerinde bulunmak ve seyahat yolu ile macera ve merak, zevk ve güdülerin tatmin edildiği, insanların seyahat ve hareketlerini içeren bir faaliyettir (Lobo 1995). Bütün bu farklı tanımlara konu olan tüm seyahat harcamaları, turizm ekonomisi kapsamı içinde bulunur.
2.1.1 Turizm Nedir?
Turizm, birçok aktivite ve bölümü içerisinde barındıran çok boyutlu bir endüstri görünümündedir. Bunlardan önemlilerini sayacak olursak: ulaĢtırma, konaklama, aktiviteler, alıĢveriĢ, doğal kaynaklar ve çekiciliklerdir. Bunları her biri kendi içerisinde ve birbirleri ile bağlantılıdır (Mc Intosh ve Goeldner, 1986, s. 16). Çok sayıda bilim dalını ilgi alanına giren turizmin diğer tanımları ise Ģöyledir:
- Turizm kavramı, yolcuların evlerinden uzaklaĢmalarını ve onlara hizmet veren kiĢilerin ve iĢ kollarının bu seyahatleri hem kolaylaĢtırmalarını hem de eğlenceli hale getirmelerini içermektedir (Yağcı, 2003, s. 11).
- Turizm, turistleri ve diğer ziyaretçileri kendine çekme ve ev sahibi olarak konuk etme süreci içinde, turistler, iĢletmeler, ev sahibi yönetimler ve ev sahibi toplumlar arasındaki karĢılıklı etkileĢimlerden doğan olaylar ve iliĢkiler yumağıdır (Erdoğan, 1995, s. 8).
Tribe (1997) turizm için yaptığı tanımda turizm, turistler, turist gönderen ve kabul eden ülkelerde yaĢayanlar, turistlerin ihtiyaç duyacakları malları ve hizmetleri üreten firmalar, hükümetler ile doğal ve insan yapısı çevrenin birbirleri ile etkileĢiminden oluĢmuĢ sonuçları içeren süreç diye tanımlar.
Turizm serbest/boĢ zaman gerektiren bir faaliyet olmakla birlikte her serbest zamanlarda yapılan dinlence ve eğlenmek için yapılan faaliyet ( müzik dinlemek, tiyatroya gitmek, kitap okumak vb. ) turizmin kapsamı içinde yer almamaktadır.
Turizm, en baĢta ekonomi bilimi olmak üzere coğrafya, psikoloji, tıp, tarih vb. birçok bilim dalı ve diğer sektörlerle iliĢki içerisinde olduğundan bu da neden birçok tanıma sahip olduğunun açıklamasıdır.
AĢağıda turizm konusunda çalıĢmalar yapan disiplinler ve bu disiplinlerin turizm endüstrisine olan destekleri sıralanmıĢtır (Page ve Connell, 2006, s. 8):
- Coğrafya: turizmin nerede geliĢtiğinin mekânsal analizi - Ekoloji: turizmin çevre üzerine olumu ve olumsuz etkileri - Tarım: kırsal turizmin geliĢiminin etkileri
- Ġktisat: turizmin ekonomik etkileri, büyüme üzerine etkileri vb.
- Sosyoloji: serbest zaman etkinliği olarak turizmin sosyolojik analizi
- Psikoloji: turistlerin seyahat etme içgüdülerini açıklamaya yardım etme - Antropoloji: yerel halk ve turist iliĢkilerini inceleme
- Siyaset bilimi: devlet politikalarının turizme olumlu ve olumsuz etkisi, vize ve harç koymak gibi vb.
- ĠĢletme ve yönetim: turistik organizasyonların optimum yönetimi
- Pazarlama: turizm ürününün uluslararası ve ulusal piyasalarda pazarlanma çabaları
- Hukuk: turizm hukuku, turistlerin hakkını savunma vb.
- ġehir ve bölge planlaması: turizmin planlanması ve alt yapının geliĢtirilmesi.
Burkart ve Medlik (1974) ve Smith (1988) turizmin bir endüstri olduğunu, Davidson (1988, s. 28) ise turizmin bir endüstriler toplamı olduğunu savunmaktadır.
Turizm ürününün sadece satın alınan mal ve hizmetlerle sınırlı olmadığı, seyahat süresince yaĢanan deneyimlerin de turistik ürünün bir parçası olduğu dikkate alınmalıdır (Mak, 2004, s. 8-9). YaĢadığı deneyim turistin kendi kültürüne de farklı bir açıdan bakmasına yol açabilmektedir (Holden, 2005, s. 1-3). Turizm bir sistem olarak ta değerlendirilebilir (Tribe, 1997). Goeldner ve Ritchie (2006, s. 14-20) ye göre turizm sistemini: doğal kaynaklar ve çevre, insan yapısı çevre (kültür, altyapı, teknoloji, üstyapı, yönetim), turizm endüstrisini oluĢturan sektörler (ulaĢım, konaklama, yiyecek- içecek, turistik cazibe alanları, seyahat acentaları, tur operatörleri) ve turizm planlaması, tanıtımı ve geliĢtirilmesine odaklanmıĢ (kamu ve özel sektör) birimler olarak , temelinde turist oluĢturur.
Turizm bugün dünyada en önemli üç temel hizmet sektöründen (diğerleri telekonomikasyon ve enformasyon) biri ve ekonominin bir alt sektörüdür. Hizmet gereksinimleri tatmin eden ama fiziksel olmayan Ģeylere denir (BüyükerĢen vd., s. 23).
Turizm gibi.
Ekonominin sektörel dağılımı aĢağıda Ģekil olarak çizilmiĢtir:
SEKTÖRLER
TARIM SANAYĠ HĠZMETLER
Bilgiye Dayalı Hizmetler Geleneksel Hizmetler
- Bankacılık -Turizm -Sigortacılık -TaĢımacılık -Bilgi Teknolojileri -Sosyal Hizmetler -ĠnĢaat, Sağlık, Eğitim
-Kamu Hizmetleri vb.
Şekil 1. Ekonominin sektörel dağılımı
Kaynak: Seyidoğlu, 2001, s. 732.
