ÖZET
“Çok Partili Dönemden Günümüze Sosyal Bilgiler Ö retim Programlar ndaki Geli meler” isimli bu ara t rmada, çok partili dönemden günümüze kadar yay nlanm olan ilkokul ve ilkö retim sosyal bilgiler programlar n amaç, içerik, e itim durumu ve s nama durumlar ile sözü edilen dönemlerdeki ders kitaplar incelenmi tir. Ara t rmada genel olarak:
1948, 1962, 1968 ilkokul 1998 ve 2005 ilkö retim 4. ve 5. s n flar sosyal bilgiler ö retim programlar nda hedef ve hedef davran lar, içerik, e itim durumu ve s nama durumlar ile 1948, 1968, 1998 ve 2005 4. ve 5. s n flar sosyal bilgiler ö retim programlar na uygun haz rlanm sosyal bilgiler ders kitaplar nda ne tür de i imler ve geli imler oldu u sorusuna yan t aranmaya çal lm t r.
Ara t rma be bölümden olu maktad r. I. Bölümde “Giri ”, II. Bölümde “4lgili Yay n ve Ara t rmalar”, III. Bölümde “Yöntem”, IV. Bölümde “Bulgular ve Yorumlar”, V. Bölümde “Sonuçlar ve Öneriler” bulunmaktad r.
Ara t rma sonunda: 2005 Sosyal Bilgiler Program d nda de i en sosyal bilgiler programlar nda; program n ö elerini olu turan amaçlar, içerik, e itim durumlar yla ilgili de i iklerin ya and ancak s nama durumlar yla ilgili ö enin ihmal edildi i, 2005 Sosyal Bilgiler Program ’n n ça da program geli tirme ilkelerine ve tekniklerine uygun düzenlendi i fakat okullar n fiziksel alt yap lar n n, mevcutlar n n, yeni programa uygun hale getirilmesi gerekti i; ö retmenlerin, yeni programa uyumlar yla ilgili hizmet içi e itimden geçirilme süresi ve s kl art r larak, programa kar olumlu tutum geli tirmesinin sa lanmas gerekti i sonucuna ula lm t r.
1948, 1968 ilkokul ve 1998 ilkö retim sosyal bilgiler programlar na uygun haz rlanm ders kitaplar nda içerik, hedeflere uygun düzenlenmemi ve birçok gereksiz bilgi ö renciye verilmi tir. 2005 4lkö retim Sosyal Bilgiler Program ’na uygun haz rlanm ders kitaplar nda içerik, hedeflere uygun düzenlenmi tir. 2005 Sosyal Bilgiler Program ile ders kitaplar nda da köklü de i ikliklere gidilmi , yeni program, uygulama ve analizi öne ç karmas nedeniyle ders kitaplar ndaki bilgi yükü azalt lm ve ders kitaplar na ek olarak etkinlik kitaplar haz rlanm t r.
curriculum published from multiple party period to nowadays and the aim, content, education and examining situations and textbooks of afrosaid period were examined. Generally it is tried to find an answer to theis guestion:
What kind changes and developments became in the forth and fifth class of the primary school social studies curriculum of 1948, 1962, 1968, 1998 and 2005 also in the aims and aimed behaviors, content, education situation and examining situation of the social studies textbooks prepared in an adaptable way to the social studies curriculum of the forth and fifth class of 1948, 1968, 1998 and 2005.
The research includes five parts. The first part is “Introduction”, the second part is “Relevant Publication and Researches”, the third part is “Method”, the forth part is “Inventions and Comments”, and the fifth part is “Results and Suggestions.
At the end of the research it was realized that except the social studies curriculum of 2005 there became changes in the principles of the curriculum which were the aims content and education situations but the principle of examining situations were neglected; also the social studies curriculum of 2005 was formed in an adabtable way to contemporary curriculum developing principles and techniques but the substructure, stocks of the schools had to be suitable for the new curriculum, the teachers period and frequency of taking part inservice training relevant to conformity with the new curriculum had to be increased in order that the they could have a positive attitude toward to the curriculum.
