Zelzele sahalarının yeniden imarı h a k k ı n d a düşünceler
Yazar» : Y. M i m a r W. SchütteAşağıdaki ilk teklifler her şeyden evvel mes-kenlere, yani o korkunç zelzele felâketinde Türk matbuatının neşriyatına nazaran takriben ( 8 0 . 0 0 0 ) adedi harap bir hale gelen büyük mikyasda inşa edilmesi lâzım olan basit binalara taallûk eder. Muvakkat rapor bu mesele ile iktifa etmiştir. Tak-riben ( 4 0 , 0 0 0 ) insan, bilhassa meskenlerinin dam-larının ve duvardam-larının yıkılmasından dolayı, ha-yatlarını (kaybettikleri (cihetle, en m ü h i m mesele ikametgâhlarını münasip bir konstrüksiyonla vücu-de getirip insanları zelzelenin böyle müthiş tesirle-rinden korumaktır.
Zelzele hâdiselerinin ve bunların menşeleri-nin ve kuvvet ve istikametlerimenşeleri-nin tetkikinden bu muvakkat raporda sarfı nazar edilmiştir. Zelzele sa-halarında iskân yapılacak mahalleri jeoloğların ya-pacakları ilk araştırmalara istinaden seçmek icap ede-cektir. Bu sebeple şağıda m a h a l tayini meselesine de şimdilik temas edilmiyecektir.
Buna mukabil, tekliflerde hareket noktası ola-rak şu hususatı ele almak muvafık görülmüştür:
1 — Halkın ihtiyaçları ile inşaat, konstrüksi-yon ve emniyet bakımlarından icabat.
2 — Memlekette mevcut olan inşaat malzeme-si ve işçiler ( V e inşaat işçilerinin ihtisası bakımın-dan mevsuf bulunuşu.)
Aşağıdaki ilk teklifler şu hususata tallûk eder-ler : 1 İ
I . — Evlerin tesis tarzı ( M u v a k k a t veyadaimî II. — Ev tipleri (inşaatın muvakkat ve kat'î şekli alıncaya kadar geçireceği inşaat safhaları).
III. — Malzeme. IV. — İnşaat.
V . — imalât ve inşaatın teşkilâtlandırılması. İleride, mektep ve sair b ü y ü k binalar inşasına müteallik teklifler yapılacak ve bunlar daha etraflı tetkikata istinat edecektir. Bu maksatla da
dünya-Cüzel San atlar Akademisi direktörü Burhan Toprak Erzincan zelzelesi felâketinden sonra; o mmtakanın imar hareketlerinde alınması lâzım olan tedbirler üe inşaat sistemleri hakkında Akademi tez yini sanatlar şubesi muallimlerinden Mimar W• Schvl-te'ye bir rapor tanzim ettirmiştir. İhtiüa ettiği fikirler ve diğer cihetlerden kabili istifade olan bu raporu neşrediyoruz:
nın her tarafında yapılmış olan tecrübelerden bü-yükçe bir vüsatte istifade edilecektir.
I. — Evlerin tesis tarzı: (Bu hususa dair ( I ) numaralı şemaya b a k ı n ı z ) .
Barakalarda iskân muvafık değildir. Kat'î va-ziyet plânı ile muvakkat inşaat yapılmalıdır. Evle-rin birbiEvle-rine nazaran vaziyeti meselesinin ilk bir tet-kikinde daimî iskân mahallerine nazaran muvakkat iskân mahallerinde başka bir tip yapılması muva-fık olacağı görülür. Bu noktai nazar, felâkete uğra-mış bulunan halkın m ü m k ü n olduğu kadar büyük bir mikdarını istiap etmek üzere derhal ve sür'atle iskân barakaları inşa edilmesi fikrine istinat eder, muvakkattir. Bir kaç hafta veya bir kaç ay sonra ise -böyle tahmin ediliyor- kat'î ikamet evleri inşa e-dilmiş olacaktır. V e barakalar ortadan kalkacaktır. Bu tahminde isabet olmadığı tecrübelerle sa-bittir. İnşaatı için m ü h i m miktarda malzeme, zaman ve para sarfedilmiş olan barakalar aşınıp yıpran-mış bir hale gelmedikçe, gayet tabiî bir hissimiz bunların yıkılmasına it.iraz eder ve böylece muvak-kat meskenler umumiyetle senelerce, hattâ onlarca sene oldukları yerde kalırlar ve kaldıkları müddet-çe de onların içinde ikamet edilir. Meselâ Goethe bize Messina şehrindeki vaziyeti büyük zelzeleden üç sene geçtikten sonra, gördüğünüz bu şehirde ( 1 2 0 0 0 ) insan ölmüş ve ( 3 0 . 0 0 0 ) kişi meskensiz kalmıştı, böyle anlatıyor, nufusun b ü y ü k kısmı çadırlarda, yani devamlı ikamete elverişli olmıyan muvakkat ikametgâhlarda oturuyordu. Pa-riste ve kezalik meselâ Frankfurtta ve daha birçok başka şehirlerde ise, 1914 - 1918 harbi esnasında askerler için yapılmış olup 1918 senesinde mesken ihtivacı karşısında muvakkat bir çare olmak üzere ailelerin ikametgâh olarak girdikleri barakalarda harpten ( 1 5 ) sene sonra hâlâ oturulmakta idi.
b — Böyle barakalar halindeki iskânlarda aileler için son derece fenadır. •
a. — Barakalarda pek sıkışık bir halde adeta üstüste oturmak aileler arasında ve bilhassa b u n a alışık olmıyan köylü aileler arasında, bu hal devam edince, geçimsizliklere, gürültülere sebebiyet verir. Sıhhat bakımından ise, şehirlerdeki modern apartı-manlarda mutat olan konfor mevcut {olmayınca esasen normal zamanlarda bile endişe verici mahi-yette olan sıkışık ve bitişik bir halde ikamet keyfi-yeti, çocuk hastalıkları, grip, hazım cihazı hastalık-ları gibi salgınhastalık-ların h ü k ü m sürdüğü zamanlarda, mühlik bir mahiyet alır. Barakalarda veya baraka-lar halindeki iskânbaraka-larda bir çok kimseler tarafından müştereken kullanılan abdesthaneler daima ve bil-hassa gaileler tevlit eder; pislik, koku ve saire... Bunların barakaların içerisinde veya barakalar ara-sındaki mahallerde bulunmsının bu vaziyet üzerine bir tesiri olmaz. Koku, komşu barakalar sakinleri-nin mütemadiyen huzurunu kaçırır.
b. — Barakalar halindeki iskânda barakalar arasında bırakılması mutat olan ( V e meselâ ( 4 0 ) metre uzunluktaki barakalar arasında ( 1 2 ) metre-lik bir mesafeden ibaret b u l u n a n ) aralık mahaller umumiyetle çocukların koşup oynıyabilecekleri ye-gâne sahadır ve teselli kabul etmez bir vüsatte-dirler.
İşte bütün bunlar barakalar halindeki iskânı uzunca bir zaman sonra son derece tatsız ve hattâ zararlı birer tezahür haline getirir.
Bu sebeple, barakalar halinde iskân mahalleri inşa etmekten tamamen sarfı nazar edip iktisadî bir tarzda ve ayni z a m a n d a sıhhat bakımından d a elve-rişli olarak bir çok insanların kısa bir z a m a n d a yer-leştirilmesini m ü m k ü n kılacak, inşaat safhaları halin-de vücuhalin-de getirilecek ve iyi bir şekilhalin-de ikameti te-min edecek bir başka hal çaresi aramak çok daha muvafık olur.