ġekil 1‟e göre uluslararası ticarete konu olan geleneksel hizmetlerin ilk sırasında turizm gelir, turizmi ekonominin bir alt sektörüdür, görüĢünü desteklemektedir.
Üretim faktörlerini turizm açısından, emek (turist rehberi), toprak (doğal kaynaklar, doğa, orman, plajlar), sermaye (fiziki sermaye olarak otel, beĢeri sermaye olarak yabancı dil konuĢabilme) ve giriĢimcilik (tur operatörü, otel iĢletmeciliği) olarak sıralayabiliriz (Gürkan, 1997, s. 10).
2.2. Turizm ile Ġlgili Kavramlar
Milletler Cemiyeti Ġstatistik uzmanlarının 1937 yılındaki kararlarına göre
“yerleĢik bulunduğu ülkeden baĢka bir ülkeyi en az 24 saat süreyle ziyaret eden kiĢi”
turist olarak kabul edilir (Dinçer, 1993). Ülkemizde ise 1996 yılı Seyahat Acenteleri Yönetmeliğine göre turist “Para kazanma amacı olmaksızın, dinlenmek ve eğlenmek için ya da kültürel, bilimsel, sportif, idari, diplomatik, dinsel, sıhhi, ve benzeri nedenlerle oturduğu yer dıĢına geçici olarak çıkan ve tüketici olarak belirli bir süre seyahat edip kalan ve yeniden ikametgâhına dönen kimsedir” (Kozak vd., 2000, s.7).
Yukarıdaki tanımlara bakarak aĢağıda verilen sınıflamalardakileri turist olarak kabul edebiliriz (Usta, 2001):
- Zevk, ailevi nedenler, sağlık vb. nedenlerle seyahat edenler
- Bilimsel, idari, dini, ticari, diplomatik, sportif amaçlı seyahat edenler - 24 saatten az kalsalar bile gemi (cruise) ile seyahat edenler
Bir diğer kavram olan “destinasyon” kavramı turizm sektöründe sık kullanılan bir kavramdır. Destinasyon denildiği zaman turist grubuna bütünleĢtirilmiĢ hizmetler sunan ve turizm ürünlerinin birleĢiminden oluĢmuĢ coğrafi bir bölge düĢünülmelidir (Buhalis, 2000, s.97). Bu ürünler turizm bölgesi adı altında değerlendirilirler.
Geleneksel olarak turizm bölgeleri çok iyi tanımlanmıĢ coğrafi alanlardır bu bir yer, bir ülke, bir Ģehir, bir kasaba, bir ada vb. olabilir. Örnek olarak Londra kenti, Alman iĢ adamları için bir destinasyon sayılır iken; altı Avrupa ülkesini tur ile gezen Japon turistler için de Avrupa Bölgesi destinasyon olarak kabul edilir (Davidson ve Maitland, 1997).
BaĢka bir kaynakta ise turizm bölgesi Ģöyle verilmiĢtir: ülke bütününden küçük ve ülke içerisindeki pek çok kentten büyük, algı olarak belli bir imaja sahip markalaĢmıĢ ulusal bir alandır ve önemli turistik çekiciliklere, çekim merkezlerine ve festivaller, karnavallar gibi etkinlikler, bölge içerisinde kurulmuĢ iyi bir ulaĢım sistemine, geliĢim potansiyeline, bölgeler arası ve ülke düzeyinde fiziki ulaĢım olanaklarına ve yeterli coğrafi büyüklüğe sahip bölgedir (Jenkins ve Tosun, 1996) .
2.3. Turizm Ürünü, Özellikleri
Tanıma göre “turizm ürünü bir turistin seyahatinin baĢlangıcından bitimine kadar geçen zaman dönemi içerisinde gereksinimlerini karĢılamak amacıyla elde ettiği ve turizm arzını oluĢturan faktörler tarafından sunulan nesnel ve öznel değerlerin bütünüdür “ (Ġçöz ve Kozak, 2002, s. 15). Turizm sektöründe tüketim amacı ile sunulan tüm mal ve hizmetler “turistik üründür”
Turizm ürününün kendine has baĢlıca özellikleri Ģu Ģekilde belirtilmektedir (Olalı, 1983, s. 133-136):
- Mal satın alan tüketicilerin nesnel beklentileri bulunur. Amaç ve yarar her turist için farklıdır yani Ġstanbul‟ a gelen iĢ adamı ile gezen turistin aynı otelden beklentileri farklı olacaktır.
- Kullanım ve değiĢim olarak farklıdır. Turizm ürününün tüketimi soyuttur, tatmin ya da tatminsizlikle neticelenebilir.
- Turizm ürününün arzı esnek değildir. Doğal ve tarihi kaynaklar kısa sürede çoğaltılamaz. Tesislerin kurulması yıllar sürer. Talep azalmasında arzı azaltmak imkansızdır.
- Turizm ürününe olan talep aĢırı esnektir. Bu talep siyasal, ekonomik, kültürel, doğal ve psikolojik etkenlere dayanır. Terör, afetler, döviz kuru artıĢı, politik ve ekonomik istikrarsızlık vb.
- Tüketim yeri farklıdır. Turistler üretim yerine bir Ģekilde taĢınmalıdır. Turizmde dağıtım ters yönlüdür mallara göre.
- Mallar üretildikten sonra stok edilebilir. Turizm ürünü stok edilemez. KıĢın güneĢ yoktur.
- Uyumluluk zorunludur. Turizm ürününün üretiminde çalıĢan (otel, konaklama, ulaĢım) paydaların uyumlu çalıĢması gereklidir.
- Satın almanın bağlı olduğu unsurlar çoktur. Ġlgi, entelektüel ve kültürel birikim, boĢ zaman, gelir ve tasarruf düzeyi gibi unsurlara bağlıdır.
- Ġkame olanakları çoktur. Turizm ürünleri hayati önem taĢımazlar sosyal bir gereksinimdir. Ev satın almak, iĢe girmek daha önceliklidir.
