T.C.
SAKARYA ÜN•VERS•TES•
SOSYAL B•L•MLER ENST•TÜSÜ
SÖ•ÜT VE ÇEVRES• S•V•L M•MAR• ÖRNEKLER•
YÜKSEK L•SANS TEZ•
Hakan KAR•IYAKA
Enstitü Anabilim Dal# : Sanat Tarihi
Tez Dan#$man#: Prof. Dr. Hamza GÜNDO•DU
TEMMUZ – 2019
i
ÖNSÖZ
Sö•üt ve Çevresinde Sivil Mimari Örnekleri ba•l•kl• bu tezde, Sö•üt merkezinde kültür varl••• olarak kabul edilmi• iki ev, iki okul, üç çe•me, bir hükümet binas• ve bir de müze incelenirken Sö•üt yak•nlar•ndaki Bedi Köyü’nde ise iki ev ve bir okul bu kapsamda incelenmi•tir.
Uzun ve me•akkatli bir sürecin ürünü olan bu tezde te•ekkürü bir borç bildi•im ki•iler var. En ba•ta k•ymetli bilgi, birikim ve tecrübeleriyle bana yol gösteren de•erli dan••man Hocam Say•n Prof Dr Hamza GÜNDO!DU’ya sonsuz minnetlerimi sunar•m.
Ayr•ca Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nden de•erli Hocalar•m Doç Dr Ela TA", Dr Ö•r Üyesi Tülin ÇORUHLU ve Dr Ö•r Üyesi Gülsen TEZCAN KAYA’ya destekleri için te•ekkür ederim.
Çal••malar•m boyunca maddi manevi destekleriyle beni hiçbir zaman yaln•z b•rakmayan aileme de sonsuz te•ekkürler ederim.
Çok k•ymetli dostum Dr Kenan Koçak’a yard•mlar• ve deste•i için hususi te•ekkürlerimi iletirim. Ayr•ca yüksek lisans arkada••m Goncagül ÖLMEZ’e ve mesai arkada•lar•m ba•ta Fatih "ahin, Erhan Genç, Dr Önder GÜRSEL ve Tayfun POYRAZ olmak üzere tüm Bilecik "eyh Edebali Üniversitesi Sö•üt Meslek Yüksekokulu akademik ve idari personeline de müte•ekkirim.
Son olarak, ba•ta Ani An•tsal Yap•lar• Koruma, De•erlendirme ve Yap•m, Mimarl•k, Restorasyon A."’ye, Bilecik #l Kültür ve Turizm Müdürlü•ü’ne, Bilecik Müze Müdürlü•ü’ne, Sö•üt Müze Müdürlü•ü’ne ve Sö•üt #lçe Halk Kütüphanesi’ne yard•m ve destekleri için sonsuz te•ekkürlerimi sunar•m.
… / 07 / 2019 Hakan KAR"IYAKA
ii
•Ç•NDEK•LER
HAR•TA L•STES• ……….……… v
GRAVÜR L•STES• ……….…….… vi
FOTO•RAF L•STES• ………...…………..……..…... vii
Ç•Z•M L•STES• ……….………...…...…..…....… xiv
BELGE L•STES• ………...………...……...………....….... xv
ÖZET ………...………..…...… xvi
ABSTRACT ………...………... xvii
G•R•• ……….…….………… 1
BÖLÜM 1. SÖ•ÜT’ÜN CO•RAF• DURUMU, TAR•HÇES•, DEMOGRAF•K VE SOSYAL YAPISI …………... 10
1.1. Co•rafi Durum ………..……….……...………....….. 10
1.2. Tarihçe ………..………….…...……….. 13
1.3. Demografik Yap• ………..………....…………..…..……….. 17
1.4. Sosyal Yap• ………..……....……..….…..………….. 20
BÖLÜM 2. TÜRK SANATINDA GELENEKSEL S•V•L M•MAR• Ö•ELER•N•N GEL•••M• ... 27
2.1. Ev Mimarisinin Geli#imi ... 27
2.1.1. Türk Evinin Ö•eleri ... 29
2.1.1.1. Odalar ... 30
2.1.1.2. Sofalar ... 30
2.1.1.3. Geçit ve Merdivenler ... 31
2.1.2. Türk Evi Plan Tipleri ... 31
2.1.2.1. Sofas•z Plan Tipi ... 31
2.1.2.2. D•# Sofal• Plan Tipi ... 32
2.1.2.3. $ç Sofal• Plan Tipi ... 33
2.1.2.4. Orta Sofal• Plan Tipi ... 34
2.2. $dadi Mektepleri ve Dârüleytamlar•n Tarihsel Geli#imi ………...….. 35
2.3. Çe#me Mimarisinin Geli#imi ……….……. 37
iii
BÖLÜM 3. KATALOG ………...……… 39
3.1. !lçe Merkezi ………...………...………...…... 39
3.1.1. Evler ……….………..…...………... 39
3.1.1.1. Muazzez Manzeo"lu Evi ……....……….... 41
3.1.1.2. Enver Yaz•c• Evi ………...…………...………. 49
3.1.2. Okullar ………..…….……….. 55
3.1.2.1. Hamidiye !dadisi ……….………...…...….. 55
3.1.2.2. Dârüleytam ………...…...…...… 66
3.1.3. Çe$meler ………....…………..………. 75
3.1.3.1. Kaymakam Sait Bey Çe$mesi ………….………....……… 75
3.1.3.2. Sultan Abdülmecid Çe$mesi ……….………...…….…... 84
3.1.4. Resmi Binalar ………..………...….. 87
3.1.4.1. Sö"üt Müzesi ………...…………...………...….………… 87
3.1.5. Ortadan Kaybolan Yap•lar ………..……….……… 92
3.1.5.1. Hükümet Binas• ………...……...…. 92
3.1.5.2. Ferhat Pa$a Çe$mesi ………....…………...…………....………… 95
3.2. Bedi Köyü ……….……..….……..……. 95
3.2.1. Bedi Köyü Cami …………....…...………..………...….……….. 98
3.2.2. Dükkanlar ………...………..……….……. 107
3.2.3. Evler ………...………..………...………..……. 108
3.2.3.1. Ahmet Göktepe Evi ………...…..…. 108
3.2.3.2. Osman Kayac•k Evi ……...………...….………...…… 117
3.2.4. Okul ... 126
3.2.4.1. Bedi Köyü Okulu ... 126
BÖLÜM 4. DE!ERLEND•RME VE KAR•ILA•TIRMA ………..…. 134
4.1. Evler ………...…………..… 134
4.1.1. Plan Özellikleri ……….……….…...…….. 138
4.1.2. Malzeme ve Yap•m Özellikleri ………….…………...…...…....……. 146
4.1.3. Cephe Özellikleri ... 151
4.1.4. Süsleme Özellikleri .………...……..………..…..….. 155
4.1.5. Bilecik ve Çevresindeki Ev Mimarisi …….……...………...…….…… 157
4.2. Okullar ………...………...……… 165
4.2.1. Yerle$im ve Cephe Özellikleri ……...…………...………..……...……. 166
iv
4.2.2. Plan Özellikleri ………...………..……...….. 169
4.2.3. Malzeme ve Yap•m Özellikleri ……...…………...…...…..…...…..…….. 173
4.2.4. Süsleme Özellikleri …………...….………..……...…………...……….. 175
4.2.5. Bilecik ve Çevresindeki Okul Mimarisi ………..…………...…...…..… 176
4.3. Çe"meler ……...….……….………...………...……… 183
4.3.1. Tipolojik Özellikleri ………...….………...……..……..… 183
4.3.2. Malzeme ve Teknik Özellikleri ………....……..…..……..… 185
4.3.3. Kitabe ve Süsleme Özellikleri ………...…..….…....………..… 185
4.4. Resmi Binalar ……...….……….………..…… 188
4.4.1. Yerle"im ve Cephe Özellikleri ……...…………...………..……...……. 188
4.4.2. Plan Özellikleri ………...………..……...….. 194
4.4.3. Malzeme ve Yap•m Özellikleri ……...…………...…...…....…...……….. 194
4.4.4. Süsleme Özellikleri …………...….………..……...……..……...……….. 195
SONUÇ ………...………... 196
KAYNAKÇA ………...………..………. 198
ÖZGEÇM ! ………...………...…..…………... 205
v
HAR•TA L•STES•
Harita 1: Bilecik il haritas• ………...…….. 10 Harita 2: Sö•üt ilçe haritas• ……….…...…….……. 11 Harita 3: Sö•üt ilçe haritas• ………..……….………...……… 12 Harita 4: Hüdavendigar (Bursa) Vilâyeti’ne ba•l• sancaklar …….…...…...…...……. 18
vi
GRAVÜR L•STES•
Gravür 1: Sö•üt Kasabas•’n•n genel görüntüsü ……....……..………... 16 Gravür 2: Ertu•rul Gazi Türbesi ……….………...………….……. 24
vii
FOTO•RAF L•STES•
Foto!raf 1 : Sö•üt’ün 1886 y•l•ndan bir genel panoramas• ………...……... 17
Foto!raf 2 : 1895 Y•l•nda Ertu•rul Gazi’yi ziyaret eden Karakeçili Yörükleri …..… 21
Foto!raf 3 : 737. Sö•üt !enlikleri – 2018 ………...………...………. 21
Foto!raf 4 : Ertu•rul Gazi Mescidi’nin günümüzdeki hali ……...…...………... 23
Foto!raf 5 : Ertu•rul Gazi Türbesi’nin günümüzdeki hali …………...………….... 25
Foto!raf 6 : Çelebi Sultan Mehmet Camii’nin günümüzdeki hali ……...……...…… 25
Foto!raf 7 : Hamidiye Camii’nin günümüzdeki hali ………...…...…. 26
Foto!raf 8 : Kurtulu• Sava•• sonras• Sö•üt ………..…..…. 39
Foto!raf 9 : Muazzez Manzeo•lu Evi’nin bulundu•u sokakla beraber görünümü ... 42
Foto!raf 10 : Muazzez Manzeo•lu Evi’nin iki cephesinin görünümü ……...….… 43
Foto!raf 11 : Muazzez Manzeo•lu Evi güney cephesi ………...…..…. 44