Böyle bir hal şekli m ü m k ü n d ü r . Bu şekil, bir ailelik normal evler büyüklüğün-de olmak üzere küçükçe binalar inşa etmekten iba-rettir. Bu binalar önce barakalara benzer tarzda ha-fif olarak inşa edilir ve muvakkaten 3 - 4 aileye verilir. Tedricen inşaat ileriletilir ve bunlardan ilk yapılanlar d a oturan aileler kısım kısım çıkarak
ted-Çok miktarda demirli fakat gayri fenni bir inşa tarzına sahip ufkî kuşaklı bir inşaatın yıkılmış şekli ricen yapılan diğer evlere taşındılar. Nihayet, in-şaatı tamamen i k m â l edilen evde bir aile devamlı olarak kalır. Bu raporun ikinci kısmında bu binalar mufassal surette izah edilmiştir. Bu hal tarzından evlerin tesisi hakkında şu netice çıkmaktadır :
M u v a k k a t tesis olmıyacaktır. 'Bilâkis normal, b o l havalı ve sıhhat bakımından elverişli bir tertip yapılacaktır.
( 1 ) Numaralı şemanın alt kısmında böyle bir misâl gösterilmiştir. Evler, ortadan geçip giden cad-denin kenarından biraz geriye yerleştirilmiş olup kü-çük meydanlar veya yeşil sahalar etrafında grup-lanmıştır. Bu meydanlar veya sahalar meselâ oyun yerleri olarak kullanılabilirler ve evlerden bakınca bütünliiklerile görülürler. ıHer bir ev kendisinin kü-çük ve icabında bölünmüş arsası ortasındadır ve bu-nun bakımından ön sakinleri mes'ul olacaklardır. Böyle bir tertip tarzı her halde gerek muvakkat gerekse daimî mesken olarak iyi bir ikamet halidir. II. — E v tipleri. İnşaat safhaları. (2 ve 3 nu-maralı şemalara b a k ı n ı z ) . Zelzele sahasında yapıla-cak evler için tip olarak şunlar teklif edilmektedir. Meselâ (2 numaralı ş e m a ) .
Beheri 3,00 X 6,00 büyüklüğünde ( 3 ) oda bir ev halinde terkip edilmiş olup giriş cihetinde bir saçak ve binaya ilâve edilmiş olarak da bir apdesthane ihtiva eder.
1) Birinci inşaat safhası ( Y a n i 1940) muvak-kat bir mahiyette olup m ü m k ü n olduğu kadar faz-la miktarda insanfaz-ların süratle yerleştirilmesi için-dir. Baraka tarzında hafif bir konstrüksiyon yapılır (III üncü kısma bakınız). Bu evde 3 aile oturur. Her aile için ayrı bir giriş kapısı vardır ve her aileye takriben 3,00 X 6,00 metrelik bir mahal verilir. Bu mahal mutfak ve ikamet kısımlarına ayrılır. Mutfak kısmı giriş cihetindedir.
2 ) İkinci inşaat safhasında ( Y a n i 1941) ise evde artık iki ailenin oturması derpiş edilmiştir. (Üçüncü aile bu arada yapılacak başka bir eve taşınır.) İkinci inşaat safhasında mutfaklar bölünür ve her aile, b ü y ü k odaya ilâveten bir de küçük o d a elde etmiş olur. Evin haricî duvarları, ikinci inşaat safhasında daha kuvvetli tecrid eden bir duvarla teç-hiz olunabilir.
vaziye-Yıkılan duvarlı
ti temin eder. E v d e bir aile oturur. E v d e şimdi an-anevi Türk giriş avlusu ile ikisi büyücek birisi daha küçük olmak üzere ( 3 ) oda, normal büyüklükte bir mutfak, çamaşır yıkamağa veya eşya koymağa mahsus bir mahal ve bir de abdesthane vardır. (Abdesthane ile çukuru b ü t ü n inşaat safhalarında hep ayni yerde bulunurlar. Bacalar da böyledir. Yalnız içerideki irtibat kapıları, inşaatın tekemmül safhaları esnasında, b ö l m e duvarlarında önceden bu iş için hazırlanmış olan yerlere vazolunur.)
3numaralı şemada (2 numaralı şemanın var-yantı olarak) nihaî vaziyette olup 4 o d a ile bir mutfak ihtiva eden bir ev tipi 3 müşabih inşa saf-hasında gösterilmiştir.
2 ve 3 numaralı şemalarda gösterilen ev tiple-rinin haricî duvarlarının kalınlıkları bittabi bunların inşasında kullanılacak malzemeye ve mahallî iklim şeraitine tâbidir.)
I I I / I V . — Malzeme ve konstrüksiyon: Yeniden inşa edilecek binalar muazzam bir mik-tarda olacağından, muayyen bir malzeme veya mu-ayyen bir konstrüksiyon ile iktifa edilmesine her halde imkân olmıyacaktır. Bilâkis tedariki m ü m k ü n her türlü malzemeden istifade edilmek ve bunlarla;
1 — Zelzeleye karşı koyabilecek; 2 — Tedariki m ü m k ü n işçiler tarafından ya-pılması kabil olabilecek
konstrüksiyonlar vücude getirmek zarurîdir. III. — M a l z e m e :
a — Mahallî malzeme - Ucuz malzeme. Birinci derecede olarak mahallî malzeme ele alınmak lâzım gelir: Kil ( B a l ç ı k ) , taş, saman Ana-dolunun her tarafında mevcuttur. Kireç ve k u m da böyledir.
Kil ( B a l ç ı k ) : 1. — Pişmemiş olarak: Kullan-ma şekli duvarları tek başlarına ve diğer duvarlarla birlikte olarak tutmağa imkân verdiği takdirde du-varlarda kullanılabilir. (Bu hususta daha aşağıda iza-hat vardır.) Demek oluyor ki, d ö v m e kil inşaat kil-den m a m û l kiremit ( Y a n i kerpiç) inşaattan daha
2. — Kilden m a m û l levhalarla inşa edilen
ça-tılar vücude getirmeğe mahsus olarak saman ve kilden levhalar imalinde kullanılır.
3. — Zayif duvarlara sürülmek üzere kullanı-lır. (Tazyik edilmiş saman ve emsali.)
4. — Tavanın hararet izolasyonu üzerine (Yan-gına m â n i olmak için) d ü z sıva olarak sürmek hu-susunda kullanılır.
5. — Muvakkat döşeme olarak kullanılır. T u ğ l a : Her yerde, mevcut kilden imâl oluna-bilir. İmâl edilebilmesi bittabi yakılacak m a d d e bu-lunmasına veya bu maddenin getirtilmesine bağlıdır. Tuğla için, bağlayıcı harç (Kireç veya çimento) lâ-zımdır. Kil harcı ile olurlarsa tuğlalar tehlikelidir-ler, çünkü (cohesion) yani eczası arasında irtibatlı-lık yoktur.
İçi boş tuğlalar bilhassa tavsiyeye şayandır. Bunlar hafiftir, tecrid edicidir, az kömürle pişirilir ve nakilleri ucuzdur.
Kiremit: Kilden pişirilerek imâl olunur ve an-cak, merteklere sağlam surette bağlanmayı müm-kün kılan şekillerde kullanılır.
Taş : 1 — Ocak taşlar. Temeller ve temel fevkindeki duvarlar için gayet iyi olup bağlayıcı ki-reç veya çimento harcı ile kullanılır.
2 — Nehirlerin sürükleyip getirmiş olduğu yu-varlak satıhlı taşlar ve açıkta bulunan taşlar: Bunlar ancak kırıldıktan sonra, yani satıhları tırtıklı ve kö-şeli bir hale geldikten sonra kullanılır.