- Turizm ürünü zaman ve mekan içerisinde yoğunlaĢmaktadır. Yaz dönemine sıkıĢan yoğun sezon gibi. Haziran, Temmuz ve Ağustos ayları kitle turizminin en yoğun yaĢandığı zamanlardır.
- Turizm ürünü çok boyutludur. Termal bir tesisten bir çok yarar beklenir, sağlık veya prestij edinmek gibi.
- Turizm ürünü önce satılır sonra tüketilir. Erken rezervasyon ile iĢletmeler üretmeden nakit elde ederler.
- Turizm ürünü sunulmaya hazır üründür, yarı veya tamamlanmamıĢ ürür Ģeklinde satılamaz. Önceden hazırlanmalıdır.
- Aynısı ile kopya edilmesi zordur. Ürün soyut olduğundan tıpatıp baĢka bir iĢletmede üretilmesi imkansızdır. Side‟de ki beĢ yıldız iĢletme ile Manavgat Çayı‟nın kenarındaki beĢ yıldız iĢletmeler aynı hizmeti sunsalar dahi tüketici tarih ve doğal olarak farklı algılayacaktır.
- Turizm ürünü ulaĢtırma hizmeti olmadan sunulamaz. Evinden çıkıp girene kadar ulaĢım hizmetlerinden faydalanacaktır.
Kitle turizmine olan talebin mevsimsel olması dikkat çeker. Yaz ayları tatil için en uygun zamandır. Uzun süreli okul tatilleri yazın verilir. Ailenin birlikte tatil yapabilmesi için ücretli izinlerde çoğunlukla yazın kullanılır (Butler, 1994).
Turistik ürünü oluĢturan beĢ temel unsuru vardır: çekicilik, ulaĢılabilirlik, iĢletmeler, etkinlikler ve imaj (Kozak vd., 2006, s. 69-74):
Çekicilik: doğal kaynaklar, kültürel kaynaklar, eğlence (Disneyland, Aquaparklar, oyuncak müzeleri, film ve TV stüdyo gezileri ve tema parkları), olaylar (fuar, festival, sokak gösterileri, sahne Ģovları, Rio Karnavalı vb.), özel merak (kumar, kano vb.)ve psikolojik etkenler (macera vb.). Doğal unsurlar:
iklim, hava, su, flora vb. Sosyo-kültürel unsurlar: müzeler, gelenek ve görenekler vb.).Ekonomik unsurlar: turizm ürününün fiyatı, satın alma gücü ve genel ekonomik durum. Psikolojik unsurlar: moda, snobizm, sempati, alıĢ veriĢ merkezleri vb.
UlaĢılabilirlik: çekici olan destinasyonun hedef kitleye yakınlığı ve düĢük maliyetle ulaĢılabilme yeteneğidir.
Ġmaj: New York iĢ turizmi, Las Vegas kumar turizmi, Roma kültür turizmi olarak algılanır.
Etkinlikler: spor (futbol, Olimpiyat vb), Ģenlik, karnaval vb.
ĠĢletmeler: Turizm yer değiĢtirme olayıdır. UlaĢtırma iĢletmeleri (kara, hava, deniz ve demir yolu), konaklama iĢletmeleri (otel, motel, tatil köyü, pansiyon, termal tesis), yiyecek-içecek iĢletmeleri (hızlı yiyecek, pastaneler vb.), seyahat iĢletmeleri (tur operatörleri toptancı ve paket turu oluĢturur, seyahat acenteleri), rekreasyon iĢletmeleri, hediyelik eĢya satan iĢletmeler ve yan hizmet iĢletmeleri.
Tablo.2.
Dünya Genelinde En Çok Ziyaret Edilen 10 Temalı Park
Temalı Park Destinasyon Yıllık Ziyaretçi Sayısı (2012) Walt Disney Florida (ABD) 17.536.000
Disneyland Kaliforniya (ABD) 15.963.000 Disneyland Tokyo (Japonya) 14.847.000 Disneysea Tokyo (Japonya) 12.656.000 Disneyland Paris (Fransa) 11.200.000
EPCOT Florida (ABD) 11.063.000
Animal Kingdom Florida (ABD) 9.998.000 Hollywood Studios Florida (ABD) 9.912.000 Universal Studios Osaka (Japonya) 9.700.000 Islands of Adventure Florida (ABD) 7.981.000
Kaynak: Themed Entertainment Association, 2013, s.16.
Bu tabloya dünyanın en büyük AVM‟si olan Dubaimall eklenecek olursa yıllık 64 milyon yerli yabancı turistin ziyaret ettiği belirtilmektedir.
2.4. Turizm Sektörü ve Özellikleri
Turizm sektörü genel anlamda hizmet sektörü içerisinde olmakla beraber diğer sektörlerden de girdi almakta (konaklama, ulaĢım, yeme-içme vb.) ve nihayetinde çıktı üreten kompleks bir yapı sergilemektedir. Bazı özellikleri ise: turizm sektörü hem hizmetler sektöründen hem de diğer sektörlerden faydalanır. Turizm sektörünün temel hammaddesi ülkelerin doğal arz kaynaklarından oluĢmaktadır (doğal, tarihi, kültürel değerler), dıĢa bağımlılık azdır. Diğer sektörlere göre otomasyon ve makineleĢme azdır, emek faktörü en yoğun olarak kullanılan bir sektördür. Turizm sektöründe riskler oldukça yüksektir. Turizm talebindeki sürekli değiĢme turizm sektörünü dinamik tutar.
Turizm sektörü diğer sektörlerle iç içe girdiğinden veri toplama sistemi oluĢamamaktadır. Turizm piyasası oligopol özellik taĢır. Turizm sektörü ekonomi içerisinde önemli bir bileĢendir, ucuz döviz arzı sağlar ve istihdama katkı verir (Ünlüönen ve Tayfun, 2011, s.40-41).