In the books prepared in a suitable way for the primary social studies curriculum of 1948, 1968 and 1998 the content wasn’t put into order in a suitable way for the aims and because of that the students had a lot of unnecessary knowledge. In the books prepared in a suitable way for the primary social studies curriculum of 2005 the content was put into order in a suitable way for the aims. There were made great changes in the social studies curriculum and the text books, because the application and analysis came first in the new curriculum the amount of the knowledge in the textbooks decreased and the activities books were prepared in addition to textbooks.
BÖLÜM I
G R
Bu bölümde, problem durumuna, ara t rman n problemine, ara t rman n alt problemlerine, amac na, önemine, s n rl l klar na, tan mlara ve k saltmalara yer verilmi tir. Ayr ca, ara t rma ile ilgili sosyal bilgilerin tan m , sosyal bilgilerin ilkö retimdeki yeri, sosyal bilgilerin tarihsel geli imi konular ele al nm t r.
Problem Durumu
Dünyadaki, teknolojik ve bilimsel alandaki geli meler, çevre sorunlar , kültür geçi leri, özgürlük, insan haklar ve demokrasi kavramlar üzerine yap lan tart malar tüm toplumlar etkilemekte ve de i ime zorlamaktad r. Bireyin bu konular üzerinde dü ünmesi, de i ime uyum sa layabilecek bilgi ve becerileri kazanmas ancak uygun bir e itimle gerçekle ebilir. Bu konuda en önemli görev e itime dü mektedir. E itim programlar içinde bulundu umuz dünyay anlamam za, de i melere ve geli melere uyum sa lamam za cevap verecek ekilde düzenlemelidir. Dolay s yla e itim programlar içinde a rl k ta yan, bilgi ve becerilerin e itim programlar n n amaçlar do rultusunda kazand r lmas na yönelik ö retim programlar n n sürekli geli tirilmesi gerekir (Özbey, 2001).
E itim program ; “Bir e itim kurumunun, çocuklar, gençler ve ya l lar için sa lad milli e itimin ve kurumun amaçlar n n gerçekle tirilmesine dönük tüm faaliyetleri kapsar” (Var , 1996: 14).
Program geli tirme; “E itim programlar n n hedef, içerik, ö renme-ö retme süreci ve de erlendirme ö eleri aras ndaki dinamik ili kiler bütünüdür” (Demirel, 1998: 7). Program geli tirme, var olan ö retim program n uygulamada ara t rmac bir yakla mla izlemek, program sürekli geli tirmek ve ö rencide istenen davran de i ikli ini sa lamak esas na dayan r. Program geli tirme, devaml , kapsaml , uygulamal , planl ve okuldan merkeze, merkezden okula haberle me gerektiren bir
süreçtir. Program geli tirme unsurlar , hedefler, e itim durumlar ve s nama durumlar d r.
a. Hedefler
Hedefler, e itim yoluyla kazand r lmak istenilen özelliklerdir. Hedef, ise “Bir ö rencinin, planlanm ve tertiplenmi ya ant lar sayesinde kazanmas kararla t r lan ve davran de i ikli i veya davran olarak ifade edilmeye elveri li bir özelliktir” (Ertürk, 1998: 24).