3. — Y o n t m a taşlar:
Yalnız harçlar bağlı olmak ve ( K a y m a tehlike-sini bertaraf etmek üzere) boydan boya faslı müşte-rekler y a p ı l m a m a k şartile ve, temel ve çatı ile an-kraj yapıldığı halde kullanılır.
4 — Kireçli balçıklı taşlar:
Tecrid için dolgu yapılan hafif levhalar ima-linde kullanılır ve haricî duvarlar, tavan (Kezalik ara duvarları) için ancak kireç ve çimento şerbeti ile bağlanmış olarak istimâl olunurlar.
S a m a n : 1 — D ö v m e kil inşaatta bağlayıcı mad-de olarak kullanılır.
Ahşap iskeletli »e dolgu'u dıvarla köşe dikmesi ufki zel-zele kuvvetinin tesirile mail payende ile iltisak ettiği tazyik edilmiş yani preslenmiş saman olarak
kulla-3. — Kilden m a m û l çatı örtüsü levhaları yap-mak hususunda kullanılır.
Kireç: Duvar harcı ve sıva harcı için kullanılır, b ) Memleket dahilinde bulunan malzeme: Yukarıda zikredilmiş olup mahallinde mevcut bulunan malzemeden sonra ikinci derecede olarak Türkiyenin sair kısımlarında tedariki m ü m k ü n mal-zeme gelir: O d u n ve tahta, curuf, çimento, eternit.
O d u n ve tahta: 1 — Konstrüksiyon aksamı için kalas ve kirişler, tavan ve mertek kirişleri,
2 — Kereste: Tavanlar, çatı, döşemeler, doğ-ramacı işleri ve tahta çerçeve için.
3 — Değnekler ve dallar: D ö v m e kil inşaatın-da içe konacak bağlayıcı maddeler olarak kullanıl-mağa hizmet eder.
Nakil vasıtalarından tasarruf etmek ve mahal-linde işçilerden yalnız hakikî inşaat işlerinde istifa-de etmek maksadile odunun daima hazırlanmış bir halde getirilmesi tavsiyeye şayandır. (Tarihî kısma bakınız).
Curuf: Yüksek fırın curufu hafif ve tecrid edici dolgu taşları ve levhalar imaline ( A n c a k kireç ve kum ilâve etmek suretile) elverişlidir.
Çimento: I — H a r ç için,
2 — Şekil parçaları imali için kullanılır. (Hu-susî yapılmış şekil parçalarının çimento fabrikaları mahallerinde imâl edilerek hazır bir halde getiril-mesi muvafıktır. V inci kısma bakınız),
a — Bacalar için,
b — Lavabo teknesi ve çamaşır teknesi için, c — İcabında abdesthaneler için. ( K ü ç ü k binalarda betonarme y a p m a ğ a lüzum yoktur.)
Eternit: Çatı örtü malzemesi olarak maliktir. ( D ü z levhalar veya dalgalı levhalar halinde kulla-nılır) . Hafif olur ve çivilenebilir.
C a m : Kırılma tehlikesi olduğundan nakliyatı-na itinakliyatı-na etmek lâzımdır.
( D e m i r eşya). C — İthalât eşyası :
Şimdilik ithalât eşyası olarak şunlar lâzımdır: Demir eşya: Çivi, bağlamak için tel, cıvata,
Mail payerdesiz ahşap bölmelerin zelzele tesirile inhiraf ettiği fakat yıkılmamış olduğu görülüyor. armatörler. B u n d a n başka, binnisbe pek az ağırlıkta inşaat malzemesinin nisbeten küçük bir mikdar ile ithâl suretile zelzele felâketine uğramış olan saha-da yeni ikametgâhların sür'atle inşası hususunsaha-da nis-bet itibarile pek b ü y ü k bir tesirin nasıl elde edilebi-leceğini tetkik etmek lâzımdır.
(İhtimal ki bilhassa, bu tarz Türkiyenin hariç-teki dostlarının yaptıkları yardımların hususî bir surette müessir olacak şekilde kullanılması mânasını tazammun edecektir.)
Burada bahse mevzu olacak eşya şunlardır : 1 — Çatı örtmeye mahsus saç.
Hafiftir .zelzele halinde yıkılmıyacak surette emniyetlidir.
A z miktarda işçi kullanılarak mahallinde çabuk yerine konabilir.
Dayanıklıdır.
2 — Mesamî betonundan tecrid levhaları imâl etmeğe mahsus alüminyom tozu.
Gayet az miktarda alüminyom tozu ile b ü y ü k miktarlarda ve kuvvetle tecrid edici levhalar i m â l olunabilir.
D a m l a r (ve duvarlar) için bu levhalar pek ha-fif, irtibatlı ve yanmaz bir tecrübe malzemesi olmak-la gayet kıymetlidir. Sıkleti beher metre mikâpta ( 4 5 0 ) kilodur.
I V . — Konstrüksiyonlar (4, 5, 6, 7 numaralı şemalar).
İtinalı bir tarzda yapıldıkları takdirde normal konstrüksiyonlar dahi zelzele halinde yıkılmağa karşı büyük bir mukavemet gösterirler, büyük bir mikyasta emniyetlidirler.
( 9 - 1 0 derecelik şiddette) kuvvetli zelzelelerde dahi normal, fakat itina ile inşa edilmiş 1 - 2 kat irtifaındaki evlerin bile kolaylıkla mukavemet ettik-lerinde zelzele netayicine mütedair olan bütün ede-biyat her halde müttefiktir.
N o t : Zelzeleye karşı emniyetli binaların kons-trüksiyonu hakkında iki prensip tesbiti m ü m k ü n d ü r :
Her iki tarz hakkında da bir çok müşahedeler ve tecrübeler vardır. Yaylanmaz sistem Avrupada ve Amerikada tercih edilir. Alestikî sistem ise anla-şılan Asyanın inşaat duygusuna tevafuk ediyor. Bu muvakkat raporun taallûk etmekte olduğu küçük ve bilhassa tek katlı binalar için birinci prensip bahse mevzu olur,
Zelzele tarafından tahrik edilip tahribatı mucip olabilen ihtizazlara ileride temas edilecektir. Küçük evlerin inşası hususunda bunların ehemmiyeti yoktur.
Umumî hususat :
Konstrüksiyonun esas prensibi, zelzeleye mu-kavim evlerin irtibatlı bir bütün teşkil ötmesi ve böylece evin âdeta «Yekpare bir döküm» halinde olmasıdır. O suretle inşa edilecektir ki zeizeie vu-kununda münferit aksamın kendi başlarına yıkıl-masına veya birbirinden ayrılıp kayyıkıl-masına imkân olmasın. İşte bu noktai nazara istinat edilerek aşa-ğıda, evlerin konstrüksiyonunu terkip eden aksam münferiden ele alınmıştır. Bu meyanda, .zelzeleye karşı emniyetli evler itibarile bazı konstrüksiyon kı-sımlarının normali aşan hususî bir dikkate lâyık ol-dukları görülmektedir.
A — Temeller.
Derin temellerin bilhassa müessir oldukları her yerde görülmüş bulunmaktadır. Temelin sağlam zemi-ne, imkân olursa kayaya kadar indirilmesi mutlaka lâzımdır. Taş veya beton temellerin serbest duvar halinde örülüp veya kalıpla ve dövülmek suretile yükseltilmesi ve kesif olmıyan malzeme ile etrafının doldurulması lâzımdır. Bunların topraktan kazılmış bir temel çukuruna öylece dökülmesi caiz değildir. Birinci halde ufkî sarsıntılar arkadaki yumuşak dolgu dolayısile boğulurlar. İkinci halde ise sarsın-tılar doğrudan doğruya temele çarparlar. Ağaç veya betonarme kazıklar dahi pek iyi netice vermişlerdir (İzmir, Tokyo). Yalnız, bunların üst kısımlarının birbirlerile sağlam surette bağlanması lâzımdır.