Foto!raf 12 : Muazzez Manzeo•lu Evi güney cephe balkonu …….…..…...…... 45
Foto!raf 13 : Muazzez Manzeo•lu Evi bat• cephesi …..…..…..………...………...… 46
Foto!raf 14 : Muazzez Manzeo•lu Evi ba•dadi duvar tekni•i ……..……...…...… 47
Foto!raf 15 : Muazzez Manzeo•lu Evi elibö•ründe kullan•m• ……..…...………...… 48
Foto!raf 16 : Enver Yaz•c• Evi’nin önden görünümü (2015) ………...……... 50
Foto!raf 17 : Enver Yaz•c• Evi’nin günümüzde görülebilen k•sm• …...…...…..……. 50
Foto!raf 18 : Enver Yaz•c• Evi ah•ap karkas aras• kerpiç kullan•m• ……...………… 51
Foto!raf 19 : Enver Yaz•c• Evi’nin giri• kap•s• ………...…………....… 52
Foto!raf 20 : Enver Yaz•c• Evi tuvalet ç•kmas• ………...……...….… 52
Foto!raf 21 : Enver Yaz•c• Evi ka• kemerli penceresi ……...………...…...…….… 53
Foto!raf 22 : Enver Yaz•c• Evi metal pencere korkuluklar• ………..……….. 54
Foto!raf 23 : Hamidiye Külliyesi ………...……….. 55
Foto!raf 24 : Hamidiye $dadisi’nin kitabesi …….……...……….…...……….... 56
Foto!raf 25 : Hamidiye $dadisi eski hali ………...……… 57
Foto!raf 26 : Hamidiye $dadisi yeni hali…….………..…...……… 57
Foto!raf 27 : Hamidiye $dadisi giri• kap•s• ………...…...………...………. 59
Foto!raf 28 : Hamidiye $dadisi giri• cephesi üzerindeki Osmanl• Armas• …...…..…. 60
Foto!raf 29 : Hamidiye $dadisi arka cephe ………...……. 62
Foto!raf 30 : Hamidiye $dadisi giri• holü kar••s• ……….……… 63
Foto!raf 31 : Hamidiye $dadisi giri• holü ………...…….. 63
viii
Foto•raf 32 : Hamidiye •dadisi kö•e ta•lar• ……...………...……..…. 64
Foto•raf 33 : Hamidiye •dadisi alt kat ah•ap tavan süslemeleri …………...……...… 65
Foto•raf 34 : Hamidiye •dadisi üst kat ah•ap tavan süslemeleri …………...………... 65
Foto•raf 35 : Dârüleytam’•n günümüzdeki hali ………...……. 66
Foto•raf 36 : Dârüleytam – 1916 …………...….…...……….…...….. 67
Foto•raf 37 : Dârüleytam’•n Sö!üt Lisesi olarak kullan•ld•!• zamanlar ……....…….. 67
Foto•raf 38 : Dârüleytam giri• ………..……..…………...……..……...…….. 68
Foto•raf 39 : Dârüleytam alt kat holü …………...………..……...…….……... 70
Foto•raf 40 : Dârüleytam alt kat holünün sa!•ndaki sergi odas• ………...…..…. 70
Foto•raf 41 : Dârüleytam üst kat holü ………....……….…...….…. 71
Foto•raf 42 : Dârüleytam üst kat•ndaki oda …..………...….… 71
Foto•raf 43 : Dârüleytam giri• kap•s• ve çini panolar ………..………...……. 72
Foto•raf 44 : Dârüleytam’•n giri• kap•s• üstünde bulunan çini panolar …………... 73
Foto•raf 45 : Dârüleytam’•n giri• kap•s• üstündeki orta çini pano ………... 73
Foto•raf 46 : Dârüleytam’•n giri• kap•s• üstündeki sol çini pano …………...….. 74
Foto•raf 47 : Dârüleytam’•n giri• kap•s• üstündeki sa! çini pano …………...…….... 74
Foto•raf 48 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi ………...………... 76
Foto•raf 49 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’ndeki alt• kollu y•ld•z motifleri …..…… 77
Foto•raf 50 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin al•nl•k k•sm• ………..……...…...…. 77
Foto•raf 51 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin kuzey cephesi ………...…. 78
Foto•raf 52 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi kuzey cephe ni•i ………....……. 79
Foto•raf 53 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin kuzey cephesindeki kitabe ….….…. 80 Foto•raf 54 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin do!u cephesi ...….... 80
Foto•raf 55 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin do!u Cephesi’ndeki çini motifler .... 80
Foto•raf 56 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin do!u cephesindeki kitabe ……...…. 81
Foto•raf 57 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin bat• cephesi ………...….…..…...…. 81
Foto•raf 58 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin bat• cephesindeki kabartma …...….. 81
Foto•raf 59 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin bat• cephesindeki “Amel Mehmet Min Telamiz Mehmet Hilmi” yaz•s• …………..……….………..…. 82
Foto•raf 60 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin bat• cephesindeki kitabe ……..…… 82
Foto•raf 61 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin güney cephesi ……….. 83
Foto•raf 62 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi’nin güney cephesindeki ni• biçimi verilmi• çini pano ... 83
Foto•raf 63 : Sultan Abdülmecid Çe•mesi ……….…...….. 84
ix
Foto•raf 64 : Sultan Abdülmecid Çe•me kitabesi ..….………...…….. 85
Foto•raf 65 : Sultan Abdülmecid Çe•mesi’ndeki çelenk motifi ve tu•ra ….……..…. 86
Foto•raf 66 : Karakeçili A•ireti’nin Sö•üt Hükümet Kona•" önünden geçi•i”ni gösteren 16 Kas"m 1899 tarihli Malumat Dergisi’nin kapak foto•raf" .. 87
Foto•raf 67 : Sö•üt Hükümet Kona•"’n"n Osmanl" zaman"ndaki hali ……….… 88
Foto•raf 68 : Sö•üt Hükümet Kona•"’n"n Cumhuriyet dönemindeki hali ……..….… 88
Foto•raf 69 : Sö•üt Müzesi – 1980’li y"llar ………...…...……. 89
Foto•raf 70 : Sö•üt Müzesi’nin 1990 y"l"nda geçirdi•i yang"n ………...……...……. 90
Foto•raf 71 : Sö•üt Müzesi’nin geçirdi•i yang"n sonras" durumu ……….…...……. 90
Foto•raf 72 : Sö•üt Müzesi’nin ön cephesi...………...…………...…………. 91
Foto•raf 73 : Sö•üt Müzesi’nin sa• yan cephesi ………...…….. 92
Foto•raf 74 : Sö•üt Müzesi’nin arka cephesi ………...…...…. 93
Foto•raf 75 : Sö•üt Müzesi ah•ap merdiveni ……….……….. 94
Foto•raf 76 : Bedi Köyü do•u yönünden görünümü ……….…….…. 95
Foto•raf 77 : Bedi Köyü bat" yönünden görünümü ………...…... 96
Foto•raf 78 : Yeni Bedi Köyü ………...…………...… 97
Foto•raf 79 : Yeni ve Eski Bedi Köyü yerle•imi …...………...…...… 97
Foto•raf 80 : Bedi Köyü Camii ve dükkanlar – ön cephe ………...…. 99
Foto•raf 81 : Bedi Köyü Camii ve dükkanlar – yan görünüm ……….…..…….. 99
Foto•raf 82 : Bedi Köyü Camii giri• kap"s" ve kitabesi ………...………... 100
Foto•raf 83 : Bedi Köyü Cami kitabesi ………..……….…..………..….. 101
Foto•raf 84 : Bedi Köyü Camii güney cephesi ………...…...…..…..… 102
Foto•raf 85 : Bedi Köyü Camii minare kaidesi ………..………...………..….. 103
Foto•raf 86 : Bedi Köyü Camii minaresi …….………...……..……. 103
Foto•raf 87 : Bedi Köyü Camii içi …………..………...……… 104
Foto•raf 88 : Bedi Köyü Camii kad"nlar mahfili ………...……..… 104
Foto•raf 89 : Bedi Köyü Camii mihrab" ………...…….……… 105
Foto•raf 90 : Bedi Köyü Camii madalyonlar" ………...……...……. 106
Foto•raf 91 : Bedi Köyü Camii tavan süslemesi …..…….………...……..…… 106
Foto•raf 92 : Bedi Köyü dükkanlar" kullan"mdayken ………...…… 107
Foto•raf 93 : Ahmet Göktepe Evi giri• cephesi ………...….. 109
Foto•raf 94 : Ahmet Göktepe Evi 1. kat sofa ve odalar ……….……..….. 110
Foto•raf 95 : Ahmet Göktepe Evi balkonu ……….…….………....….. 111