Hedefler; uzak hedefler, genel hedefler ve özel hedefler olmak üzere üç ba l k alt nda toplan r. Uzak hedefler, politik felsefeyi yans t r, gördü ü i yön görmekten, yani e itim hizmetlerinin ne yönde i e konulaca na i aret etmekten ibarettir (Ertürk, 1998: 14). Toplum devlet yap s , dayand felsefesi, sosyal ve ekonomik yap s bireylerden ortak davran lar göstermesini bekler. Bu davran lar toplumun kültüründe, yasalar nda, de erlerinde, sosyal ve ekonomik yap s nda da kendini gösterir. Her ülke, toplumun ihtiyaç ve beklentilerine göre uzak hedefleri belirler. Belirlenen hedefler, ülkenin gelece i aç s ndan önemli olup hedeflerin belirlenmesinde devletin en yüksek karar organ n n onay na ihtiyaç vard r. Milli E itim Temel Kanunu’nda, Türk milli e itiminin uzak hedefi, e itim sisteminin ürünü olarak yeti mesi istenen “ideal insan” n özellikleri olarak de il de, e itim sisteminin Türk toplumuna kazand r lmas istenen nitelikler olarak belirlenmi tir. Milli E itim Temel Kanunu’nun da Türk milli e itiminin uzak hedefi öyle belirtilmi tir: Bir yandan Türk vatanda lar n n ve Türk toplumunu refah ve mutlulu unu art rmak; öte yandan milli birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal ve kültürel kalk nmay desteklemek ve h zland rmak ve nihayet Türk milletini ça da uygarl n yap c ve seçkin bir orta yapmakt r (Özçelik, 1992: 11).
Genel hedefler i görü aç s ndan, e itimin ve okulun genel amaçlar olarak ikiye ayr l r. E itimin genel amaçlar , uzak hedeflerin yorumu hatta dökümüdür. Okul hedefleri, genel amaçlar n çerçevesi içinde kal narak, fakat okulun yeti tirece i insan gücünün niteli i dikkate al narak saptan r. Böylece e itimin genel amaçlar , e itim felsefemizi, okul genel amaçlar da e itim felsefesine ilaveten okulun i görüsünü yans t r. Okulun genel hedefleri, belli bir okuldaki yeti tirici faaliyet alanlar n n neler olaca n n belirlenmesinde i e yarar. Bu faaliyet alanlar belli olduktan sonra program geli tirme faaliyetleri yo unla r. Uzak hedefe yönelik,
e itimin genel hedefleri ile tutarl ve okulun hedeflerinin gerçekle mesine yarayacak biçimde özel hedeflerin saptanmas i ine gidilir. Milli E itim Temel Kanunu’nda Türk milli e itiminin genel hedefleri, Türk toplumunu, uzak hedeflerde belirlenen özelliklere uygun ideal insanlardan olu an toplum haline getirebilmek için bu toplum üyelerinde olmas istenen nitelikler olarak belirlenmi tir.
Özel hedefler: Ö renciye kazand r lmas uygun görülen özellikler olup bir disiplin ya da çal ma alan için haz rlan r. Belli bir ö rencinin yeti tirilmesi için gerekli e itim durumlar n n kararla t r lmas nda ve de erlendirilmesinde yak ndan i e ko ulacak hedefler i te bu hedeflerdir (Ertürk, 1998: 15).
Okullar n amaçlar ayr ayr belirlendikten sonra, okuldaki derslerin hedefleri belirlenir. Böylece okulun amaçlar , okuldaki de i ik derslerin veya okulun de i ik s n flar ndaki bölümlerin özel amaçlar olarak ifade edilmi olacakt r. Bu i yap l rken örne in; ilkokulun amaçlar ndan hangilerine sosyal bilgiler dersinde ve kaç nc s n flarda ula laca belirlenecektir. Hedeflerin saptanmas bilimsel bir çal ma ister. Hedefler saptan rken hem bireyi hem de toplumu geli tirici unsurlar ta mal d r. Yeti tirilecek insanda bulunmas gerekli özellikleri belirlemeye giri ilince, ilk ad mda onlar n nas l bir toplum içinde ne gibi i ler görerek ve ili kilerde bulunarak ya an lacaklar n bilmek gerekecektir. Toplum düzenin bireyden bekledi i i görüler ile onlara sundu u f rsatlar yan nda, kültürün yararlan lmaya haz r bulunu biçimleri ve derecesinin yeti tirilecek bireylerin genel olarak ihtiyaçlar n n belirlenmesi gerekir. Bütün bu inceleme ve ara t rmalar n i aret edece i aday hedefler olacakt r (Demirel,1998:116).