Temel kâgirinin iyi bir harç ile kendi başına sıkı ve irtibatlı bir cisim halini alması mutlaka lâ-zımdır. İçerisine ankraj konulursa bilhassa köşelerde gayet müessir irtibat tesis eder. Köşelerin meyilleş-tirilmesi hususunda da duvarlardaki gibi hareket
et-mek icap eder. (Daha aşağıdaki izahata bakınız). Maden istihsâl faaliyeti olan sahalarda bütün evlerin temellerine betonarme bir çember koymak usulden-dir. Bu usulün her halde zelzele sahasında da mü-essir olacağı şüphesizdir. Bununla beraber, maden istihsâl sahalarında vukubulan hâdise daima oyulan toprağın oturması neticesinde temelin çökmesi hâdi-sesi olup asla zelzele değildir.
Zelzele sahalarında temelin derinliği birinci derecede ehemmiyeti haizdir.
Temelin, temel fevkindeki duvar ile irtibailan-dırılması lâzımdır, ki duvar ayrılıp kaymasın. Akşap binalarda bu gayet basit bir tarzda buloniama ve çivileme suretile yapılabilir. Kârgir duvarlarda veya taş temellerde, yükselen rutubete karşı tecrid düz satıh halinde teşkil edilmemelidir, çünkü böyle bir satıh, temelin fevkindeki duvarlarda kaymağa hiz-met eden iyi bir satıh mahiyetindedir. Bu sathın bilâkis dışarı doğru uzanan taşlar veya ankraj ve özengilerle o suretle teşkil edilmesi lâzımdır ki kâ-gir duvar ile irtibat mevcut olsun.
B — Duvarların, tavanların ve çatıların kons-trüksiyonu: /
Şimdi, duvarların, tavşanların ve çatıların aşa-ğıdaki muhtelif konstrüksiyonları, inşaat sahasında kullanmağa elverişli olup olmadıkları bakımından, tetkik edilecektir:
1 -— Blok konstrüksiyon (bütün ağaç gövdele-2 — Hazır mamûl elenmanlardan levhalarla yapılan inşaat,
3 — Kafes yapı tarzında konstrüksiyonlar (Fachwerk, Karkas),
4 — Çerçeveli konstrüksiyonlar (Ramen). 5 — Taş, tuğla ve kil tuğlasından (Yani ker-piçten) konstrüksiyonlar,
6 — Dövme kil ile yapılan inşaat, 1 — Blok konstrüksiyonlar:
ı *» .i .«a.. , .em , ' m i n i p * ! ir"]] pa [İM £3 m tS j! ES £31 '!'• || E . ! Eh ' E& saa - 1 » ' ı r» 1 ^ r T « « î » F / ' r a i E? ' îKfl; EB1 Î30 ® saa. •; m? « a l t g ; H8? ~~ ES? i s t . ™ İEJP i İiEÎ
eğri büğrü hale gelmişler ve nihayet çatılar çökmüş-tür.
Bundan başka blok evler için müthiş miktar-larda hazırlanmış odun ve kereste ve mümarese sa-hibi işçiler lâzımdır.
A n a d o l u d a k i imarda bu tarz tatbik edilirse bu hal, malzeme, nakil vasıtaları ve işçi bakımlarından bir israf mânasını tazammun edecektir.
2. — Hazır m a m û l elemanlardan levhalarla yapılan inşaat :
A — Hazır m a m û l beton levhalarla inşaat için şunlar lâzımdır :
a — İnşaat mahallinde hususî ve makineleşti-rilmiş montaj tesisatı,
b — A ğ ı r parçaların makineleştirilmiş surette c — B ü y ü k miktarlarda çimento, d — Ihtisaslı işçiler vasıtasile icra ameliyatı. . Bütün bu sebeplerden dolayı bu küçük binalar için hazır m a m û l beton levhalarla inşaat tarzı kat'-iyen bahsa mevzu olamaz.
B — Hazır m a m û l ağaç elemanlarla inşaat: Elemanlar birbirlerine sağlam ve sıkı bir su-rette bağlanıldığı takdirde bu konstrüksiyon şüphesiz ki zelzeleye karşı mukavemet kuvvetine maliktir. Büyük miktarlarda evlerin kısa bir zaman-da inşası için bu konstrüksiyon nev'i bilhassa ente-resandır, çünkü bir evin mahallinde bir kaç gün
içinde son derece az işçi kullanılmak suretile inşası mümkündür.
Fakat, bugünkü ahval içinde bir takım sebepler Anadoluda büyük miktarlarda bu levhalı evlerden inşa edilmesini tamamen imkânsız bir hale getirmek-tedir. Sebepler şunlardır :
1 — M.eselâ Iskandinavyada mükemmel neti-celer göstermiş olan iyi ahşap binalar için aşağıdaki hususat mevcut olmalıdır :
a — Gayet, itinalı bir surette inşa etmek, b — İnşaatta geniş bir tecrübeye sahip bu-lunmak.
c — Büyük miktarlarda tamamen kuru odun mevcut olmak.
d — İyi ve ihtisaslı işçiler bulmak. e — Büyük miktarlarda dam örtme karton maddesi ve sair izolasyon maddeleri mevcut olmak. 2 — Levhalı evler çok miktarda nakil vasıta-larına lüzum gösterirler.
Bunlar ancak fabrika imalâtı tarzında merkezî bir surette yapılabileceğinden evlerin bütün bir hal-de, yani dolgu ve izolasyon maddeleri dahil olmak üzere bütün haldeki duvarların, bütün ağırlıklarile imalât mahallinden yeni iskân mahalline nakli ve ihtimal yüzlerce kilometre mesafe katetmesi
lâ-Zelzele felâketinden az sonra Anadoluya ge-tirilmiş olanlar gibi izolasyonsuz levha binalar mün-hasıran yaz mevsimine mahsus muvakkat bir ted-bir olarak kullanılabilirler. Bunları sonradan, ma-hallinde elde edilen inşaat maddelerinden yapılmış izolasyonla teçhiz etmek ancak bu hususta icap eden bütün tedbir ve zaruretlerin önceden ittihaz edilmiş olması halinde mümkündür (Bazı çatı aksamı). Pencere ve kapı lentoları ve saire..
3. — Kafes yapı tarzındaki karkas konstrüksi-yonlar da yukarıda zelzeleye mukavim evler için lü-zumlu gösterdiğimiz veçhile evlerin bütün konstıük-tif aksamının irtibatlığı temin edilmiştir. Filhakika kafes yapı tarzındaki konstrüksiyonlar, uşulü daire-sinde icra edildikleri takdirde, her yerde iyi neliceler vermişlerdir. Lizbondaki büyük zelzeleden sonra «maisons baraques» 1ar bir çok zelzele memleket-lerinde kanunen lüzumlu gösterilmiş ve iyi netice-ler vermişnetice-lerdir.
Ahşap kafes yapı tarzındaki inşaat bizzat bü-yük miktarda kereste mevcudu olan ve bilhassa mümareseli dülgerlere malik bulunan sahalarda va-rit olabilir, çünkü inşaatın sağlam bir surette yapıl-ması için sonsuz sayıda ahşap irtibatlarının itina ile yapılması lâzım gelir ve konstrüksiyonun değeri ile o binada oturacakların hayatı bu irtibatlaıın iyiliğine bağlıdır.
Türkiyede mümareseli dülgerlerin sayısı şim-diki halde nisbeten azdır. Bu sebeple, zelzele saha-sındaki yeniden imar işinde kafes yapı tarzındaki Karkas inşa tarzı ancak az bir rol oynıyabilecektiv. (Divar dolguları ve saire hususunda daha fazla tafsilât çerçeveli inşa (yani Ramen) tarzına
bakı-4 — Çerçeveli inşa tarzı (Ramen) :
Bina aksamının irtibatlığı bakımından aynı inşaî rüchanlar çerçeveli inşa tarzında da vardır.