Foto•raf 96 : Ahmet Göktepe Evi tuvalet ç"k"nt"s" …..….…..….………….………. 112
x
Foto•raf 97 : Ahmet Göktepe Evi giri• holü …...………..……….…… 112
Foto•raf 98 : Ahmet Göktepe Evi giri• holünün solundaki oda …….…….…...… 113
Foto•raf 99 : Ahmet Göktepe Evi 1. kat sofan•n sa••nda kalan oda …….…….…… 113
Foto•raf 100: Ahmet Göktepe Evi gömme banyo…...…………..…………..….….. 114
Foto•raf 101: Ahmet Göktepe Evi 2. kat …...…………..………....….. 115
Foto•raf 102: Ahmet Göktepe Evi’nin ah•ap çat•s• ………..……….…… 115
Foto•raf 103: Ahmet Göktepe Evi duvar ni•i ………...…. 116
Foto•raf 104: Osman Kayac•k Evi ön cephesi ………..……. 117
Foto•raf 105: Osman Kayac•k Evi yamaçtan görünümü ……...………. 118
Foto•raf 106: Osman Kayac•k Evi güney cephesinde y•k•lan mü•temilat k•sm• ... 119
Foto•raf 107: Osman Kayac•k Evi güney cephe mü•temilat merdiveni ….…...…… 120
Foto•raf 108: Osman Kayac•k Evi balkonu …..……….… 121
Foto•raf 109: Osman Kayac•k Evi arka cephe ………..……. 122
Foto•raf 110: Osman Kayac•k Evi zemin kat holü ………..……….. 122
Foto•raf 111: Ahmet Göktepe Evi gömme banyo ……….……….…..………. 123
Foto•raf 112: Osman Kayac•k Evi 1. kat sa• oda ……….………...…..………..….. 123
Foto•raf 113: Osman Kayac•k Evi 1. kat sol oda ………….………...… 124
Foto•raf 114: Osman Kayac•k Evi çat• kat• ………..…………. 124
Foto•raf 115: Osman Kayac•k Evi kerpiç kullan•m• ………..……...…… 125
Foto•raf 116: Bedi Köyü Okulu ………...……… 127
Foto•raf 117: Bedi Köyü Okulu giri• cephesi …………..…………..………...…. 128
Foto•raf 118: Bedi Köyü Okulu giri• kap•s• ve merdivenleri ………..…….…. 128
Foto•raf 119: Bedi Köyü Okulu yap•l•• tarihini gösteren kabartma yaz• …….……. 129
Foto•raf 120: Bedi Köyü Okulu pencere al•nl•klar•ndaki tu•la kemer aç•kl•klar• … 129 Foto•raf 121: Bedi Köyü Okulu arka cephe …………...……..…… 130
Foto•raf 122: Bedi Köyü Okulu yan cephe bodrum kat pencere dolgular• …...….. 130
Foto•raf 123: Bedi Köyü Okulu giri• holü ……....………... 131
Foto•raf 124: Bedi Köyü Okulu giri• holünün solundaki s•n•f ………....…….. 132
Foto•raf 125: Bedi Köyü Okulu giri• holünden bodrum kat•na inen merdiven ....… 132
K.F. 1 : Enver Yaz•c• Evi’nin önden görünümü (2015) ……….…….. 136
K.F. 2 : Ahmet Göktepe evi ni• örne•i ………...………...………..…. 137
K.F. 3 : Ahmet Göktepe evi ni• örne•i ……...……….………...….. 137
K.F. 4 : Ahmet Göktepe Evi 1. kat sofan•n solunda kalan oda ...………..….... 138
K.F. 5 : Pazaryeri evi ………...…………..…...……… 139
xi
K.F. 6 : Bozüyük evi ……...…. 139
K.F. 7 : Osmaneli evi ….…..…...………...………...………..…… 140
K.F. 8 : Ahmet Göktepe Evi giri•inde ah•r olarak kullan•lan k•s•m ……... 141
K.F. 9 : Ahmet Göktepe evi iki oda aras•nda yer alan sofa ……..…..…....….. 142
K.F. 10 : Yeni•ehir #emaki Evi ………..……….….………. 143
K.F. 11 : Sapanca Ertekinler Evi …..………..………….……..…… 143
K.F. 12 : Hendek Mustafa As•m Kona•• ………..……….………...…. 144
K.F. 13 : Tarakl• Sad•k Özen Evi ………....………... 144
K.F. 14 : Çak•rlar Evi ……….………..………..……..….. 145
K.F. 15 : Ahmet Göktepe Evi gömme banyo .………...……..……..…... 145
K.F. 16 : Mudanya Hasan A•a Evi ... 147
K.F. 17 : Sakarya Alicanlar Evi ... 147
K.F. 18 : Sakarya Antakyal• Ali Efendi Evi ... 148
K.F. 19 : Hac• R•fatlar Kona•• duvar detay• ... 148
K.F. 20 : Ahmet Göktepe evi kerpiç kullan•m• ... 149
K.F. 21 : Muazzez Manzeo•lu ve Enver Yaz•c• evleri ah•ap kaplama ... 149
K.F. 22 : Muazzez Manzeo•lu evi balkon korkuluklar• ... 150
K.F. 23 : Pazaryeri 15 numaral• ev ... 152
K.F. 24 : Ahmet Göktepe Evi kuzey cephe tuvalet ç•k•nt•s• ... 153
K.F. 25 : Osman Kayac•k Evi güney cephesinde y•k•lan mü•temilat k•sm• ... 153
K.F. 26 : Malatya evi kemerli giri• kap•s• ... 154
K.F. 27 : Malatya Hanif Tanbay evi ve Sakarya Çak•ro•lu Kona•• ……... 155
K.F. 28 : Afyon Çe•meli ev ve Sakarya Hendek Mollalar evi ... 156
K.F. 29 : Pazaryeri evi ... 157
K.F. 30 : Bozüyük evi ………....………....… 158
K.F. 31 : E•imli arazi üzerine yerle•tirilmi• Osmaneli ve Bedii Köyü evleri ... 158
K.F. 32 : Osmaneli Kesici Kona•• kö•e ç•kmas• ve kö•e penceresi ………... 159
K.F. 33 : Ahmet Göktepe Evi böceklik kat• ……..………..……..……. 160
K.F. 34 : Osmaneli Cebecio•lu Kona•• böceklik kat• ……….…..…… 160
K.F. 35 : Ahmet Göktepe Evi’nin ah•ap çat•s• ………..…..….…...…… 161
K.F. 36 : Osmaneli Evi çat• konstrüksiyonu ………...…. 161
K.F. 37 : Geyve ve Tarakl• evleri üçgen al•nl•k ve kemer pencere kullan•m• ... 162
K.F. 38 : Günüören Köyü evi ocakl• oda ………...……..…...……. 162
K.F. 39 : Osmaneli evi duvar dolgu malzemesi ………...……..………… 163
xii
K.F. 40 : Pazaryeri evi elibö•ründe kullan•m• ... 164
K.F. 41 : Tarakl• Çak•rlar Kona•• oda süslemesi ... 165
K.F. 42 : Dârüleytam giri• merdivenleri ………….………...….…..……. 166
K.F. 43 : Bedi Köyü Okulu giri• merdivenleri ……...…………...………. 166
K.F. 44 : Hamidiye "dadisi giri• k•sm• ……...…………...………. 167
K.F. 45 : Dârüleytam giri• k•sm• ……...…………...………...…….……. 167
K.F. 46 : Dârüleytam saçak payandalar• ……...…………...……...…...……. 168
K.F. 47 : Hamidiye "dadisi odalar• ……...…………...…………...…………. 170
K.F. 48 : Dârüleytam odalar• ……...…………...…………...……. 170
K.F. 49 : Bedi Köyü Okulu odalar• ……...…………...………...………..…. 171
K.F. 50 : Hamidiye "dadisi merdivenleri ……...……….………...……. 172
K.F. 51 : Dârüleytam merdivenleri ……...…………...………...……. 172
K.F. 52 : Dârüleytam düzensiz moloz ta• malzemesi ……...……. 173
K.F. 53 : Bedi Köyü Okulu pencere al•nl•klar•ndaki tu•la kemer aç•kl•klar• .... 174
K.F. 54 : Hamidiye "dadisi pencereleri ……...………...……. 174
K.F. 55 : Dârüleytam pencereleri ……...………...………..…. 174
K.F. 56 : Ertu•rul Gâzi Türbesi kalem i•i süslemeleri ……….…….… 175
K.F. 57 : Bilecik Rü•diye Mektebi ………..……….…. 176
K.F. 58 : Tokat Hapishane ve Hastahanesi ile Gardiyan ve Zab•tan Dairesi ... 177
K.F. 59 : Bursa "dadi ………...………..………….. 178
K.F. 60 : Kütahya "dadi ………..…...………..…..……. 178
K.F. 61 : Yeni•ehir Hükümet Kona•• …………...………..…..…...……. 179
K.F. 62 : Burhaniye Mekteb-i Rü•diye ve "dadi ………...……....………….… 180
K.F. 63 : Bal•kesir Debboyu Hümayun …...……...…….….……….… 181
K.F. 64 : Bursa Ziraat Mektebi ………....….. 181
K.F. 65 : Ankara Yuva Köyü "lkokulu ………...…..……….……… 182
K.F. 66 : Ba•köy Çe•mesi I ………..…………....……….…… 184
K.F. 67 : Pelitözü Köyü Çe•mesi ………..……..………..…. 184
K.F. 68 : Bursa Münir Pa•a Çe•mesi ve Çinili (Münir Pa•a) Çe•me …...… 186
K.F. 69 : Kaymakam Sait Bey Çe•mesi çinileri ………...……..…… 187
K.F. 70 : Hamidiye Camii çinileri ……….……...……. 187
K.F. 71 : Dârüleytam çinileri ………...…………...….. 187