BaĢka yazarlara göre de turizm görünmez bir ihracat sektörüdür. Doğal, tarihi ve kültürel zenginlikler “ekonomik mal” niteliği kazanmaktadır. Konaklama sektöründeki
beĢ yıldızlı tesisler için oligopol piyasa geçerlidir. Terör, doğal afetler, politik ve ekonomik istikrarsızlıklardan çok çabuk olumsuz etkilenme özelliği gösterir. Zorunlu olmayan bir gereksinim sıralamasına (Maslow) sahiptir. Turizm arz ve talebi temel ekonomik davranıĢlarla birlikte psikolojik, politik ve yasal faktörler ve moda gibi unsurlarda büyük önem taĢırlar. Turizm harcamaları tam olarak hesaplanamaz, istatistiki veriler anket sonuçlarına dayanan birincil verilerden oluĢur, bir çok sektörle iliĢkili olduğundan ekonomideki yeri kesin olarak bilinemez ( Bahar ve Kozak, 2012, s. 54-57).
2.5. Amacına Göre Turizm Ve Türleri
Farklı amaçlarla gerçekleĢtirilen bir faaliyet olan turizmin baĢlıca türleri Ģunlardır (Ünlüönen vd., 2011, s. 21-24):
- Sağlık Turizmi: klimatizm, termalizm ve üvalizm (kür) tedavileri amaçlıdır.
- Kitle Turizmi / Sosyal Turizm : Satın alma gücü düĢük bireylerin alınan önlem ve teĢviklerle turizm olayına dahil olmalarıdır. Dünyada 1950 sonrası hızla geliĢim göstermiĢtir. Ülkemizde 1960 sonrası ücretli yıllık izin haklarının verilmesi ile baĢlamıĢtır (Akat, 1997, s. 25).
- Dağ ve KıĢ Turizmi: SanayileĢme ve hızlı geliĢmenin sonucunda bireyler tekdüze ve sağlıksız çalıĢma koĢullarından yazın deniz kıyılarına, kıĢın ise dağlık ve karlı bölgelere gitmektedirler.
- Öğrenci ve Gençlik Turizmi: Öğrenim kurumlarının hoca ve öğrencilerini toplu Ģekilde gezdirdiği turistik gezilerdir (Sezgin, 1991, s.56).
- Üçüncü YaĢ Turizmi: GeliĢmiĢ ülkelerde ömür uzamıĢ ve 65 yaĢ ve üzeri insanların toplumdaki oranı yükselmiĢtir. Emekli olmalarından ötürü bol zamanları olduğundan ve ucuz olması nedeni ile mevsim dıĢı turizm olanaklarını tercih etmektedirler. Avrupa da 100 milyon kiĢiye ulaĢmıĢtır.
- Yat Turizmi: Tatil ile sporu birlikte yapmak isteyenler ve denize aĢırı sevgi duyanların katıldığı bir turizm türüdür, koyları ile ünlü Ege ve Akdeniz‟ de yaygınlaĢmaktadır. Mavi Tur uygulamaları gibi.
- Dini Turizm: Ġnsanlar dininin kurucusunun doğduğu ve kutsal mekanları görmek amacıyla dini turizme katılırlar. Tarsus, Hatay, Urfa ve Hac ziyareti vb.
- Bavul Turizmi : Doğu bloğu ülke vatandaĢlarının ziyaret ettikleri ülkeden birinci elden mal almak ve gümrük duvarını aĢabilmek için yaptıkları turizm çeĢididir.
Laleli, Zeytinburnu ilçelerinde gerçekleĢtirilen deri ve kürk ticareti vb.
- Diğer Turizm Türleri: turizmde uzmanlaĢma devri baĢlamıĢtır. Turist ilgi alanına göre tatil programı yapmaktadır. Bunların baĢlıcaları ise av turizmi, eko- turizm, rafting turizmi ve eğlence turizmidir (Bulut, 1999). ABD‟de bir yılda 78 milyon turist kuĢ gözlemciliğine katılmıĢtır. Eko turizm ise doğal kalabilmiĢ, ekolojik yapısı bozulmamıĢ yerlere yapılan gezilere denilir. Doğu Karadeniz yaylalarına yapılan geziler vb.
Smith (1989) turistleri yedi grupta incelemektedir: araĢtırıcı, seçkin, alıĢılmıĢ yolların dıĢındaki turist, olağan dıĢı turist, baĢlangıç aĢamasındaki kitle turisti, kitle turisti ve charter turist. Poon (1993) ise “eski turist- yeni turist” tiplemesinden söz etmektedir.
2.5.1.Turizm Hareketlerinin Sınıflandırılması
Dünya Turizm Örgütü‟ ne göre bir ülke açısından turizm hareketleri üç ana gruba bölünmüĢtür ( Goeldner ve Ritchie, 2006, s. 7):
1- Ülke vatandaĢlarının o ülke içerisinde yaptıkları seyahatler (domestic, yerli turizm).
2- Bir ülkeye yabancıların yaptıkları seyahatler (inbound- tourism).
3- Bir ülke vatandaĢlarının ülke dıĢına yaptıkları seyahatler (outbound- tourism).
ġekil 2‟de turizm faaliyetinin çeĢitleri ana hatları ile gösterilmektedir TURĠZMĠN ÇEġĠTLERĠ
KiĢi Sayısına Göre YaĢa Göre Sosyo-Eko. Dur. Göre Amaca Göre
Bireysel Gençlik Sosyal Deniz, ĠĢ
Grup Orta YaĢ Lüks Termal, ġehir
Üçüncü YaĢ Kongre
Yat, Yayla Dağ, KıĢ Av, Golf Şekil 2. Turizm çeĢitleri
Kaynak: Bahar O & Kozak M (2012), s.36
ġekil 2 de turizmin çeĢitleri kiĢi sayısına, yaĢa, sosyo-ekonomik durumuna ve amaca göre sınıflandırılmıĢtır. Görüldüğü üzere tüm yaĢ grupları amaçlarına ve gelirlerine göre turizm faaliyetlerine kitle veya alternatif turizm türü olarak katılabilmektedir. Gençlik kampları (15-18 yaĢ arası), sağlık turizmi (üçüncü yaĢ, 65 yaĢ ve üstü vb), kumar turizmi, macera turizmi gibi.