(Betonarme çerçevelerle demir çerçeveler küçük binalar için, bilhassa masraf bakımından, bahse mevzu teşkil etmez.)
Ahşap çerçeveli inşa tarzı Anadoludaki imar işinde şu sebeplerden dolayı pek elverişlidir.
1 — Bu tarz konstrüksiyonlar zelzeleye kar-şı müessir bir emniyet teşkil ederler.
2 — Bu tarz konstrüksiyonlar irtibatlı bir inşa teşkil ederler.
3 —Kolay inşa edilirler; az miktarda işçiye lüzum gösterirler (Teşkilât ve imalât kısmına
ba-4 — Konstrüktif aksam hafiftir, yani nakle-dilecek aksam az miktarda nakil vasıtasına lüzum gösterir.
5 — Ucuzdurlar: Çerçeve içindeki duvaj kı-sımları mahallinde elde edilebilen inşaat malzeme-si ile doldurulurlar.
4 numaralı şemada böyle bir standardize edil-miş hafif ahşap çerçeve gösteriledil-miş olup seri ha-linde inşa edilecek evlerden bir makta' olarak ter-sim olunmuştur. Çerçeveler kalın tahtaların ince-lenle tertip olunur ve kutranî köşe takviyelerile çi-vilenir. Tavsiye edilen çerçevelerin eb'adı o suretle intihap edilmelidir ki çerçeveler müşkülâtsızca va-gonlarla, kamyonlarla ve beygir arabalarile nakle-dilebilsinler.
Bunlar evin taşıyıcı iskeletini teşkil ederler. Ar-zani istikamette, birbirlerile iltisaklanan çerçeveler birbirlerile bulanlanır. Tulanî istikamette de irtibat icra edilir, şöyle ki :
a — Aşağıda: Tulanî ve sathî temel eşikleri üzerine tesbit etmek suretile.
b — Yukarıda: Aşıklarla (haricî) ve hafif bir kafes kirişi ile, ki bunlar haricî duvarlarda ahşap taşıcıyı çerçeveden çerçeveye uzatılır veyahut da, ara duvarların göğüslendirilmesile olur.
Diğer bir takviyeyi de ya kutranî kaplama ve-ya izolasyon levhalarla tavan temin eder. (Meselâ içine değnekler konmak suretile ve sıkıştırılmış sa-man levhalarından ve kil şap ile yapılır. Veya he-raklit levhaları veya icabında gaz betonu.)
Haricî duvarların kapatılması ve bunların hararete karşı tecrübesi için her türlü inşa malze-mesi kullanılabilir. (Muvaklfjaten, yani yaz ayları için ve derhal büyük miktarda insanları barındır-mak barındır-maksadile meselâ basit bir dahilî tahta kapla-ma yapılabilir.)
Evin ileride bittabî souğa ve rütubete karşı tam bir koruma temin eden ve sıhhî bakımdan ku-sursuz ikamet şeraiti vücude getiren haricî duvar-lara ve tavana malik olması icap eder. Çerçevelerin içi şu malzeme ile doldurulabilir :
Kil tuğlalar (Kerpiç) ; takriben 40 - 50 san-tim kalınlıkta, kil harcı içinde ve içerisine ağaç dalları konulmak suretile;
ya-pılır (Levhaların iltisak kısımlarının birbiri üzerine gelmesine dikkat etmek lâzımdır.) Heraklit levhaları (Magnezit ve kireç şerbeti ile destere talaşından mamûldür) ve kireç harcından sıva.
Cüruf taşları ,içi boş tuğlalar ve saire : Tavan konstrüksiyonu olarak hafif kirişler çerçeveler üzerine öyle bir genişlikte konacak ye mıhlanacaktır- ki zelzele halinde kayıp düşmesine imkân olmasın. Tavanın hararete karşı izolasyonu-nun doğru bir surette yapılması bilhassa mühim-dir. Zelzele felâketinin kurbanlarından bir çokla-rını koparak düşen ağır tavan vurup öldürmüştür. Hafif bir tavan izolasyonu tevsiye edilmekte olup birbirile irtibatlı levhalardan -mürekkeptir ve bun-lar tavan kirişciklerinde sıkı bir surette takılı bulu-nurlar. Kullanılacak malzeme şunlardır :
Sıkıştırılmış saman levhaları: Bunlar pek ucuz-dur. Haşarata, rütubete ve çürümeye karşı muhafa-za için bunlara kireç şerbeti içirilir ve (2) santim kalınlıkta kil sıvanır.
Heraklit levhaları ve benzerleri : (Gaz beto-nu levhaları).
Kullanılması caiz olmıyan malzeme şunlardır: Zelzele mıntakalarında tavanın hararete karşı tecridi için kesif olmıyan toprak, kum ve kil konul-maz.
Küçük evlerin dar olan inşaî bünyesi üze-rinde çatı latalı veya kaplamalı olarak hafif mer-teklerden yapılabilir.
Çatı Çörtüsü olarak münhasıran; 1 — Hafif olan;
2 — Y a a — İrtibatlı çatı sathı husule ge-Yahut b — Çatı konstrüksiyonu ile sabit su-rette irtibatlandırılan - mıhlanan veya bağlanan-inşa maddeleri kullanılır.
Mutat ve alaturka kiremitler bu sebepten dolayı zelzele sahası için caiz değildir. Kullanılması caiz olanlar şunlardır :
a - Tahtaları iki kat döşenilmek suretile ve mahyadan dam eteğine kadar temadi etmek ve yarı yarıya birbiri üstlerine gelmek üzere yapılmış tahtadan çatılar.
b - Kaplama üzerine mıhlamak suretile yapıl-mış tahtadan örtü levhaları ile yapılyapıl-mış çatılar.
c - Latalara bağlanan kilden mamûl levhalarla yapılan çatılar.
Kilden mamûl örtü levhalarile yapılan çatılar hafiftir, çok ucuzdur, dayanıklıdır ve yangına karşı emniyetlidir. Sakinler tarafından b 'z z a t yapılması da tamiri de kolaydır. Bunlara beher 12 - 16 kilo sıkı topraklı kilden başka beher metre murabbaı başına takriben (10) kilo saman konur.
(arşı mukavemetli
>/ İC, rABAçrAÜİ gAiajlt DİKMCietL ÇATI rikaaTiNî ALİÜ.
DUVAB YIKILSA BİLC- CAr <?<Sk!Me.Z '
-C/ ORTA ve Visa. DİKMeLeİiie. /l/M AVİL CAnH V8 GİRjNTİlfilL aıNÂlAaiN
OSTTABAH/BIB DUVAR.ylVILDIĞI SAEÇINTT/A KAKI MUKAVCMCTİNİ . ZAMAH MOCÎSİR oLCIUAft. ARTIRIRIAR..
,/K.UTtlANt KAPLAMA/ '
k'ONSlB9«yONU ÇO/1K
ı A M A M & N MOSTCKILDIE
Etemıt, levha şeklinde olup latalar kısmına yahut (Bilhassa çok karlı m m t a k a l a r d a ) kaplama üzerine mıhlanır. Bir de, icabında saç ( Y a n i galvani-ze demir saç) kullanılabilir. Hafif kaplama ügalvani-zerin- üzerin-de ince saç halinüzerin-de ve m ü m k ü n olduğu takdirüzerin-de mahyadan dam eteğine kadar yekpare uzanmak üzere konur ve ek mahalleri dik zıvana vaziyetinde iltisak ettirilir veyahut kalınca saç sık latalar üze-rine konur. (Bu hususta malzeme kısmının nihayeti-ne bakınız).