K.F. 72 : Bilecik Valilik Binas• ………..……….…....….. 189
K.F. 73 : Pazaryeri Hükümet Kona•• ……….…………..…..… 189
xiii
K.F. 74 : Bart•n Hükümet Kona•• ………..……… 190
K.F. 75 : Kastamonu Daday Hükümet Kona•• ………...…… 191
K.F. 76 : Mu•la Hükümet Kona•• ………...………....….. 191
K.F. 77 : Antakyal• Ali Efendi Evi üçgen al•nl•kl• pencereler ………... 192
K.F. 78 : Ali R•za Boycan Evi ………..…..……….….. 193
K.F. 79 : Orhan Gürevin Evi ………….………..…..…………....…. 193
K.F. 80 : Sö•üt Müzesi ah•ap merdiven …………..……....……….…..…...… 194
K.F. 81 : Orhan Gürevin Evi ah•ap merdiven ………..……. 195
xiv
Ç•Z•M L•STES•
Çizim 1 : Sofas•z plan tipi örne•i ……….…....….…..……… 32
Çizim 2 : D•! sofal• plan tipi örne•i …………...….…………..………...……… 32
Çizim 3 : "ç sofa plan tipi örne•i ………..…………..….………...………. 33
Çizim 4 : Orta sofal• plan tipi örne•i ………...………...…………..…...…… 34
Çizim 5 : Hamidiye "dadisi Plan• ……….………...………. 58
Çizim 6 : Hamidiye "dadisi giri! cephesi …………...……...………...……… 58
Çizim 7 : Hamidiye "dadisi giri! kap•s• ………...……… 59
Çizim 8 : Hamidiye "dadisi giri! cephesi üzerindeki Osmanl• Armas• ...…..…...…… 61
Çizim 9 : Hamidiye "dadisi arka cephe ………...………...…….. 62
Çizim 10: Hamidiye "dadisi kö!e ta!lar• ………...……...………. 64
Çizim 11: Dârüleytam zemin kat plan• ………...……….. 68
Çizim 12: Bedi Köyü Camii kroki ………..……….. 98
Çizim 13: Ahmet Göktepe Evi 1. kat kroki ……… 110
Çizim 14: Osman Kayac•k Evi birinci kat kroki ………. 118
Çizim 15: Bedi Köyü Okulu kroki ………..…… 126
xv
BELGE L•STES•
Belge 1: Muazzez Manzeo•lu Evi envanter fi•i ………...……..…….…..… 41 Belge 2: Enver Yaz•c• Evi envanter fi•i ……...………...…...………... 49 Belge 3: Sö•üt Hükümet Kona••’ndan bahseden 1982 tarihli vesika ..………....……. 94
xvi
Sakarya Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Özeti
Yüksek Lisans Doktora
Tezin Ba!l•••: Sö•üt ve Çevresi Sivil Mimari Örnekleri Tezin Yazar•: Hakan Kar••yaka Dan•!man: Prof Dr Hamza GÜNDO#DU Kabul Tarihi: 23.07.2019 Sayfa Say•s•: 224
Anabilim Dal•: Sanat Tarihi Bilim Dal•: Sanat Tarihi Bu tezde, Bilecik ili Sö•üt ilçesinde bulunan sivil mimari yap•lar• incelenmi•tir. Tez
çerçevesinde; Sö•üt merkezinde kültür varl••• olarak kabul edilmi• iki ev, iki okul, üç çe•me, bir hükümet binas• ve bir de müze, Sö•üt yak•nlar•ndaki Bedi Köyü’nde ise iki ev ve bir okul kapsam içine alm••t•r.
Tezin 1. bölümünde Sö•üt’ün co•rafi durumu, tarihi, demografik ve sosyal yap•s•
hakk•nda k•sa bir bilgi verilmekte, 2. bölümde tez konusunu olu•turan sivil mimari örneklerinin Türk sanat• içerisindeki geli•imi incelenmektedir. Bir sonraki bölümde katalog olu•turularak, önce Sö•üt ilçe merkezinde bulunan, sonra da Bedi Köyü’nde yer alan yap•lar etrafl•ca tan•t•lm••t•r.
Çal••man•n neticesinde, incelenen evlerin •ehir merkezinde ve köyde yer almalar•na ra•men baz• ortak özellikler ta••d•••n•, yine bulunduklar• konumlar sebebiyle farkl•l•klar•n•n da oldu•u görülmü•tür. Bu benzerlik ve farkl•l•klar, Bilecik yöresindeki di•er ev mimarisiyle mukayese edildi•inde de dikkat çekmektedir.
Sö•üt ilçe merkezinde bir külliye içinde bulunan $dadi ve Dârüleytam’•n birbirlerinden yap•ca farkl• ve ortak yönlerinin bulundu•u ortaya konmu•tur. Bedi Köyü’nde yer alan okulun, döneminin in•a mant•••na uygun yap•ld••• belirtilmi• ve mimari bak•mdan geni•çe tan•t•lm••t•r. Gene bu yap•lar•n Bilecik bölgesindeki di•er okul mimarisi ile ortak ve benzer yönlerine i•aret edilmi•tir.
Ele al•nan çe•melerin yap•, konum ve kullan•m farkl•l•klar•n•n bulundu•u ortaya konmu• ve üzerlerindeki bezeme özelliklerinin farkl•l•klar• ve ortak yönleri hakk•nda bilgi verilmi•tir.
Sö•üt ilçe merkezinde günümüze ula•mam•• olan Hükümet Kona••’n•n dönemin Anadolu co•rafyas•nda in•a edilen di•er devlet binalar•yla ortak özelliklere sahip oldu•u belirtilmi•tir.
Günümüzde Sö•üt Müzesi olarak kullan•lan yap•n•n, geleneksel konut mimarisine uygun tarza in•a edilmi• oldu•u görülmü•tür.
Son olarak, Sö•üt ve çevresinin Osmanl• $mparatorlu•u’nun kuruldu•u topraklar olmas• sebebiyle önem arz etti•i ve burada yer alan yap•lar•n dini ve sivil mimari örneklerin etrafl•ca incelenmesinin gereklili•i belirtilmi•tir.
Anahtar Kelimeler: Sö•üt, Sivil Mimari, Bedi Köyü, Dârüleytam, Çe•me x
xvii
Sakarya University
Institute of Social Sciences Abstract of Thesis
Master Degree Ph.D.
Title of Thesis: Examples of Civil Architecture in Sö•üt and its Surroundings Author of Thesis: Hakan KAR!IYAKA Supervisor: Prof Dr Hamza GÜNDO"DU Accepted Date: 23.07.2019 Number of Pages: 224
Department: Art History Subfield: Art History This thesis examines the civil architectural structures in Sö•üt district of Bilecik
province and includes two houses, two schools, three fountains, a government building and a museum in the centre of Sögüt, and two houses and a school in Bedi Village near Sögüt.
In the first part of the thesis, a brief information is given about the geography, history, the population movements and social life of Sö•üt are mentioned. In the second chapter, the development of the examples of civil architecture and their place in Turkish art, which are the subject of the thesis, are studied.
As a result of the study, we see that the houses, although they are located in the city centre and in the village, have some common features, and they also have differences due to their location, and these differences and similarities are still valid when compared with other houses around Bilecik.
$dadi and Dârüleytam, located in a complex in Sö•üt district centre, have both different and common features. Additionally, we state that the school in Bedi Village was constructed in accordance with the school construction trend of the period by explaining it extensively in terms of architecture.
We discuss the structure, location and usage differences of the fountains, and we talk about the differences and common aspects of the decoration characteristics.
We see that the Government House, which has not reached our day in Sö•üt district centre, has common characteristics with the state buildings built in Anatolia of the time.
The building, which is now used as Sö•üt Museum, has a style that is suitable to the traditional residential architecture.
Finally, it is stated that Sö•üt and its environs are important as the Ottoman Empire was established here and that the religious and civil architectural examples of the buildings in this area should be worked in detail.
