2.5. Amacına Göre Turizm Ve Türleri
Farklı amaçlarla gerçekleĢtirilen bir faaliyet olan turizmin baĢlıca türleri Ģunlardır (Ünlüönen vd., 2011, s. 21-24):
- Sağlık Turizmi: klimatizm, termalizm ve üvalizm (kür) tedavileri amaçlıdır.
- Kitle Turizmi / Sosyal Turizm : Satın alma gücü düĢük bireylerin alınan önlem ve teĢviklerle turizm olayına dahil olmalarıdır. Dünyada 1950 sonrası hızla geliĢim göstermiĢtir. Ülkemizde 1960 sonrası ücretli yıllık izin haklarının verilmesi ile baĢlamıĢtır (Akat, 1997, s. 25).
- Dağ ve KıĢ Turizmi: SanayileĢme ve hızlı geliĢmenin sonucunda bireyler tekdüze ve sağlıksız çalıĢma koĢullarından yazın deniz kıyılarına, kıĢın ise dağlık ve karlı bölgelere gitmektedirler.
- Öğrenci ve Gençlik Turizmi: Öğrenim kurumlarının hoca ve öğrencilerini toplu Ģekilde gezdirdiği turistik gezilerdir (Sezgin, 1991, s.56).
- Üçüncü YaĢ Turizmi: GeliĢmiĢ ülkelerde ömür uzamıĢ ve 65 yaĢ ve üzeri insanların toplumdaki oranı yükselmiĢtir. Emekli olmalarından ötürü bol zamanları olduğundan ve ucuz olması nedeni ile mevsim dıĢı turizm olanaklarını tercih etmektedirler. Avrupa da 100 milyon kiĢiye ulaĢmıĢtır.
- Yat Turizmi: Tatil ile sporu birlikte yapmak isteyenler ve denize aĢırı sevgi duyanların katıldığı bir turizm türüdür, koyları ile ünlü Ege ve Akdeniz‟ de yaygınlaĢmaktadır. Mavi Tur uygulamaları gibi.
- Dini Turizm: Ġnsanlar dininin kurucusunun doğduğu ve kutsal mekanları görmek amacıyla dini turizme katılırlar. Tarsus, Hatay, Urfa ve Hac ziyareti vb.
- Bavul Turizmi : Doğu bloğu ülke vatandaĢlarının ziyaret ettikleri ülkeden birinci elden mal almak ve gümrük duvarını aĢabilmek için yaptıkları turizm çeĢididir.
Laleli, Zeytinburnu ilçelerinde gerçekleĢtirilen deri ve kürk ticareti vb.
- Diğer Turizm Türleri: turizmde uzmanlaĢma devri baĢlamıĢtır. Turist ilgi alanına göre tatil programı yapmaktadır. Bunların baĢlıcaları ise av turizmi, eko-turizm, rafting turizmi ve eğlence turizmidir (Bulut, 1999). ABD‟de bir yılda 78 milyon turist kuĢ gözlemciliğine katılmıĢtır. Eko turizm ise doğal kalabilmiĢ, ekolojik yapısı bozulmamıĢ yerlere yapılan gezilere denilir. Doğu Karadeniz yaylalarına yapılan geziler vb.
Smith (1989) turistleri yedi grupta incelemektedir: araĢtırıcı, seçkin, alıĢılmıĢ yolların dıĢındaki turist, olağan dıĢı turist, baĢlangıç aĢamasındaki kitle turisti, kitle turisti ve charter turist. Poon (1993) ise “eski turist- yeni turist” tiplemesinden söz etmektedir.
2.5.1.Turizm Hareketlerinin Sınıflandırılması
Dünya Turizm Örgütü‟ ne göre bir ülke açısından turizm hareketleri üç ana gruba bölünmüĢtür ( Goeldner ve Ritchie, 2006, s. 7):
1- Ülke vatandaĢlarının o ülke içerisinde yaptıkları seyahatler (domestic, yerli turizm).
2- Bir ülkeye yabancıların yaptıkları seyahatler (inbound- tourism).
3- Bir ülke vatandaĢlarının ülke dıĢına yaptıkları seyahatler (outbound- tourism).