5 — Taş veya kil kiremitlerle (yani kerpiç ile) inşaat (Şema 5 ve 6) :
İki inşaî prensip vardır :
1 — Duvar çatı konstrüksiyonunun taşıcısıdır. 2 Duvar çatı konstrüksiyonundan müsta-kildir (Şema b 5 ) . Bu iki prensibin karıştırılmasile bir muhtelit konstrüksiyon elde edilir :
Duvar normal surette çatı konstrüksiyonunu taşır ise de şayet duvar yıkılacak olursa muavin bir konstrüksiyon çatıyı tutar (Şema 5 c ) .
Yalnız, şayet duvarların irtibaılılığı hususî ted-birlerle ve büyük itinalı bir inşa ile emniyet altına alınmış lise zelzele mıntakalarında ancak bu tak-dirde taş duvarlar, tuğla duvarlar veya kil tuğlalar (Yani kerpiç) kullanılabilir. Duvarların irtibatlı ol-maması esasen daima bunların çatlamasını ve yıkıl-masını mucip olmuştur ve sayısız kurbanlara
sebe-biyet vermiştir. Duvarların irtibatlılığını (yani cohe-sion ) temin için şunlar lâzımdır :
a — Birbirlerile sıkı surette irtibatlanan cüzler intihap edilmelidir ve bu irtibat sıkı ve mütecanis bir irtibat vücude getiren bağlayıcı maddeler istimâlile temin edilmelidir. B u n d a n başka;
b — Araya bağlayıcı maddeler konulmalıdır. Yukarıdaki ( a ) fıkrasının izahı : Taşların, bağlayıcı m a d d e olarak harç istimâli suretile, bağlanması ancak bunların satıhlarının kaba yani tırtıklı olmaları halinde m ü m k ü n d ü r . Anadolu-da yıkılan evlerin bir çokları, yuvarlak, düz satıhlı dere ve nehir taşları ve çakıllarının harç ile irtibata elverişli bulunmadıkları cihetle, bu irtibatlarının sı-kı olmayışından dolayı yısı-kılmışlardır. A y n i halin İtalya ve Amerikadaki zelzele sahalarında da vâki olduğu bildirilmektedir. Dere ve nehir taşlarını, bunlarla duvar örmezden evvel, kırmak lâzımgelir. O c a k taşları iyidir. Y o n t m a taşların - eğer bun-ların küçük binalarda istimâli caiz olabileceği haller bahse mevzu oluyorsa - satıhları d ü z olacak suret-te yontulmamalıdır. Tuğlalar her ne kadar derçıir ve betonarme çerçevelere dolgu maddesi olarak kullanıldıklarında fecî neticeler vermiş ise de, kü-çük binaların duvarları için bunlar m ü m k ü n d ü r .
bağla-yıcı madde olarak taş haline gelicı bir karç, yani kireçli harç (veya çimento harcı) kullanılsın.
Killi harç taş duvarlar için kifayetli değildir ve bu sebeple istimali caiz olmaz. O, yalnız kil tuğlalara (yani kerpiçe) mütecanis bir irtibat verir. Kil harcı ile ve ankrajsız olarak yapılan basit kil tuğla (yani kerpiç) duvarlar cenubî Amerikanın zelzele saha-larındaki mümasil evler gibi Anadoluda da, irtibat-lılık hususundaki kusurundan dolayı, zelzelede yı-kılmışlardır.
Yukarıdaki ( b ) fıkrasının izahı : Duvarların irtibatlılığının (yani cohesion) tak-viyesi, içine bağlayıcı maddeler koymak suretile te-(Bu bağlayıcı maddelerin demirden olması ise filiyat sahasında büyücek binalara inhisar ede-cektir) .
Haşebten bağlayıcı maddeler (Ahşap hatiller) t A - Ufkî haşeb hatiller: Duvar içine haşebten bağbağlayıcı maddeler eski zamanlarda dahi konu-lurdu. (Asur ve ırak binaları). Bunlar küçük bina-lar için faidelidir. Haşebin kil içinde mahfuz obina-larak kalma vasfı vardır. Haşebten bağlayıcı maddeler bilhassa binaların köşelerini ankrajladıkları gibi ara duvarların haricî duvarlara iltisaklarını da an-kraj larlar.
Ufkî haşebten bağlayıcı maddeler kat'iyen düz
(kayıcı) satıhlar teşkil etmiyecektir. Budak başla-rını havi üst satıhları işlenmemiş kaba değnek ve sopalar duvarlarla daha iyi irtibatlanır.
B. — Şakulî irtibat - Adetâ tabakadan taba-kaya - ağaç dalları koymak suretile yapılabilir ve betonarmedeki özengi (yani eteriye) 1er gibi tesir ederler. Masif duvar içine boydan boya giden amudî dikmeler halinde şakulî irtibat yapmak yan-lıştır.
Çatının sıkletini taşıyan ( V b ) veya duvarla-rın yıkılması halinde bu sıkleti kendi üzerir.e alan dahilî mesnetler tertip etmek daha müraccahtır. (C V ) . Bu tertibin içeride olması daha müessirdir, çünkü tecrübe ile sabittir ki, zelzele merkezine mü-teveccih bulunan haricî duvar harice doğru yıkıl-mak temayülünü gösterir. Halbuki zelzele merke-zine müteveccih olmayıp aksi cihete müteveccih olan haricî duvar ise ekseriya yıkılmaz. Taşıcı bir orta sütun tertip edilirse bunun hususî bir tesir icra et-tiği anlaşılıyor. (İleride tanzim edeceğimiz mufassal raporumuzda bu hususa tekrar avdet edeceğiz). Çatının ve taşıcı konstrüksiyonunun haricî duvarlar-dan tamamen müstakil olarak tertibi uzak şarkta mutlak surette müteamildir. (Şema 5 e). Lâkin bu takdirde duvarın taşıma kabiliyeti, istifade edilme-miş bir halde kalır.
Binaların şekli, yani plân ile. önden görünüş plânının konfigürasyonu masif inşaatta da hususî ehemmiyette bir rol oynar ve bu hal bilhassa büyücek binalarda mühimdir.
Bu itibarla, ilerideki bir tetkikte muşta tiî, yu-varlak, sekiz köşe ve saire binaların yer sarsıntıları-na karşı ne gibi bir mukavemet gösterdikleri mese-lesi incelenecektir. Küçükçe binalarda daima musta-til plân şekilleri muvafıktır. Bu sebeple, bina bün-yesinin aşağıdaki şekillerinin mukavemet kabiliyeti-ni arttırdığını söylemek kâfidir (Bu hususta şema 5 a ya bakınız.) :
1 — Binanın içinde köşelerin mailleştirilmesi (Zelzelede binanın ekseriya köşeleri yıkılır).
2 — Dahilî ve haricî mailleştirmeler. 3 — Bina cephelerinde girintiler yapmak ve duvar iltisaklarını mailleştirmek.