Keywords: Sö•üt, Civil Architecture, Bedi Village, Dârüleytam, Fountain X
1
G•R••
Çal !man n"Konusu
Sö•üt ve Çevresi Sivil Mimari Örnekleri ba•l•kl• bu tezde, Bilecik ili Sö•üt ilçesinde bulunan sivil mimari yap•lar incelenmi•tir. Sö•üt merkezinde kültür varl••• olarak kabul edilmi• iki ev, iki okul, üç çe•me, bir hükümet binas• ve bir de müze ele al•n•rken Sö•üt yak•nlar•ndaki Bedi Köyü’nde de iki ev ve bir okul tezin kapsam• içine alm••t•r.
Çal !man n"Amac
Daha önce etrafl•ca ele al•nmayan, yukar•da bahsedilen Sö•üt merkezinde ve hiç çal•••lmam•• durumdaki Bedi Köyü’ndeki yap•lar da mimari aç•dan detayl•ca inceleme kapsam•na al•nm••t•r. Böylece, bu yap•lar•n literatüre kat•lmas• amaçlanmaktad•r.
Çal !man n"Önemi
Sö•üt ve Çevresi Sivil Mimari Örnekleri ba•l•kl• bu çal••ma, daha önce detayl•ca incelenmemi• eserleri ve üzerine hiç çal••ma yap•lmam•• Bedi Köyü’ndeki yap•lar•
incelemeye almas• ve Sö•üt ilçe merkezinde daha önce etrafl•ca ele al•nmayan yap•lara yo•unla•mas• sebebiyle önem arz etmektedir.
Çal !man n"Yöntemi
Bu çal••ma, Giri• ve Sonuç bölümleriyle ekleri hariç, dört bölümden olu•maktad•r.
Sö•üt’ün Co•rafi Durumu, Tarihçesi, Demografik ve Sosyal Yap•s• ba•l•kl• 1. Bölüm, Sö•üt’ün co•rafi durumu ve tarihi hakk•nda k•sa bilgi verip, Demografik Yap• ve Sosyal Yap• ba•l•klar• alt•nda, Sö•üt’ün nüfus de•i•imini ve sosyal yap•s•
incelenmektedir. Sosyal Yap• alt ba•l•••nda, Sö•üt’te yer alan ve sosyal hayat•n ayr•lmaz parçalar• olan yap•lar hakk•nda da bilgi verilmektedir. Bunlar •ehir merkezindeki Ertu•rul Gazi Mescidi (Kuyulu Mescid), Ertu•rul Gazi Türbesi, Çelebi Sultan Mehmet Camii ve Hamidiye Camii’dir.
Türk Sanat•nda Geleneksel Sivil Mimari Ö•elerinin Geli•imi ba•l•kl• 2. Bölüm, bir sonraki bölümde incelenecek yap•lar•n gösterdi•i geli•im hakk•nda fikir vermektedir.
Bu bölümde; Ev Mimarisinin Geli•imi, !dadi Mekteplerinin Tarihsel Geli•imi ve Çe•me Mimarisinin Geli•imi olarak üç alt ba•l•k bulunmaktad•r. Ev Mimarisi’nin Geli•imi
2
ba•l••• alt•nda Türk Evinin Ö•eleri, Odalar, Sofalar ve Geçit ve Merdivenler olarak üç alt ba•l•kta daha incelenirken; Türk Evi Plan Tipleri, Sofas•z Plan Tipi, D•• Sofal• Plan Tipi, •ç Sofal• Plan Tipi ve Orta Sofal• Plan Tipi olarak ele al•nmaktad•r.
Bu tezin ana omurgas•n• te•kil eden Katalog; “Evler” alt ba•l•••nda, Sö•üt Merkez’de yer alan tescilli iki ev; “Okullar” ba•l••• alt•nda, Hamidiye •dadisi ve Dârüleytam’•,
“Çe•meler” ba•l••• alt•nda Kaymakam Sait Bey Çe•mesi, Sultan Abdülmecid Çe•mesi ve Ferhat Pa•a Çe•mesi; “Resmi Binalar” ba•l••• alt•nda, Hükümet Binas• ve Sö•üt Müzesi ile Bedi Köyü’nde iki ev ve Bedi Köyü Okulu etrafl•ca incelenmektedir.
4. Bölüm olan De•erlendirme ve Kar••la•t•rma bölümünde, bir önceki Katalog’da ele al•nan ev ve okullar; yerle•im ve cephe, plan, malzeme, yap•m ve süsleme özellikleri alt ba•l•klar•yla incelenmi• Bilecik’teki di•er yap•larla kar••la•t•r•lm••t•r.
Çe•meler; tipolojik, malzeme, teknik, kitabe ve süsleme alt ba•l•klar•nda incelenmi• ve Bilecik’teki di•er çe•melerle kar••la•t•r•lm••t•r. Yine katalogdaki resmi binalar Bilecik’teki örneklerle mukayese edilmi•tir.
Sö•üt’ün co•rafi durumu, tarihçesi, demografik ve sosyal yap•s•n•n incelendi•i ilk bölümde; Sö•üt’ün co•rafi durumu ile alakal• Fatih Gökalp’in Sö•üt •lçe Merkezi’nin Co•rafi Etüdü1 isimli yay•nlanmam•• yüksek lisans tezinde, Sö•üt’ün co•rafi durumundan ve ikliminden bahsedilirken Çi•dem Öteyaka, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Sö•üt (1839-1923)2 isimli yay•nlanmam•• yüksek lisans tezinde ilçenin ad• geçen dönemdeki demografik ve co•rafi durumu hakk•nda bilgilerden faydalan•lm••t•r.
Tarihçe k•sm•nda, antik döneme ait çok net bilgilerimiz olmasa da William Mitchell Ramsay, The Historical Geography of Asia Minor (Anadolu’nun Tarihi Co•rafyas•)3 isimli eserinde geçen Gordeserba’n•n, Sö•üt olabilece•ini belirtilir. Anna Kommena
1 Fatih Gökalp, Sö•üt •lçe Merkezinin Co•rafi Etüdü, Afyon Kocatepe Üniversitesi (Bas•lmam•• Yüksek Lisans Tezi), Afyon, 2006.
2 Çi•dem Öteyaka, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Sö•üt (1839-1923), Kütahya Dumlup•nar Üniversitesi (Bas•lmam•• Yüksek Lisans Tezi), Kütahya, 2010.
3 William Mitchell Ramsay, Anadolu’nun Tarihi Co•rafyas•, (çev. Mihri Pekta•), •stanbul: Milli E•itim Bas•mevi, 1960.
3
Alexiad4 isimli kitab•nda, “Sagouda” isminden bahsederek XII. yüzy•l•n ilk yar•s•nda bölgede Selçuklu nüfuzunu ele alm•!t•r.
"lk yerle!im yeri olarak Sö•üt’ün ne zaman kuruldu•u ve Kay•lar•n Sö•üt’e gelip yerle!meleri hususunda farkl• dü!ünceler olmakla birlikte A!•kpa!azade ve di•er ilk Osmanl• tarihçileri eserleri ve Mustafa Cezar’•n, alt• ciltlik Mufassal Osmanl• Tarihi:
Resimli–Harital•5 isimli eseri çal•!malar•m•za •!•k tutmu!tur.
Evliya Çelebi’nin XVII. yüzy•l•n ortalar•nda Sö•üt’e gelip buray• betimlemesi,6 Sö•üt kasabas•n•n tarihçesine •!•k tutmas• aç•s•ndan önemlidir. Anadolu ve Küçük Asya’ya yapt•klar• gezilerde yabanc• seyyahlar•n Sö•üt’e gelmeleri ve buras• hakk•nda bilgi vermeleri de Sö•üt tarihinin bilinmesi aç•s•ndan son derece mühimdir. Bunlardan biri Frans•z seyyah Léon Emmanuel Simon Joseph Laborde, Voyage de L’asie Mineure (Küçük Asya’ya Yolculuk)7 isimli eserinde, 1826 y•l•nda bir gece kald••• Sö•üt’ü ve Ertu•rul Gazi Türbesi’ni tan•tm•!t•r.
Halim Demiryürek, Ertu!rul Sanca!• 1900-19188 isimli kitab•nda, Tanzimat sonras•
Sö•üt Kasabas•’n•n idari durumu ile ilgili bilgiler vermi!, yine ayn• !ekilde Taner Bilgin, Millî Mücadele Döneminde Bilecik9 adl• kitab•nda, Sö•üt’te Kurtulu! Sava!•
süresince Yunan mezalimi konusunda bilgiler aktarm•!t•r.
Çal•!man•n birinci bölümünde Sö•üt’ün, demografik ve sosyal yap•s•ndan bahsedilmi!tir. Vedat Tur•ut, Tarih Boyunca Sö!üt ve Kültürü ba!l•kl• kitab•n•n “XVI.
Yüzy•l•n Sonlar•nda Sö•üt”10 bölümünde, XVI. yüzy•l•n ikinci yar•s•nda tahrir defterlerinden geçen nüfus bilgilerine de•inmi!tir. Vedat Tur•ut ve Taner Bilgin,
4 Anna Kommena, Alexiad: Anadolu’da ve Balkan Yar•madas•’nda •mparator Alexias Kommenos Dönemi’nin Tarihi (çev. Bilge Umar), "stanbul: "nk•lap Kitabevi, 1996.