ġekil 2‟de turizm faaliyetinin çeĢitleri ana hatları ile gösterilmektedir TURĠZMĠN ÇEġĠTLERĠ
KiĢi Sayısına Göre YaĢa Göre Sosyo-Eko. Dur. Göre Amaca Göre
Bireysel Gençlik Sosyal Deniz, ĠĢ
Grup Orta YaĢ Lüks Termal, ġehir
Üçüncü YaĢ Kongre
Yat, Yayla Dağ, KıĢ Av, Golf Şekil 2. Turizm çeĢitleri
Kaynak: Bahar O & Kozak M (2012), s.36
ġekil 2 de turizmin çeĢitleri kiĢi sayısına, yaĢa, sosyo-ekonomik durumuna ve amaca göre sınıflandırılmıĢtır. Görüldüğü üzere tüm yaĢ grupları amaçlarına ve gelirlerine göre turizm faaliyetlerine kitle veya alternatif turizm türü olarak katılabilmektedir. Gençlik kampları (15-18 yaĢ arası), sağlık turizmi (üçüncü yaĢ, 65 yaĢ ve üstü vb), kumar turizmi, macera turizmi gibi.
2.5.2.Kitle Turizmi ve Alternatif Turizm Farkı
Alternatif turizm ayrıca yeĢil turizm, soft-turizm, eko-turizm kavramları altında da kullanılmaktadır. Kitle turizmine alternatif olarak düĢünülen alternatif turizmde, grup tüketimi karĢısında bireysel turlar ön plana çıkmakta, büyük konaklama yerleri yerine, küçük ve orta büyüklükteki iĢletmeler tercih edilmektedir. Alternatif turizmde insanlar grup olarak yani daha ucuza mal edilmesi yaklaĢımı yerine daha fazla para ödemeyi kabul ederler (Altınay, 1996, s, 60). AĢağıda kitle turizmi ile alternatif turizm arasındaki farklılıklar verilmiĢtir:
- Kitle Turizmi: Plansız, mekansız organizasyonlar, bağımsız projeler, kapalı mekan ağırlıklı yeni bina kullanımı, her talebi karĢılama eğilimi, her yerde turizm, ekonomik faydalar, mimaride uluslararası çizgiler, standart paket programlar ve pasif turizm gibi özellikler.
- Alternatif Turizm: Planlı mekânsal organizasyonlar, bölge ile bütünleĢmiĢ planlar, açık mekana ağırlık, talebe sınır koyma, yerel iĢgücü, yöresel mimari, yerleĢme için özel seçim, mevcut yapı stokunu kullanma (otantiklik), bireysel programlar, dinamizm ve aktif turizm gibi özellikler.
Alternatif turizm her geçen gün farklılaĢan (aile yapısı, eğitim, kültür ve gelir değiĢkenleri) bireylerin seyahat ile alakalı beklentilerine cevap verebilmek, ülkeler arası yaĢanan rekabet, mevsimsel yoğunlaĢmayı azaltmak (nisan-eylül arası), çevreyi korumak (sorumlu turizm) hem turistik iĢletmelerin hem de çalıĢanların bütün yıl boyunca istihdamlarının devam etmesine olanak sağlaması gibi nedenlerle gündeme oturmuĢtur. Turistler kendilerini gerçekleĢtirmek, doğa ile iç içe kalabilmek, sportif aktivitelere dahil olabilmek, yeni kültürleri deneyimlemek istemektedirler (Albayrak, 2013, s. 9-39).
Tablo 3‟da kitle turizmi ile yeni turizm olgusu olan ekolojik (alternatif turizm) turizm kavramları arasındaki farklılıklar verilmektedir.
Tablo 3.
Kitle Turizmi Ve Ekolojik Turizm Farklılıkları
Kitle Turizmi Ekolojik Turizm
Binli kapasite Onlu kapasite
Uluslararası standart Yerel standart
Sınırlı alan Tüm çevre
Mega tesisler Küçük ölçekli tesisler
Konfor yüksek Orta konfor
Deniz-kum-güneĢ Sınırsız eylemler
Animasyon Yürüme vb.
Uluslararası üslup Bölge mimarisi
Uyumsuz bitkiler Doğal bitki örtüsü
KarmaĢık tasarım Basit tasarım
Kaynak: BaĢtanlar, 2001.
Yukarıda Fordist üretim anlayıĢı sonucu 1950‟ler den sonra ortaya çıkan kitle (kıyı) turizmi ile 2000‟li yıllarda baĢlayan post-fordist üretim anlayıĢına sahip alternatif turizm çeĢidi ayrımı verilmiĢtir.