2.5.2.Kitle Turizmi ve Alternatif Turizm Farkı
Alternatif turizm ayrıca yeĢil turizm, soft-turizm, eko-turizm kavramları altında da kullanılmaktadır. Kitle turizmine alternatif olarak düĢünülen alternatif turizmde, grup tüketimi karĢısında bireysel turlar ön plana çıkmakta, büyük konaklama yerleri yerine, küçük ve orta büyüklükteki iĢletmeler tercih edilmektedir. Alternatif turizmde insanlar grup olarak yani daha ucuza mal edilmesi yaklaĢımı yerine daha fazla para ödemeyi kabul ederler (Altınay, 1996, s, 60). AĢağıda kitle turizmi ile alternatif turizm arasındaki farklılıklar verilmiĢtir:
- Kitle Turizmi: Plansız, mekansız organizasyonlar, bağımsız projeler, kapalı mekan ağırlıklı yeni bina kullanımı, her talebi karĢılama eğilimi, her yerde turizm, ekonomik faydalar, mimaride uluslararası çizgiler, standart paket programlar ve pasif turizm gibi özellikler.
- Alternatif Turizm: Planlı mekânsal organizasyonlar, bölge ile bütünleĢmiĢ planlar, açık mekana ağırlık, talebe sınır koyma, yerel iĢgücü, yöresel mimari, yerleĢme için özel seçim, mevcut yapı stokunu kullanma (otantiklik), bireysel programlar, dinamizm ve aktif turizm gibi özellikler.
Alternatif turizm her geçen gün farklılaĢan (aile yapısı, eğitim, kültür ve gelir değiĢkenleri) bireylerin seyahat ile alakalı beklentilerine cevap verebilmek, ülkeler arası yaĢanan rekabet, mevsimsel yoğunlaĢmayı azaltmak (nisan-eylül arası), çevreyi korumak (sorumlu turizm) hem turistik iĢletmelerin hem de çalıĢanların bütün yıl boyunca istihdamlarının devam etmesine olanak sağlaması gibi nedenlerle gündeme oturmuĢtur. Turistler kendilerini gerçekleĢtirmek, doğa ile iç içe kalabilmek, sportif aktivitelere dahil olabilmek, yeni kültürleri deneyimlemek istemektedirler (Albayrak, 2013, s. 9-39).
Tablo 3‟da kitle turizmi ile yeni turizm olgusu olan ekolojik (alternatif turizm) turizm kavramları arasındaki farklılıklar verilmektedir.
Tablo 3.
Kitle Turizmi Ve Ekolojik Turizm Farklılıkları
Kitle Turizmi Ekolojik Turizm
Binli kapasite Onlu kapasite
Uluslararası standart Yerel standart
Sınırlı alan Tüm çevre
Mega tesisler Küçük ölçekli tesisler
Konfor yüksek Orta konfor
Deniz-kum-güneĢ Sınırsız eylemler
Animasyon Yürüme vb.
Uluslararası üslup Bölge mimarisi
Uyumsuz bitkiler Doğal bitki örtüsü
KarmaĢık tasarım Basit tasarım
Kaynak: BaĢtanlar, 2001.
Yukarıda Fordist üretim anlayıĢı sonucu 1950‟ler den sonra ortaya çıkan kitle (kıyı) turizmi ile 2000‟li yıllarda baĢlayan post-fordist üretim anlayıĢına sahip alternatif turizm çeĢidi ayrımı verilmiĢtir.
Kitle turizminin son yıllarda çevreye verdiği zararlar neticesinde bireyler tarafından tercih edilmemesi yeni turizm anlayıĢını da (soft-turizm, yeĢil turizm, alternatif turizm) beraberinde getirmiĢtir. Kitle turizmi 1950 ve 1960 arasına Avrupa ülkeleri arasında yaygındır. GeliĢen teknoloji önce maliyetleri azaltmıĢ ve ölçek ekonomilerine yol açarak maliyetler daha da düĢmüĢtür. Neticede seyahat Ģirketleri standart bir ürün olarak paket turları geniĢ topluluklara ucuz olarak pazarlayabilmiĢlerdir (Shaw ve Williams, 1994, s. 174-185).
Alternatif turizme geçiĢ 1970 sonrası post-Fordizme geçiĢ ile ilintilidir. JIT (Just In Time) üretim ve stok kontrolü daha esnek istihdam düzenlemelerine neden olmuĢ, niĢ pazarlar oluĢmasına yol açmıĢ, bireysel düĢünce ve davranıĢ tarzları geliĢme göstererek kültür turizm, macera turizmi, kırsal turizm vb. küçük ölçekli ve özgün iĢletmeler ile birlikte alternatif turizm türleri oluĢmuĢtur Kitle turizminin en belirgin özelliği katılımın çok sayıda olması ve tatilin standart bir paket Ģeklinde satılmasıdır. Kitle turizmi orta sınıf turistlerin katılımı ile gerçekleĢtiğinden, maliyet faktörü çok önemlidir, yani ancak toplu alımlarda (milyon adet) ulaĢım ve konaklama maliyetleri düĢürülebilir. Turizm Ģirketlerinin kalan tek rekabet alanı doğal olarak fiyattır ve bu da uluslararası turizm Ģirketlerinin yatay ve dikey bütünleĢme ile faaliyet göstermelerine yol açar, büyük ölçekli ve kolektif konaklama düzenine yol açar. Kitle turizminin bir diğer özelliği mevsimsel olmasıdır. Yaz ayları içerisinde tarım faaliyetlerine katılmak için verilen okul tatili geleneği hala günümüzde de devam etmektedir. Sonuç olarak kitle turizm talebi Ģu anda da yaz aylarında yoğunlaĢır. Zaman yoğunlaĢması, mekan yoğunlaĢmasına yol açar. Yatırımlar kıyı ve yazın artan talebi karĢılamak için bu bölgelerde toplanır. Kitle turizmi Fordist üretim anlayıĢının sonucudur. Az sayıda üretici bütün pazarı elinde tutar, üretici egemenliği görülür. Turizmi pazarlayan uluslararası Ģirketler potansiyel turizm talebini etkiler, moda olan deniz, güneĢ, kum paketini belirleyen turizm Ģirketleridir (Roney, 2011, s. 19-21).