5 Mustafa Cezar, Mufassal Osmanl• Tarihi: Resimli–Harital•, C. I, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas•mevi, 2010).
6 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Da•l•), "stanbul: Yap• Kredi Yay•nlar•, 1999.
7 Léon Emmanuel Simon Joseph Laborde, Voyage de L’asie Mineure (Paris: Firmin Didol Frères Editeurs, 1838).
8 Halim Demiryürek, Ertu!rul Sanca!• 1900-1918 (Bilecik: Bilecik $eyh Edebali Üniversitesi Yay•nlar•, 2015).
9 Taner Bilgin, Milli Mücadele Döneminde Bilecik (Bilecik: Bilecik $eyh Edebali Üniversitesi Yay•nlar•, 2015).
10 Vedat Tur•ut, “XVI. Yüzy•l•n Sonlar•nda Sö•üt”, Tarih Boyunca Sö!üt ve Kültürü (Bilecik: Ertu•rul Gazi’yi Anma ve Sö•üt $enlikleri Vakf• Ba!kanl••• Yay•nlar•, 2015), 123-148.
4
Geçmi•ten Günümüze Osmanl• Sempozyumlar• adl• yay•n•n 2. cildindeki “XVI.
Yüzy•lda Sö•üt ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Yap•s•’’11 ba!l•kl• bildirilerinde, Sö•üt köy ve mezralar•ndan bahsedilmi!, yine ayn• kitapta Sait Öztürk, “Ondokuzuncu Yüzy•lda Sö•üd Kazas•n•n Sosyal ve Ekonomik Özellikleri”12 ba!l•kl• bildirisinde, ilçenin mahallelerini say•lar• ve isimleri ile birlikte aktarm•!t•r.
Sosyal yap• k•sm•nda, dini yap•lar etraf•nda geli!en kültürü anlayabilmek ad•na Sö•üt’te bulunan dini yap•lar irdelenmi! ve inan•!lar bunun üzerinden ele al•nm•!t•r. Osmanl•’n•n ilk mescidi kabul edilen Ertu•rul Gazi Mescidi’nin ad•n•n geçti•i ar!iv kay•tlar•, Ekrem Hakk• Ayverdi’nin Osmanl• Mimarisinin !lk Devri13 isimli eserinde aç•klanm•! ve gene Halim Demiryürek’in Ertu"rul Sanca"• 1900-1918 adl• eserinde, 1902 y•l•nda Mescit etraf•ndaki evlerin düzenlenmesinden ve yap•n•n, günümüz Sö•üt’ünün sosyal hayat•na etkisinden bahsedilmi!tir.
Sema Gündüz Küskü’nün, Osmanl• Beyli"i Mimarisinde Anadolu Selçuklu Gelene"i14 adl• eserinde, türbenin Selçuklu Türbe mimarisi ile benzer ve farkl• yönlerine de•inilmi!tir. Bilecik "eyh Edebali Üniversitesi taraf•ndan haz•rlanan Osmanl•
Belgelerinde Bilecik15 isimli eser, Karakeçili a•iretinin Türbe etraf•ndaki inan•! ve ritüellerin ne denli önemli oldu•unu göstermesi bak•m•ndan önemlidir.
Türkiye Diyanet Vakf• !slam Ansiklopedisi’nde “Çelebi Sultan Mehmed Camii”16
maddesinde, Enis Karakaya, Çelebi Sultan Mehmed Camii’nin, Sö•üt Kasabas•’nda çar!•n•n merkezinde bulunan ve Türk #slam mimarisinde ulu cami özelli•i gösterdi•inden dolay• ya!am alanlar•n•n bu cami çevresinde yo•unla!t•••ndan bahsetmektedir.
11 Vedat Tur•ut ve Taner Bilgin, “XVI. Yüzy•lda Sö•üt ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Yap•s•”, Geçmi•ten Günümüze Osmanl• Sempozyumlar•, C. II, (Sö•üt: T. C. Sö•üt Kaymakaml••• Ertu•rul Gazi’yi Anma ve Sö•üt "enlikleri Vakf• Ba!kanl••• Yay•nlar•, 2008), 1133-1147.
12 Sait Öztürk, “Ondokuzuncu Yüzy•lda Sö•üd Kazas•n•n Sosyal ve Ekonomik Özellikleri”, Geçmi•ten Günümüze Osmanl• Sempozyumlar•, C.II, (Sö•üt: T. C. Sö•üt Kaymakaml••• Ertu•rul Gazi’yi Anma ve Sö•üt "enlikleri Vakf• Ba!kanl••• Yay•nlar•, 2008), 903-916.
13 Ekrem Hakk• Ayverdi, Osmanl• Mimarisinin !lk Devri (#stanbul: #stanbul Fetih Cemiyeti, 1989).
14 Sema Gündüz Küskü, Osmanl• Beyli"i Mimarisinde Anadolu Selçuklu Gelene"i (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014).
15 Osmanl• Belgelerinde Bilecik (Bilecik: Bilecik "eyh Edebali Üniversitesi Yay•nlar•, 2013).
16 Enis Karakaya, “Çelebi Sultan Mehmed Camii” mad., Türkiye Diyanet Vakf• !slam Ansiklopedisi, C.
VIII, (#stanbul: Türkiye Diyanet Vakf• Yay•nlar•, 1993).
5
Sö•üt’e yakla••k 13 kilometre uzakl•ktaki bir tepede bulunan Dursun Fakih Türbesi;
do•al olarak içinde yatan ki•inin önemi münasebetiyle, Sö•üt’ün sosyal ya•am•nda önem arz etmektedir. Geçmi•te oldu•u gibi günümüzde de türbe etraf•nda çe•itli törenler düzenlenmekte ve halka pilav da••t•m• yap•lmaktad•r. Türbenin tarihi ile ilgili bilgiler yok denecek kadar az ise de içinde yatan “Dursun Fakih”17 Türkiye Diyanet Vakf• •slam Ansiklopedisi’ne madde olarak girecek kadar önem arzetmektedir.
!kinci bölümde, Türk sanat•nda geleneksel sivil mimari ö•elerinin geli•imi detayl•
•ekilde incelenmi•tir. Sanat Ansiklopedisi “Ev”18 maddesinde, Celal Esat Arseven, evin tan•m•n• yaparken, Do•an Kuban, Türk “Hayat”l• Evi19 kitab•nda, geleneksel kent görünümü içerisinde evin önemine de•inmi•ler ve Mustafa Cezar da Anadolu Öncesi Türklerde !ehir ve Mimarl•k20 adl• eserinde, !slamiyet öncesi Türk toplumlar•nda çad•r ve ev geli•im sürecini incelemi•tir. Yine Oktay Aslanapa Uygur •ehirlerinden bahsetti•i Türk Sanat•’21 adl• eserinde islamiyet öncesi Türkler’de ev mimarisinin kökenlerinin ara•t•r•lmas• aç•s•ndan tezimize temel kaynak olu•turmu•tur.
Anadolu’daki ilk Türk evleri ve Türk kentlerinin XIII. yüzy•l ve öncesi görünümleri ile günümüz kent görünümü k•yaslamas•, U•ur Tanyeli’nin Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yap•n•n Evrim Süreci (11.-15. yy)22 isimli yay•nlanmam•• doktora tezinde detayl• •ekilde verilmi•tir.
Sedad Hakk• Eldem’in, Türk Evi Plan Tipleri23 adl• eseri, Türk evi ö•eleri, ev tiplerine özgü karakteristikleri ve plan tiplerini detayl•ca ele almas• bak•m•ndan önemlidir. Önder Küçükerman, Kendi Mekan•n•n Aray•"• •çinde Türk Evi24 adl• eserinde, sofan•n terim anlam•na de•inmi• ve dilimize girmi• ayn• i•levi görebilecek e• anlaml• kelimelerden
17 Hasan Aksoy, “Dursun Fakih” mad., Türkiye Diyanet Vakf• •slam Ansiklopedisi, C. X, (!stanbul:
Türkiye Diyanet Vakf• Yay•nlar•, 1994).
18 Celal Esad Arseven, “Ev” mad., Sanat Ansiklopedisi, C. I, (!stanbul: Milli E•itim Bas•mevi, 1983).
19 Do•an Kuban, Türk “Hayat”l• Evi (!stanbul: MTR Yay•nlar•, 1995).
20 Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde !ehir ve Mimarl•k (!stanbul: !• Bankas• Kültür Yay•nlar•, 1977).
21 Oktay Aslanapa, Türk Sanat• (!stanbul: Remzi Kitabevi, 2003).
22 U•ur Tanyeli, Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yap•n•n Evrim Süreci (11.-15. yy), !stanbul Teknik Üniversitesi (Bas•lmam•• Doktora Tezi), !stanbul, 1987.
23 Sedad Hakk• Eldem, Türk Evi Plan Tipleri (!stanbul: !stanbul Teknik Üniversitesi Mimarl•k Fakültesi Yay•n•, 1954).
24 Önder Küçükerman, Kendi Mekan•n•n Aray•"• •çinde Türk Evi (!stanbul: Turing Yay•nlar•, 1985).