Kitle turizminin son yıllarda çevreye verdiği zararlar neticesinde bireyler tarafından tercih edilmemesi yeni turizm anlayıĢını da (soft-turizm, yeĢil turizm, alternatif turizm) beraberinde getirmiĢtir. Kitle turizmi 1950 ve 1960 arasına Avrupa ülkeleri arasında yaygındır. GeliĢen teknoloji önce maliyetleri azaltmıĢ ve ölçek ekonomilerine yol açarak maliyetler daha da düĢmüĢtür. Neticede seyahat Ģirketleri standart bir ürün olarak paket turları geniĢ topluluklara ucuz olarak pazarlayabilmiĢlerdir (Shaw ve Williams, 1994, s. 174-185).
Alternatif turizme geçiĢ 1970 sonrası post-Fordizme geçiĢ ile ilintilidir. JIT (Just In Time) üretim ve stok kontrolü daha esnek istihdam düzenlemelerine neden olmuĢ, niĢ pazarlar oluĢmasına yol açmıĢ, bireysel düĢünce ve davranıĢ tarzları geliĢme göstererek kültür turizm, macera turizmi, kırsal turizm vb. küçük ölçekli ve özgün iĢletmeler ile birlikte alternatif turizm türleri oluĢmuĢtur Kitle turizminin en belirgin özelliği katılımın çok sayıda olması ve tatilin standart bir paket Ģeklinde satılmasıdır. Kitle turizmi orta sınıf turistlerin katılımı ile gerçekleĢtiğinden, maliyet faktörü çok önemlidir, yani ancak toplu alımlarda (milyon adet) ulaĢım ve konaklama maliyetleri düĢürülebilir. Turizm Ģirketlerinin kalan tek rekabet alanı doğal olarak fiyattır ve bu da uluslararası turizm Ģirketlerinin yatay ve dikey bütünleĢme ile faaliyet göstermelerine yol açar, büyük ölçekli ve kolektif konaklama düzenine yol açar. Kitle turizminin bir diğer özelliği mevsimsel olmasıdır. Yaz ayları içerisinde tarım faaliyetlerine katılmak için verilen okul tatili geleneği hala günümüzde de devam etmektedir. Sonuç olarak kitle turizm talebi Ģu anda da yaz aylarında yoğunlaĢır. Zaman yoğunlaĢması, mekan yoğunlaĢmasına yol açar. Yatırımlar kıyı ve yazın artan talebi karĢılamak için bu bölgelerde toplanır. Kitle turizmi Fordist üretim anlayıĢının sonucudur. Az sayıda üretici bütün pazarı elinde tutar, üretici egemenliği görülür. Turizmi pazarlayan uluslararası Ģirketler potansiyel turizm talebini etkiler, moda olan deniz, güneĢ, kum paketini belirleyen turizm Ģirketleridir (Roney, 2011, s. 19-21).
2.5.3. Ġklim ve Çevre DeğiĢikliğinin Turizm Üzerine Olası Etkileri
Ġklim o bölgelere ziyaretçileri çeken temel güdü olup, iklim turizm sektörünün temel hammaddesidir (Hamilton, 2005, s.1). BirleĢmiĢ Milletler Dünya Turizm Örgütü,
BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programı ve Dünya Meteoroloji Örgütü‟nün 2008‟de ortaklaĢa yayınladıkları rapora göre iklim değiĢikliği 21. Yüzyıl sürdürülebilir turizmin önündeki en büyük tehlikedir (UNTWO, UNEP ve WMO, 2008, s. 38). Yunanistan ve Türkiye‟nin turizm bölgesi olarak en çok Ağustos ayında tercih edildiği, fakat olası iklim değiĢikliği etkisi ile her iki ülkede Ağustos ayında 40 dereceyi aĢan sıcaklıkların yaĢanması ile birlikte, Yunanistan ve Türkiye‟ ye olan turistik talebin yılın baĢka aylarına veya alternatif destinasyonlara kayacağı tahmin edilmektedir (Gülüm ve Köse, 2013, s. 94). Ġklim değiĢikliği ile flora ve fauna yapısı, yaban hayatı ve tarım ürünlerine kadar her Ģey olumsuz olarak etkilenecektir (Nicholls, 2006). 2008 de yayınlanan UNTWO raporuna göre özellikle Akdeniz, Hint Okyanusu bölgeleri iklim değiĢikliklerinden en fazla zarar görecek yerlerdendir. 2020 yılı tahmini senaryosuna göre, Temmuz ve Ağustos aylarında bölgede konaklayan turistlerin kalıĢ süreleri 1 ile 7 gün arasından 1 ile 2 güne düĢecektir.