2.5.3. Ġklim ve Çevre DeğiĢikliğinin Turizm Üzerine Olası Etkileri
Ġklim o bölgelere ziyaretçileri çeken temel güdü olup, iklim turizm sektörünün temel hammaddesidir (Hamilton, 2005, s.1). BirleĢmiĢ Milletler Dünya Turizm Örgütü,
BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programı ve Dünya Meteoroloji Örgütü‟nün 2008‟de ortaklaĢa yayınladıkları rapora göre iklim değiĢikliği 21. Yüzyıl sürdürülebilir turizmin önündeki en büyük tehlikedir (UNTWO, UNEP ve WMO, 2008, s. 38). Yunanistan ve Türkiye‟nin turizm bölgesi olarak en çok Ağustos ayında tercih edildiği, fakat olası iklim değiĢikliği etkisi ile her iki ülkede Ağustos ayında 40 dereceyi aĢan sıcaklıkların yaĢanması ile birlikte, Yunanistan ve Türkiye‟ ye olan turistik talebin yılın baĢka aylarına veya alternatif destinasyonlara kayacağı tahmin edilmektedir (Gülüm ve Köse, 2013, s. 94). Ġklim değiĢikliği ile flora ve fauna yapısı, yaban hayatı ve tarım ürünlerine kadar her Ģey olumsuz olarak etkilenecektir (Nicholls, 2006). 2008 de yayınlanan UNTWO raporuna göre özellikle Akdeniz, Hint Okyanusu bölgeleri iklim değiĢikliklerinden en fazla zarar görecek yerlerdendir. 2020 yılı tahmini senaryosuna göre, Temmuz ve Ağustos aylarında bölgede konaklayan turistlerin kalıĢ süreleri 1 ile 7 gün arasından 1 ile 2 güne düĢecektir.
2.6. Sürdürülebilir Turizm Kavramı
BirleĢmiĢ Milletler tarafından 1992 Haziran ayında Rio zirvesinde vurgulanan
„sürdürülebilirlik‟ kavramı ileriki dönemlerde sürdürülebilir kalkınma, sürdürülebilir turizm ve benzeri söylemleri gündeme getirmiĢtir (Pekin, 2011) . Bu faaliyetler sürdürülebilir turizm adına doğal, kültürel, beĢeri ve fiziksel çevreyi ihmal etmeyen kısacası sorumlu turizm faaliyetleri olarak adlandırılabilecek süreci ifade etmektedir (Butler, 1999). Ancak Hall (2009) turizm sektörünün her yıl büyüyen (% 4-5 ) sosyo- ekonomik yapısının sürdürülemez olduğuna dikkat çekmektedir. ĠĢte bu noktada çevresel ve ekonomik dengeleri dikkate alan küresel bir modele yani eko-ekonomik yaklaĢıma ihtiyaç duyulmaktadır (Brown, 2003). ġekil 3„de sürdürülebilir turizmin boyutları verilmiĢtir.
Ekonomik Boyut
Ekolojik Boyut Toplumsal Boyut Şekil 3. Sürdürülebilir turizm.
Kaynak: Roney, 2011, s. 123
ġekil 3‟de Dünya Turizm Örgütü‟nün (WTO) yayınlarında ve sürdürülebilir kalkınma Brundtland Raporu‟na göre turizm, gelecekteki fırsatları koruyan bugün de turist kabul eden bölgelerin gereksinimini karĢılayacak turizmdir olgusu olarak kabul görmüĢtür.
GeliĢme, küresel olarak çevresel sorunları da içerisinde barındırmaktadır. Dünya ölçeğinde turizm sera gazı salınımlarının % 5‟ ini oluĢturmakta ancak bu oranın 2035‟ e kadar % 130 daha artacağı düĢünülmektedir. Böylece Ģimdiki iklim değiĢikliklerinden de etkilenilerek turizmin seyri daha da değiĢecektir. Hem çevresel etkileri azaltmak, ve kaynakların etkin kullanımını sağlamak, hem de bölgelerin ve Ģirketlerin sosyal ve ekonomik sürdürülebilirliklerini devam ettirmek için BirleĢmiĢ Milletler, turizm sektörünü “sürdürülebilir turizm” uygulamalarını benimsemeye davet etmiĢtir ve bu davet sektörce olumlu karĢılanmıĢtır (UNWTO, 2014).
1960‟ların ortalarından bu yana ekonomik büyüme, teknolojik ve endüstriyel ilerleme mercek altına alınmıĢ, çevreye duyarlı bazı birey ve gruplar hükümetlere uyarılar iletmeye baĢlamıĢtır. Bu dönemde doğal ve çevreye zarar vermeyen teknoloji arayıĢları grupların eylemleri ile kamuoyuna yayılmıĢtır. Benzer yayılma turizmde de olmuĢ “saldırgan turizmin” in yerine “alternatif turizm” ve “yavaĢ turizm” arayıĢları baĢlamıĢtır.
Neoklasik iktisat varsayımlarından olan denge noktasında marjinal özel faydalar özel marjinal maliyetlere eĢittir (MPB=MPC). Serbest mallar (doğal kaynaklar) da ise dıĢsallıklarda hesaba katılmalıdır. DıĢsallık (externalities) MPB ve MPC‟ nin marjinal sosyal faydalar ve marjinal sosyal maliyetlerden farklı olduğunu anlatır. Ancak bu fayda ve maliyetler GSYĠH hesaplamalarına dahil edilmez. Negatif dıĢsallıklar genellikle çevreye verilen zararlardır. Pozitif dıĢsallık durumunda (örneğin yatırımcı terk edilmiĢ bir binayı restore ettirip butik otel açıyorsa) bu durumu Ģöyle formüle edebiliriz: Sosyal
Sürdürülebilir Turizm
fayda= Özel fayda+ DıĢsal fayda. Netice olarak Sosyal fayda> Özel fayda olacaktır.
negatif dıĢsallık durumunda (örneğin göl kenarına kurulan bir otel arıtma tesisi kurmaktan kaçınıyorsa) ise formül: Sosyal maliyet= Özel maliyet+ DıĢsal maliyet olur yani sonuçta Sosyal (toplumsal) maliyet> Özel maliyet olacaktır. Yani dıĢsallıklar olduğunda. Ekonomik etkinlik için dıĢsallıklarında hesaplara dahil edilmesi gerekir (Hussen, 2004, s. 55).