6
bahsetmi•tir. Reha Günay, Geleneksel Safranbolu Evleri ve Olu•umu25 adl• eserinde, Türk evini, Avrupa evlerinden ay•ran en önemli özelli•in, sofa oldu•una i•aret etmi•tir.
Evin içinde bulunan ocak, dolap, duvar ni•i ve ah•ap tavanlara Do•an Kuban, Ça!lar Boyunca Türkiye Sanat•n•n Ana Hatlar•26 adl• eserinde k•saca yer vermi•tir. Cengiz Bekta•, Türk Evi27 adl• eserinde, Türk evi plan tiplerini detayl• •ekilde aç•klam••t•r.
•dadi mekteplerinin tarihsel geli•imi ile alakal• olarak Yahya Akyüz’ün Türk E!itim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 200828 adl• eserinde, idadilerin üç y•ll•k rü•tiyelerin üzerinde bir mektep olmas• fikrinden yararlan•lm••t•r.
Mahmud Cevad, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Te•kilât ve #craât• –XIX: As•r Maârif Tarihi29 isimli eserinde, nizamname hükümlerine göre idadilerin nerelerde kurulabilece•i, masraflar•n•n nas•l kar••lanmas• gerekti•i ve olmas• gereken personel say•lar• ile ilgili bilgiler vermektedir. Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri E•itim Sistemi30 isimli eserinde, yurt genelinde idadilerin ve idadi ö•rencilerinin say•lar•na de•inmi•tir.
Çe•me mimarisinin geli•imi hususunda Türkiye Diyanet Vakf• #slam Ansiklopedisi’nde Semavi Eyice taraf•ndan yaz•lan “Çe•me”31 maddesinde, çe•me ad•n•n nereden geldi•ine dair bilgi verilirken, Adnan Turani’nin Sanat Terimleri Sözlü•ü’ “Çe•me”32 maddesinde, Türk mimarisinde çe•menin öneminden bahsedilmektedir.
Y•lmaz Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanl• Dönemlerinde Su Yap•lar•33 adl•
eserinde, XIII. yüzy•l çe•me yap•lar•n•n dekorasyonu hakk•nda bilgiler vermektedir.
25 Reha Günay, Geleneksel Safranbolu Evleri ve Olu•umu (Ankara: Kültür Bakanl••• Yay•nlar•, 1989).
26 Do•an Kuban, Ça•lar Boyunca Türkiye Sanat•n•n Ana Hatlar• (•stanbul: Yap• Kredi Yay•nlar•, 2005).
27 Cengiz Bekta•, Türk Evi (•stanbul: Yap• Kredi Yay•nlar•, 1996).
28 Yahya Akyüz, Türk E•itim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 2008 (Ankara: Pegem Akademi, 2009).
29 Mahmud Cevad, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Te•kilât ve #craât•: XIX. As•r Maârif Tarihi, haz. Taceddin Kayao•lu (Ankara: Yeni Türkiye Yay•nlar•, 2001).
30 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri E•itim Sistemi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas•mevi, 1991).
31 Semavi Eyice, “Çe•me” mad., Türkiye Diyanet Vakf• #slam Ansiklopedisi, C. VIII, (•stanbul: Türkiye Diyanet Vakf• Yay•nlar•, 1993).
32 Adnan Turani, “Çe•me” mad., Sanat Terimleri Sözlü•ü (Ankara: Remzi Kitabevi, 1980).
33 Y•lmaz Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanl• Dönemlerinde Su Yap•lar• (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay•nlar•, 1997).
7
Engin Özdeniz ise •stanbul'daki Kaptan-• Derya Çe"meleri ve Sebilleri34 adl• eserinde Lale Devri’nden XX. yüzy•l ba"lar•na kadar olan çe"me geli"imini ve 1. Ulusal Mimarl•k Dönemi’nde ortaya ç•kan tipin tan•m•n• yapmaktad•r.
Ayla Ödekan, Semavi Eyice Arma•an•: •stanbul Yaz•lar• kitab•nda yer alan “Kentiçi Çe"me Tasar•m•nda Tipolojik Çözümleme”35 isimli makalesinde, çe"meleri, konum ve biçimlerine göre iki grupta ele alm•"t•r.
Tezin üçüncü bölümü Katalogdur. As•l konumuz olan sivil mimari örnekleri; çizim, foto ve belgeler bu bölümde detayl•ca incelenmi"tir. Tescilli evler k•sm•nda, Sö•üt Ertu•rul Gazi Müzesi’nden, bilgi ve envanter fi"lerinin birer kopyas• al•nm•"t•r. Okullar bölümünde; Osmanl• Belgelerinde Bilecik adl• eser, tezimizin konular• kapsam•nda detayl• bir "ekilde taranm•" ve gerekli bilgiler, belge olarak kullan•lm•"t•r. Hamidiye
$dadisi hakk•nda Bilecik Kültür Envanteri36 adl• çal•"malardan yararlan•lm•"t•r.
Tarih Boyunca Sö•üt ve Kültürü adl• kitaptaki, $lhami Yurdakul’un “Osmanl•’da
Yetimler ve Sö•üt Darüleytam•”37 bölümü, dârüleytamlar•n38 Osmanl•’daki geli"iminden bahsederek Sö•üt yetimler yurdunun tarihçesi ile ilgili çok önemli bilgiler vermi"tir. Yine Taner Bilgin’in Milli Mücadele Döneminde Bilecik adl• eseri, ö•renci ve personel say•lar• konusunda önemli kan•t ve belge niteli•indedir.
Gönül Öney, Kaymakam Sait Bey Çe"mesi’nin çini süslemeleri için, Türk Çini Sanat•39 adl• eserinde çe"menin yap•m y•l•n• ve Kütahya çinileri ile süslendi•ini belirtmi"tir.
Taylan Akkayan ve Mehmet Ayd•n’•n Ertu•rul Gazi’den Bugüne Sö•üt40 adl• eserinde, çe"menin yap•m tarihi konusunda, farkl• bir tarih önerilmi"tir. Çe"menin bat•
cephesinde çini ustas•n•n ad• ve ‘sene 1334’ ibaresi yer almaktad•r. Bu ibareden yola
34 Engin Özdeniz, •stanbul'daki Kaptan-• Derya Çe"meleri ve Sebilleri ($stanbul: Deniz Kuvvetleri Komutanl••• Kültür Yay•nlar•, 1995).
35 Ayla Ödekan, “Kentiçi Çe"me Tasar•m•nda Tipolojik Çözümleme”, Semavi Eyice Arma•an•: •stanbul Yaz•lar• ($stanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yay•nlar•, 1992).
36 Bilecik Kültür Envanteri (Bilecik: Bilecik $l Kültür ve Turizm Müdürlü•ü Yay•nlar•, 2006).
37 $lhami Yurdakul, “Osmanl•’da Yetimler ve Sö•üt Darüleytam•”, Tarih Boyunca Sö•üt ve Kültürü (Bilecik: Ertu•rul Gazi’yi Anma ve Sö•üt %enlikleri Vakf• Ba"kanl••• Yay•nlar•, 2015), 13-20.
38 Literatürde ‘dârüleytam’ kelimesi; dar’ül eytam, dar’üleytam, dar’ül-eytam gibi farkl• "ekilde kullan•lsa da bu tezde Türkiye Diyanet Vakf• •slam Ansiklopedisi’nde kullan•lan dârüleytam "ekliyle kullan•m•
ye•lenmi"tir.
39 Gönül Öney, Türk Çini Sanat• ($stanbul: Yap• Kredi Yay•nlar•, 1976).
40 Taylan Akkayan ve Mehmet Ayd•n, Ertu•rul Gazi’den Bugüne Sö•üt ($stanbul: Yenilik Bas•mevi, 1983).
8
ç•karak Gönül Öney’in verdi•i 1915 tarihinin yap•m tarihi olmas• kuvvetle muhtemeldir.
Zeynep Ertu•rul, Akdeniz Sanat Dergisi’nde yay•nlanan “Sö•üt'te Bulunan 20. Yüzy•l Kütahya Çinileriyle Süslü Tarihi Yap•lar”41 adl• makalesinde, çe!menin dört bir taraf•nda kullan•lan çinileri, oldukça detayl• !ekilde incelemektedir. "brahim Hakk•
Konyal•’n•n Sö•üt’te Ertu•rul Gâzi Türbesi ve •htilaf•42 adl• eseri, Sö•üt’te bulunan pek çok yap• hakk•nda bilgi verdi•i gibi Kaymakam Sait Bey Çe!mesi’nin yap•s• ve tarihçesi hakk•nda da bilgi vermektedir. Yine ayn• eserde günümüzde mevcut olmayan çe!meler ve kitabelerden bahsedilmesiyle de temel kaynak niteli•indedir. Hamiyet Bilgili’nin Sö•üt Osmanl• Mezar Ta!lar• ve Kitabeleri43 adl• eseri, bahsedilen yap•lardaki kitabelerin okunmas• bak•m•ndan son derece faydal• olmu!tur.