Yer sarsıntılarına karşı mukavemet bakımın-dan pencere ve kapı başlıklarının (Yani lentoların) da büyük bir ehemmiyeti vardır. Duvardaki menfez-lerin nihayet kısmı kemer şeklinde kapatılmış ise bunun ekseriye hasara uğramadığı tecrübe ile sabittir. Halbuki pencere ve kapıların lentoları ufkî olduğu takdirde bunların fevkindeki duvar yıkılır. 6 numaralı şemada gösterilen masif konstrük-siyon, şekli dolayısile yer sarsıntılarına her halde ehemmiyetli surette mukavemet edebilir. Bu, bir pa-rabolik dikmeler şebekesinden müteşekkil bir evdir, malûm olduğu üzere parabolik konstrüksiyonları yer sarsıntıları yıkamaz. Resimde gösterilen teklif (12) parabolik dikmeli, takriben (3,50) metre mihverarası mesafeli bir sistem olup genişlikte (3) ve uzunlukta ise (4) dikme ihtiva eder. Bu kons-trüksiyon taş veya tuğladan olabilir. Kil tuğlalardan
(yani kerpiçten) yapılamaz, çünkü haricî istinat da-yaklarının mail satıhları yağmura mukavemet ede-mezler. Duvarlar bu dikmeler sistemi içine basit veya muzaaf dolgu duvarları halinde konmuştur. Bittabi dikmelerle icabı veçhile irtibatlandırılmak suretile dolgu duvarın yıkılmasına mâni olmak lâ-zım gelir. Çatı ve tavan dikmeler üzerinde ankrajla-nır. Konstrüksiyon basit ve ucuzdur.
duvar düz surette sıvanır ve görünüşü iyi (belki de gayet enteresan) olur.
6 — Dövme kil inşaat:
Vahdetli malzemeden dövme veya dökme su-retile vücude getirilen dövme inşaat bizim istihdaf ettiğimiz tecanüse ve irtibatlılığa bittabi terkip edil-miş mahiyette bulunan taş, tuğla veya kil tuğla
(yani kerpiç) inşaattan daha ziyade maliktirler. Normal zamanlarda mutat olan surette münferit binalar inşası için döşme kil usulü az iktisadîdir, çünkü yalnız bir ev yapıldığı zaman kalıp nisbetsiz derecede bahalı gelir. Bir çok evler yapıldığı tak-dirde ise iş tamamen değişir. Bu halde kalıp bir binadan diğerine nakolunur ve ondan hakikaten tam mânasile istifade edilir.
Bu sebeple, bugünkü şerait altında dövme kil inşa tarzı Anadoludaki zelzele sahaları için en bü-yük muhassanatı haizdir ve gerek carî senenin ge-rekse müteakip senelerin faaliyetinde her halde bü-yük bir rol oynamağa 'namzet bulunuyor denile-bilir.
7 numaralı şema böyle ,'bir dövme kil bina göstermektedir. Duvar müteaddit tabakalar halinde meselâ (3) tabaka ile inşa olunur. Birinci tabaka te-melden pencere tabanına kadar, ikincisi pencere ta-banından pencere başlığına (Yani: lento) ya kadar, üçüncü ise çatıya kadar gelir. Bu tabakalar birbir-lerini müteakiben kapılanır ve samanlı kil ile dövü-lürler. Bu meyanda kil 30 - 50 santim (günde) ka-lınlıklarda katlar halinde konur.
Takviye ve ankraj için içine ağaç çubuklar va-zedilir. Kaba halde ve budak başlarını havi değnek ve dallar duvarla en iyi şekilde irtibat hassasına maliktirler. Iç köşeler meyilleştirilir. içeri konup bir-likte dövülen ağaç dalları şakulî irtibatlılık temin ederler.
Dövme kil binalar bittabi örme kesif duvarlı binalara nisbetle çok daha fazla otururlar. İlk sene-si irtifada takriben yüzde (4) tasman hesaba katıl-malıdır. Bu ise kendilerine icabı kadar mahal bıra-kılması lâzım gelen pencere ve kapı çerçevelerinin ölçüsü için mühimdir. Haricî duvar kuruduktan son-ra sıvalanır.
Bu tarzda bağlayıcı maddeleri havi bir dövme kil bina son derece sadelikle kurulması mümkün, ucuz ve ayni zamanda tam değerde bir ikametgâh mahiyettedir.
Çatının yapılması hususunda da, bütün izah olu-nan masif konstrüksiyonlar için, çerçeve (Ramen) tarzında konstrüksiyonlar hakkında verilen izahat muteberdir. (Kısım IV, 4).
C. — Bacalar :
Ateş yakmağa mahsus mahaller ile bacalar zel-zele felâketlerinde daima büyük bir tehlike unsuru teşkil ederler. Şöyle ki :
1 Soba ve ocakların harap olması ve mah-rukatın yanar bir halde dışarıya fırlaması yüzünden yangınlar çıkar.
2 — Bacanın yıkılması ve binnetice mihaniki hasar ve boğucu gaz intişarları.
Bu sebeple, ateş yakmağa mahsus mahallerin hususî bir itina ile örülmesi lâzımdır. Bacaların, içine tel teçhizat koyarak veya - daha iyisi - seki!
parçaları (Yani tuğladan veya betondan mamûl ba-ca taşları) kullanılarak yapılması tavsiyeye şayan olup şekil yapıldığı takdirde bunların birbirlerile ankrajlı olması icap eder.
Baca başlarının her yerde pek çok zararları mucip oldukları tecrübe ile sabittir. Bunlar zelzele-de burkulur ve yıkılır. Bu sebeple baca başları ya-pılması esas itibarile yasak edilmelidir.
V . İ M A L Â T V E TEŞKİLÂT :
İlk mülâhaza: Anadoludaki zelzele sahalarının yeniden imarına mütedair imalât ve teşkilât mese-leleri hakkında burada yürütülen noktai nazarlar münhasıran fennî ve tatbikî mahiyettedir. Binaen-aleyh teşkilât ve imalâtın hususî veya resmî mües-seseler tarafından mı icra edileceği keyfiyetine bu-rada kat"iyen temas edilmemiştir. (Vekâletler, vi-lâyet veya mahallî, sivil veya askerî idareler. Ye-gâne istisnayi ihtisaslı işçilerin yetiştirilmesi teşkil eder).
Teşkilât ve imalâtı eşağıdaki prensiplere göre yapmak muvafık olur :
1 — Zelzele sahalarında plânlı bir surette, mahallî veya mıntakavî inşaat ımaddeleri için istih-sâl ve imâl mahalleri tesis edilmelidir. İmalât ve istihsalât mahallerinin intihabında, işe yarar ve sey-risefere elverişli yolların mevcut bulunmasına bil-hassa dikkat etmek lâzımdır. Demir yol güzergâhm-daki mahaller tercih edilir. (Kömür getirtmek).
a — Tuğla harmanları tesis edilir. Bilhassa delikli tuğlalar yapılır (Duvarlar için). Kerpiç tuğlalar yapılır. (Sobalar için). Şekil parçaları yapılır (Bacalar için. Alafranga kiremit imâl olunur, b — Kireç ocakları tesis edilir. 2. — Zelzele mıntakalarında bir «inşaat istas-yonu» şebekesi tesis edilmelidir. Bunlar şu hizmet-leri görürler :
a - inşaat yapmak istiyenlere tavsiyelerde bu-lunan bir danışma mahallidir.
b - inşaat malzemesi, konstrüksiyon ve ikma-len inşa aksamına mahsus depo mahallidir,
c - İnşaat işçilerinin tevzi mahallidir, d - Betondan şekil parçalarının imâl edildiği mahaldir.
e - Tenekecilik ve instalâsyon işleri hazırlama mahallidir.
«İnşaat istasyonları» nın mahallî işçilerin in-şaat için ihtisaslı amele olarak yetiştirilmesine mah-sus mekteplerle irtibatlı bulunması bilhassa faideli-dir. Bu istasyonlar ayni zamanda kontrol unsurla-rının da elverişli bir istinatgâhı olur.
3. — Bizzat inşaat mahallinde yapılacak işler sadece hakikî mânada inşa işlerinden ibaret kal-malıdır; yani hazır mamul bir haldeki konstrüksi-yon ve ikmâl aksamının yerlerine takılması veya konulması ve duvar örülmesi işleridir.