Yüzmilyonlarca insanı taĢımak için gerekli olan hava, deniz limanları, demiryolları, karayolları ve konaklama tesislerinin yapılabilmesi için toprak eko- sistemine müdahaleler yapılmaktadır. Büyük miktarlarda tarım ve ormanlık arazi tahrip edilmektedir, 3. hava limanı inĢaatı, Himalaya‟lar, Avrupa Alpleri, taĢocakları, Antalya ve Bodrum gibi güncel örneklerde tarım alanları ve ormanlar yok edilmiĢtir.
Fırsat maliyetlerini de göz ardı etmemek gerekmektedir. Kitle turizminin yaygın olduğu turizm bölgelerinde günlük su tüketimi kat be kat fazladır (golf sporu için çimlere su verilmesi, banyo, havlu ve yatak örtülerinin yıkanması vb.). Denizlere ve akarsulara bırakılan kanalizasyon, çöp ve diğer atıklar denizlerin kirlenmesine yol açar. Mimari kirlilik (kitle turizminin sonucu olarak) olarak ta karĢılaĢılmaktadır, tatil köyleri ve 4-5 yıldızlı oteller mimarisi, ikincil yazlık konutlar vb. (Roney, 2011, s. 94-98).
2.7. Turizm Sektörü ve Krizler
Krizler turizm gibi talep esnekliği büyük sektörlerde daha etkin olur. Turizm talebinin esnek oluĢu yüzünden krizlerden (ekonomik, politik, doğal afetler gibi) en çok olumsuz etkilenen sektörlerdendir. Bu olumsuz etkiler turizme doğrudan ve dolaylı bağımlı tüm sektörlere de yansır. 1999 depremi sonucu ülkeye gelen turist sayısı % 24 düĢmüĢtür. Doğal olarak turizm gelirleri de % 33 azalmıĢtır. Dünyada görülen 2003 SARS salgını, 2006 kuĢ gribi salgını, 2008-2009 ekonomik krizi ve 2009 domuz gribi krizlerinin turizm sektörüne olan olumsuz etkileri gözlemlenmiĢtir (Göçen vd., 2011, s.
507). Ebola salgını, Yemen ve Suriye‟ deki iç çatıĢmalar vb.
Turizm krizi bir turizm bölgesinde normal çalıĢmayı tehdit eden, turizmi olumsuz etkileyen, turizm sektörünün çalıĢmasını engelleyen döneme denir ( Sönmez vd., 1999, s. 13-14). 2008 dünya krizi nedeni ile IATA (2009) verilerine göre bu yıla ait zarar toplamının 2.5 milyar dolar olması beklenmektedir. Smeral (2010, s.32) vurguladığı gibi turistler harcamalarını azaltmıĢ ve ikincil tatillerini (kısa seyahatler, Ģehir turu ) ana tatillerine tercih etmiĢlerdir. Akdeniz çanağı ülkelerine 2008 yılında
551.4 milyon turist gelmiĢken kriz sonrası 503.7 milyona gerilemiĢtir. %8.7‟ lik azalma vardır. En çok Yunanistan etkilenmiĢtir kayıp % 18.3 olmuĢtur (Gök vd., 2012, s.1042- 1058). Rusya rubleyi %50 develüe ettikten sonra 2015 sezonu için bir milyon ile bir buçuk milyon Rus turistin ülkemize gelmeyeceği tahmin edilmektedir.
2.8. Turizmin Sosyal ve Kültürel Etkileri
UNESCO (1976) turist ve yerli halk iliĢkisinin dört temel özelliği olarak:
- ĠliĢkinin geçici olması.
- Zaman ve mekan kısıtlamaları.
- ĠliĢkinin doğal olmaması.
- EĢit olmayan iliĢkilerin yaĢanması.
olarak tanımlamıĢtır. Turist açısından eĢsiz bir deneyim olan tatil yerel halk için her sezon boyunca tekrar tekrar yaĢanan yapay ve ticari bir iliĢkidir. GeliĢmiĢ ülkelerden geliĢmekte olan ülkelere gelen turistler, yerel halkta aĢağılık kompleksine kapılmasına yol açabilir görüĢü savunulmaktadır (Wall ve Mathieson, 2006, s. 224).
2.8.1. Turizmin Olumlu Sosyal ve Kültürel Etkileri
Weaver ve Opperman (2000) turizmin sosyal ve kültürel faydalarını üç grupta toplamaktadır:
- Kültürler arasında karĢılıklı anlayıĢın ve hoĢgörünün geliĢmesi (örneğin Türkiye ve Yunanistan arasında).
- Kültürel mirasın değerinin farkına varılarak korunması (yerel dans, mutfak gibi).
- Toplumsal refah ve istikrarın teĢvik edilmesi (GeliĢmiĢ ülkelerde iç savaĢ daha az görülmektedir).
2.8.2. Turizmin Olumsuz Sosyal ve Kültürel Etkileri Olumsuz etkiler dört baĢlık altında toplanabilmektedir:
- Kültürün metalaĢması: Yerel danslar turistler için para karĢılığı gösteriye dönüĢtüğünde yapaylaĢmaktadır (Cohen, 1988).
- GösteriĢ etkisi: Yerel halkın turistlerin kendi toplumları ile bağdaĢmayan tüketim kalıplarını ve yaĢam biçimlerini benimsemeleridir (Wall ve Mathieson, 2006, s. 236).
- Turizm ve yeni-sömürgecilik: Lea (1988) ve Harrison (1992) ve Gartner (1996) turizm sektörünün yeni bir sömürü düzenine sebep olduğunu savunmaktadırlar.
- Turizmin ahlaki değerler ve davranıĢlar üzerindeki etkisi: Yapılan çok sayıda çalıĢmada seks iĢçiliğinin, suç iĢleme oranının artması ve organize kumarın genelleĢmesi gibi turizmin olumsuz etkileri olduğu gösterilmiĢtir (Roney, 2011, s. 115).