Dördüncü bölümde, Katalog’da incelenen yap•lar, Bilecik çevresindeki di•er yap•larla kar!•la!t•r•larak aralar•ndaki ortak ve farkl• yönler irdelenmi!tir. Tanja Tan, Bilecik’te Eski Yap•lar•n •ncelenmesi44 ve Selma Ünal, Bilecik’teki Osmanl• Dönemi Yap•lar•45 isimli yay•nlanmam•! yüksek lisans tezlerinde, Bilecik’teki yap•lar etrafl•ca incelenmi!tir. Yine Abdullah #evki Duymaz, II. Abdülhamid Dönemi •mar Faaliyetleri (Türkiye Örnekleri)46 isimli yay•nlanmam•! doktora tezinde bu yap•lar•n, ortak ve farkl•
yönlerinden bahsetmektedir. Nur!en Kul’un, “Cumhuriyet Dönemi Mimarl•••: Erken Cumhuriyet Dönemi "lkokul Binalar•”47 isimli makalesi, okul mimarisi hakk•nda fikir vermektedir. Son olarak Hakan Arl•; Kütahyal• Mehmed Emin Usta ve Eserlerinin Üslubu48 ba!l•kl•, bas•lmam•! yüksek lisans tezinde, Kaymakam Sait Bey Çe!mesi’nin çinilerini yapan ustan•n, Hamidiye Camii çinilerini de yapm•! olabilece•ini ifade etmektedir.
41 Zeynep Ertu•rul, “Sö•üt'te Bulunan 20. Yüzy•l Kütahya Çinileriyle Süslü Tarihi Yap•lar,” Akdeniz Sanat Dergisi 2/3 (2013): 33-38.
42 "brahim Hakk• Konyal•, Sö•üt’te Ertu•rul Gâzi Türbesi ve •htilaf• ("stanbul: Sinan Matbaas•, 1959).
43 Hamiyet Bilgili, Sö•üt Osmanl• Mezar Ta!lar• ve Kitabeleri (Bilecik: Sö•üt Belediyesi Yay•nlar•, 2019).
44 Tanja Tan, Bilecik’te Eski Yap•lar•n •ncelenmesi, Y•ld•z Teknik Üniversitesi (Bas•lmam•! Yüksek Lisans Tezi), "stanbul, 1987.
45 Selma Ünal, Bilecik’teki Osmanl• Dönemi Yap•lar•, Selçuk Üniversitesi (Bas•lmam•! Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2008.
46 Abdullah #evki Duymaz, II. Abdülhamid Dönemi •mar Faaliyetleri (Türkiye Örnekleri), Isparta Süleyman Demirel Üniversitesi (Bas•lmam•! Doktora Tezi), Isparta, 2003.
47 F. Nur!en Kul, “Cumhuriyet Dönemi Mimarl•••: Erken Cumhuriyet Dönemi "lkokul Binalar•”, Mimarl•k Dergisi 360, (2011): 66-71.
48 Hakan Arl•, Kütahyal• Mehmed Emin Usta ve Eserlerinin Üslubu, "stanbul Üniversitesi (Bas•lmam•!
Yüksek Lisans Tezi), "stanbul, 1989.
9
Kurulu• ve Kurtulu•un Be•i•i Ertu•rul Gazi Oca•• Sö•üt49, Kurulu• ve Kurtulu•un !ehri Bilecik50 ve il y•ll•klar• da tezimizde faydaland•••m•z di•er kaynaklar aras•ndad•r.
49 Kurulu• ve Kurtulu•un Be•i•i Ertu•rul Gazi Oca•• Sö•üt 2011 (Sö•üt: Ertu•rul Gazi’yi Anma ve Sö!üt "enlikleri Vakf• Yay•nlar•, 2011).
50 Kurulu• ve Kurtulu•un !ehri Bilecik (Bilecik: Bilecik Valili!i Yay•nlar•, 2012).
10
BÖLÜM 1. SÖ•ÜT’ÜN CO•RAF• DURUMU, TAR•HÇES•,
DEMOGRAF•K VE SOSYAL YAPISI
1. 1. Co!rafi Durum
Sö•üt; kuzeyinde Bilecik merkez, do•usunda Gölpazar•, bat•s•nda Bozüyük, güneydo•usunda "nhisar ilçeleri ve güneyinde Eski•ehir ili ile çevrelenen, Marmara Bölgesi’nin do•usunda bulunan Bilecik iline ba•l• bir ilçedir (Harita 1).
Harita 1:
Bilecik il haritas"
(Bilecik 1989 •l Y•ll•••, 30)
11
40° 02’ kuzey enlemi ile 30° 11’ do•u boylam•nda yer alan Sö•üt, ba•lang•ç meridyenine göre 30 derece do•u, 40 derece paralel dairesi üzerinde bulunmaktad•r (Harita 2). 51
Harita 2:
Sö•üt ilçe haritas•
(Gökçe, 170)
Sakarya Irma••’n•n güneyinde, etraf• tepelerle çevrili çok derin ve dar bir bo•az•n, Sö•üt Deresi’nin a•z•nda, denizden yakla••k 650 metre yükseklikte yer al•r. Bilecik ile
51 !smail Gökçe, 1844-45 y•l• Temettuat Say•lar•na Göre Sö•üt ve K•rsal•n•n Sosyal ve Ekonomik Yap•s•
(Eski•ehir: Sö•üt Belediyesi Kültür Yay•n•, 2017), 170.
12
Eski•ehir aras•ndaki ana yolun d•••nda kal•r, ancak tali yollarla güneyde Bozüyük ve do•uda Orta Sakarya Vadisi üzerindeki yerle•im yerlerine ba!lan•r (Harita 3).52
Harita 3:
Sö•üt ilçe haritas•
(Bilecik 1989 •l Y•ll•••, 120)
Güneyden kuzeye e!imli bir arazi üzerinde kurulu olan Sö!üt; Bilecik’e 28, Eski•ehir’e 50, Bursa’ya 120, "stanbul ve Ankara’ya 300 kilometre mesafededir.53 "lçenin en yüksek k•sm•, 1371 rak•ml• Bozda!’d•r. Yüzölçümü 862 km2 olup ilçe merkezi ve çevresinde
52 "lhan #ahin, “Sö!üt” mad., Türkiye Diyanet Vakf• •slam Ansiklopedisi, C. XXXVII, ("stanbul: Türkiye Diyanet Vakf• Yay•nlar•, 2009).
53 Bilecik 1989 •l Y•ll•••, 120.
13
geçi• iklimi görülmektedir. Akdeniz iklimi, Karadeniz iklimi ve karasal iklim özelliklerinin bir arada görüldü•ü Sö•üt’te, özellikle “Sakarya Nehri Vadisi’nde mikro- klimal iklim özellikleri dikkati çeker”.54
En s"cak ay, A•ustos olup ortalama s"cakl"k 21°C’dir. En so•uk ay ise Ocak’t"r.
Ortalama s"cakl"k 2°C’dir. En dü•ük s"cakl"k –16°C olup en yüksek s"cakl"k 30°C civar"ndad"r. Y"ll"k s"cakl"k ortalamas" 12°C olan bölgede, egemen rüzgâr, güneydo•udan esen ke•i•lemedir. Y"ll"k ya•"• ortalamas", 630 milimetre civar"ndad"r.
Sö•üt’te yayg"n bitki örtüsü genelde bozk"r iken Sündiken Da•lar" eteklerindeki orman örtüsü hakimdir.
$lçe; yakla•"k 1000 metre yükseklikteki bir yayla düzlü•üne hâkim tepelerden ç"karak, bu yaylan"n kuzey kenar"ndan dar bir bo•az içinde inen Sö•üt Deresi’nin tepelik bir çevre ile ku•at"lan küçük bir ovaya aç"ld"•" yerde kurulmu•tur.55 Su kaynaklar"
bak"m"ndan zengin olan bölgenin en önemli akarsuyu, Sakarya Nehri’dir. Güneydo•u- kuzeybat" do•rultusunda akan nehir, bölge s"n"rlar" içerisinde 60 kilometrelik bir mesafe kat eder. Sakarya nehri d"•"ndaki küçük dereler ise; Çalt" Deresi, Karaa•aç, Harmanköy, Kepen ve Enez’dir.
1. 2. Tarihçe
Sö•üt isminin nereden geldi•i konusunda kesin bilgi olmamakla beraber, muhtemelen genellikle su kenarlar"nda yeti•en sö•üt a•ac"ndan geldi•i söylenir. XV. ve XVI. yüzy"l kaynaklar"nda Bey Sö•üdü, Sö•üdlü, Sö•üdcük ve Sö•ütcük gibi adlara rastlanmas", yer isminin kökeni hakk"nda belirleyicidir.56 Antik dönemlere ait bir yerle•im yeri oldu•u bilinmemekle beraber Sö•üt ad"; Bizans döneminde ‘Thebasion’, ‘Sebasion’,
$slam kaynaklar•nda ‘Beldad us Sofsof’, Farsça kaynaklarda ise ‘H•tta-i Bid’ olarak geçer. Gerek “sofsof” gerekse “bid” kelimeleri, sö•üt a•ac" anlam"ndad"r. Osmanl"ca kaynaklarda ve günümüzde bu kelimelerin kar•"l"•" olan Sö•üdçük, Sö•ütlü Sarayc"k, Sö•üd ve Sö•üt olarak bilinmektedir.57
54 Gökalp, 2.
55 Öteyaka, 7.
56 $ahin.
57 Bilecik Kültür Envanteri, 157.