Bu suretle inşaat mahallinde lâzım olan işçi-lerin miktarı azaltılabilir ve bu cihet ise şu noktalar-dan ehemmiyetlidir :
a - Zelzeleden müteessir olmamış bir halde bu-lunan az miktarlı barınaklardan iyi istifade edilir,
vasıtaları ancak zarurî olan bir nisbet dahilinde kul-lanılır.
4. — Nakil vasıtalarını lüzumsuz yere meşgul etmemek üzere bütün konstrüksiyon aksamı hazır-lanmış bir halde olarak inşaat mahalline nakledilir, yani kirişler ve saire ağaç ve orman sahalarında kesilip geçme ve bağlantı yerleri hazırlanmalıdır.
5. — Pencerelerin, kapıların ve sairenin ima-lâtı Standardize edilmeli ve merkezleştirilmelidir. Ancak bu takdirdedir ki rasyonel imalât ve rasyonel nakliyat m ü m k ü n olabilir. Yine ancak bu takdirde-dir ki, mikdarları nisbeten az olan mevsuf doğra-macılardan semereli bir surette istifade olunabi-lir, yani bunların böylece bir taraftan makine tesi-satı mevcut olan ve diğer taraftan da mevsuf ame-lenin yardımcı işlerle uğraşmıyarak bu gibi işlerin gayri mevsuf yardımcı ameleye terkedilmesi sure-tile çalışılan ağaç işleme imalâthanelerinde çalıştı-rılması suretile rasyonel ve semeredar bir mesaî mümkün olur.
6. — Memleketin bir jağaç İve orman mer-kezinde, tercihan Karadeniz limanlarından birinde, standardize hafif çerçeveler imalâtı teşkilâtı teşkilât-landırılırsa bu takdirde tekrar imar faaliyetine son derece şümullü ve esaslı bir yardımda bulunmuş olur. (4 numaralı şemaya bakınız).
Bu maksadı temin için her hangi bir imalât hölü kâfidir ve orada tahtalar şablonlara göre ke-silir ve yine şablonlara göre birbirine mıhlanır. A z miktardaki mütehassıs dülgerlerin nezareti altında kendilerine çabuk öğretilebilecek olan yardımcı amele bu işi kolayca yapabilirler. Böyle bir teşkilât mem-leketin hususî şeraitine, yani Türkiyede mümareseli dülgerlerin mevcudu nisbeten az olduğu keyfiyetine uygundur.
Bu hafif çerçeveler, bunlara ait olmak üzere hazırlanmış çatı kirişlerile birlikte, hiç bir müşkü-lâta uğramadan ve nisbetsiz derecede fazla nakil vasıtalarına hacet kalmaksızın zelzele sahasındaki her yere getirilebilir ve orada hazırlanmış olan taş veya kazık temeller üstüne çabucak kurulabilir.
7. — K a r a b ü k t e yüksek fırın cürufundan hafif taşlar imâli için teşkilât yapılabilir.
8. — Asbest ocaklarında eternitten m a m û l levhalar imâli için tesisat yapılır.
9. — Mesamî betondan izolasyon levhaları ica-bında çimento fabrikalarında ve ithalât limanları civarında kâin atelyelerde imâl olunacaktır.
10 — Bulaşık tekneleri, çamaşır tekneleri, ab-desthane taş ve yem tekneleri ve saire gibi sun'î taş-lardan veya betondan m a m û l hususî aksamın imalâ-tının çimento fabrikaları civarında imerkezî surette teşkilâtlandırılması maksada uygun olur.
Plânın hazırlanması ve kontrol : Zelzele mmtakalarında yeniden imar işini fe-lâketzede nüfusun içinde bulunduğu zaruretin icap ettirdiği bir süratle icra edebilmek için az miktar-da, bir kaç pratik ev tipi inşa etmek m ü h i m olsa
Bu tiplerin plânlarının merkez tarafından (Na-fia Vekâleti tarafından) halkın emrine â m a d e tu-tulması muvafık olur. Tiplerin standard, inşa ve ik-mâl aksamının istiik-mâli bakımından gayet kat'î bir surette tayin edilmesi lâzım gelir ise de mahallî
in-şaat maddelerinden istifade edilmesini m ü m k ü n kıl-m a k üzere duvarların teşkilinde geniş kıl-mikyasta ales-tikiyeti haiz bulunmalıdırlar. Bu meyanda, kons-trüksiyonda emniyet meselesi ise gayet tabiîdir ki ilk şart mahiyetini muhafaza eder. İnşaata nezaret edecek zevat bilhassa mahallî inşa tarzlarında bilgi iktisap etmiş bulunması lâzım gelir ve bunlar inşaat ameliyatının emniyetli ve sağlam olmasına nezaret ederler.
1. — Başlangıçta da söylenildiği üzere bu ra-porda küçük binaların ve her şeyden evvel büyük miktarlarla inşa edilecek ikamet evlerinin tetkiki ile iktifa edilmiştir.
Zelzele mıntakalarındaki binalara müteallik konstrüktif teklifler yer' sarsıntılarının tesir tarzına istinat eder.
Kat'î ve tam rapor ise zelzelelerin binalara olan tesirini bir çok memleketlerde elde edilen tec-rübelere istinaden tayin edecektir.
2. — Sonra b u n d a n da, yukarıda tetkik- edi-len ikamet evlerinden daha şümullü olan ve zelze-le sahalarında inşası lüzumlu bulunan binalar hak-kında konstrüktif vazifeler istihraç edilecektir.
Birinci derecede mektep ve sonra da idare, hastahane ve toplantı binalarının ve sair binaların inşaî b a k ı m d a n emniyetleri ele alınacaktır.
Hasara uğramış olup tâmiri m ü m k ü n bulunan binaların tekrar yapılması da tetkik edilecektir.
3. — Zelzele mmtakalarında yapılacak inşaata taallûk etmek üzere (İtalya, Fas, Japonya, Sovyet Rusya, Kaliforniya gibi) bir çok memleketlerde va-zedilmiş olan kanunî ahkâm Türkiyede de muadil bir kanun ve nizam konulması ıbakımmdan pek kıymetli ve enteresan hususat ihtiva etmektedirler. Bu cihet dahi tam raporda tetkik edilecektir.
4. — Türkiyede müstakbel zelzelelerin felâ-ketli tesirlerinden korunmak hususunda bir müta-lea beyan ederek bu muvakkat raporu bitiriyorum:
Türkiyede zelzele daima olacaktır. Mütehas-sısların son aylarda vukubulan beyanatına nazaran 1938 ve 1939 da zelzeleye uğrıyan yerlerden baş-ka sahaların da sarsılması m ü m k ü n ve hattâ muh-temeldir. Bu sebeple, geç kalmadan bütün tedbir-lerin alınarak halkın 19 39 Kânunuevvelindeki gibi yürekler parçalıyan neticelerden korunması yerinde bir hareket olur.
Bunun için de en müessir çare bütün memle-kette ikametgâh ahvalini sistematik ve tedricî bir surette iyileştirmektir.
Yukarıda denilen (İnşa istasyonları) nın tesis edilmesi, pencere, kapı ve saire gibi tiplenmiş ve ucuz imali kabili aksamın hazır ve emre â m a d e bulundurulması, inşaat işlerinde ihtisaslı işçilerin ye-tiştirilmesi ve bir de sıkı inşaat nizamları ve bun-ların kontrolü gibi tedbirler alınınca mesken ahva-linin iyileştirilmesi kolaylaşır.
İkametgâhların konstrüksif bakımdan islâhı sıhhî ve kültürel iyileşme ile elele gider ve böylece A n a d o l u n u n kovulmuş olduğu kültürel yükseliş yo-lunda kıymetli bir unsur mahiyetini alır.