Holden (2005) Tayland‟a 2004‟te gelen turistlerin % 60‟ının erkek olduğunu söylemiĢtir. Alkol ve uyuĢturucu kullanımı, hırsızlık gibi. nedenlerle kavgalar ve cinayetler görülmektedir. Organize kumar 19. Yüzyıl baĢlarından bu yana turizmin önemli bir parçasıdır. Dünya üzerinde Monte Carlo, Las Vegas ve Reno gibi merkezler kumar casinoları ile bilinirler (Wall ve Matheison, 2006). KKTC ve Makau da örnek olarak verilebilir. Kültürel kirlenme giyim, hareket, davranıĢ ve kiĢisel iliĢkilerde kendini belli eder. Mesai saatleri uzun ve belirsizdir, dini bayramlarda yoğunlaĢma ile aile içi iliĢkiler zayıflar.
Bu bölümde turizm olgusu, turizm kelimesinin etimolojik kökeni, turizmin nedenleri, tanımı, boyutları, tarihi geliĢim sürecü, turizm hareketlerinin sınıflandırılması (inbound, outbound ve yerli turizm) etraflıca anlatılmıĢtır. Heterojen bir yapı gösteren turizm ürününün baĢlıca özellikleri özetlenmiĢtir. Turizm sisteminin ögeleri olan doğal kaynaklar ve çevre, insan yapısı çevre (kültür, altyapı, üstyapı, teknoloji, yönetim), turizm endüstrisini meydana getiren sektörler (ulaĢım, konaklama, yiyecek-içecek, turistik cazibe, kültürel çekicilikler-tarihi yerler vb.) anlatılmıĢtır. Yine turizm konusunda çalıĢmalar gerçekleĢtiren akademik disiplinler ve katkıları birer örnek olarak verilmiĢtir. 1950 sonrası Avrupa ülkeleri arasında geliĢen kitle turizmi (3S), ölçek ekonomisi sebebi ile geniĢ kitlelerce talep edilmiĢtir. Kitle turizmi “paket” olarak tur operatörleri aracılığı ile pazarlanmaktadır. Kitle turizmi mevsimseldir, yaz aylarında kıyı bölgelerinde yoğunlaĢır, turizm yatırımlarıda kıyı bölgelerinde yapılır. Kitle turizmi, büyük ölçekli yatırımlara dayanan Fordist üretim tarzının turizm sektörüne uygulanmasıdır. Az sayıda tur operatörü turizm piyasasını denetim eder, turistlerin hangi ülkeye gideceklerine karar verirler. Günümüzdeki geliĢmeler sonucunda post- Fordist üretim ve yaĢam tarzına geçiĢ olmuĢ, alternatif turizm türleri olan kırsal turizm,
eko-turizm, macera turizmi, sağlık turizmi, inanç turizmi, Ģehir turizmi, gençlik turizmi, Ģehir turizmi vb. bir çok niĢ turizm pazarı görülmeye baĢlamıĢtır. DeğiĢen müĢteri profili turizm talebini de etkilemiĢtir. Bireysel düĢünce ve davranıĢ tarzları yükselmektedir, ucuz paket turlar ile gidilen oteller yerine alternatif turizm türleri ve giderek artan oranda özgün, butik oteller görülmeye baĢlamıĢtır ve oranları da kitle turizmine göre daha hızlı artmaktadır.
BÖLÜM III
EKONOMĠK FAALĠYET OLARAK TURĠZM
ÇalıĢmanın bu bölümünde turizm sektörünün ekonomik etkileri ve bu etkilerin ölçülmesi, ölçülme talebi, turizmin parasal ekonomik etkileri, reel ekonomik etkileri yöntemleri, turizm arzı, turizm, olumlu ve olumsuz ekonomik etkileri, turizmde talep tahmini, turizm gelirleri ve sızıntı kavramları anlatılacaktır.
3.1. Turizm ve Ekonomi ĠliĢkisi
Dünyadaki bir çok ülke için turizm artık bir ekonomik faaliyet kabul edilmektedir. Turizm, boĢ zamanın ve tasarrufun nasıl kullanılacağı amacına yönelik ekonomik bir kararla baĢlayan ve yatırım, tüketim, istihdam, ihracat ve kamu gelirleri gibi ekonomik yönleri bulunan sosyo- ekonomik bir olaydır. Turizm sektörünün ekonomi ile olan yakın birlikteliğini belirtmek istersek (ġahin, 1990) :
- Turizm harcamaları o bölge insanı için gelir olduğundan gelen turist sayısı arttıkça o bölgede yatırım, istihdam ve üretim artacak neticede turizm sektörü ekonomik büyümenin itici bileĢeni olacaktır.
- Turizm sayesinde ülkedeki fiziki altyapının (marina, havaalanı, yol, su, elektrik, haberleĢme vb.) geliĢmekte, bu durumdan hem gelen turistler hem de o bölge insanı faydalanmaktadır.
- Bir bölgenin uluslararası turizmde rekabet yeteneğini belirleyen ekonomik birimler, (konaklama ve seyahat iĢletmeleri, tur operatörleri vb.) doğa, sermaye ve emeği bir araya getirerek turizm ürününü hazırlamaktadır. Örneğin bir turizm bölgesi tesislerinin kalitesi ile tanınabilir.
- Turizm gelirleri (dövizler) ekonomik olarak ödemeler bilançosuna doğrudan olumlu katkıda bulunmaktadır. Turizm hesapları ödemeler bilançosunun cari iĢlemler kısmındaki görünmeyen iĢlemler dengesi adında bir alt baĢlıkla yapılmaktadır. Turizm, ödemeler dengesi ile dıĢ ticaret açığını azaltıcı etkiye sahiptir.
- UlaĢım, konaklama, eğlence, gezip- görme arasındaki sıkı iĢbirliği sonucu dolaylı ve dolaysız olarak turizm sektörü yeni iĢ alanları sağlamakta, yani turizme hizmet ve ürün sağlayan diğer sektörlerde geliĢmektedir. Bankacılık