Bir e itim program n n ula mas gereken hedefler konusunda yeterli ölçülere ihtiyac vard r. Bu ölçülerin herkes taraf ndan anla l r ekilde dile getirilmesi gerekir. Program n s n fta etkin uygulay c lar olan ö retmenler, amaçlar n aç k seçik olarak belirtmesi halinde daha ba ar l uygulama ans na sahip olacaklard r. Hedeflerin kar lamas gereken ko ullar , hedef belirleyiciler toplumsal çevre, birey, do a ve konu alan olarak dört madde halinde ele al nabilir.
Toplumsal çevre ve hedefler: Bireyin toplumsal çevresi dü ünülünce, ilk bak ta s n rl ve dura an bir yak n çevre akla gelebilir. Asl nda bu yak n çevre kat s n rlar olmayan, dura anl ktan uzak, d a aç k ve dünya düzeni içinde belli bir yer tutan dirik bir çevredir. Fiziki anlamda en yak ndaki ile etkile imde bulunurken, uzak
toplumsal olaylar n dolayl etkisi alt ndad r ve uzak toplumlar da etkiler. Böyle bir toplumsal gerçek içinde belirlenecek hedefler hem bireyin verimlili ini hem de toplumun yeniden in a edili i bak m ndan yap c nitelikte olmal d r. Amaçlar , toplumun ihtiyaçlar aç s ndan ele ald m zda, “Toplumun ihtiyaçlar nelerdir?” sorusu kar m za ç kar. Ülkenin kalk nma plan içinde e itimle ilgili, planlama bak m ndan toplumun ihtiyac sorusu ele al n nca, “Kaç doktora, kaç mühendise vb. ihtiyaç vard r?”, “Ne büyüklükte, nerelerde, ne tipten hangi i görülere sahip kaç tane okul aç lmal d r?” alt sorular na cevap aran r. Bu sorular cevaplar ile genel bir çerçeve çizerek daha alt basamaktaki sorulara cevap aran r. Örne in; yeti tirilecek doktor, mühendis vb. hangi toplum ihtiyaçlar sebebiyle ne gibi özelliklere sahip olsun ki mesle ini yaparken o ihtiyaçlar en etkili ekilde kar layabilsin. Toplumun, ihtiyaçlar ve bireyden beklentileri yan nda bireye sundu u f rsatlar ve gizil imkanlar vard r. E itilmi birey, hem toplumsal ihtiyaca cevap vermeli hem de toplumsal ya ant ya bir dereceye kadar uygun ya ayarak toplumsal düzeni bozmaktan kaç nmal , toplumda mevcut imkan ve f rsatlardan kendi ç karlar bak m ndan yararlanmal d r (Ertürk, 1998: 33).
Birey ve hedefler: E itim sisteminin temel ö esi insand r. Her türlü etkinlik, insan davran lar n istendik yönde de i tirmek üzere düzenlenir. Hedefler belirlenirken bireyin gereksinimlerinin nas l giderilece ine ili kin de i ik kitaplarda, de i ik s n flamalar yer almakla birlikte en yayg n ve en geçerli s n flama Maslow’un gereksinim s n flamas d r. Maslow, a a daki ekilde görüldü ü gibi insanlar n ihtiyaçlar n önem s ras na göre dizmi ve ihtiyaçlar hiyerar isini olu turmu tur.
ekil 1.1
Maslow’un Gereksinim S#n#flamas#
Kaynak: Yahya Kemal KAYA, E itim Yönetimi Kuram ve Türkiye’deki Uygulama, Ankara: 1999, Bilim Yay nc l k.
Maslow’a göre insanlar, gereksinimlerine uygun olarak önceli i, temel ihtiyaçlara vermek suretiyle, eksik olan noktaya güdülenir. O ihtiyaç giderilmedi i sürece bir üst basama a geçemez. Gnsanlar alt basamaktaki ihtiyaçlar belirli oranda kar lad ktan sonra bir üst basamaktaki ihtiyaçlar n doyurulmas na yönelik davran lara güdülenir. Hangi kültürde olursa olsun bu ihtiyaçlar de i mez, sadece kar lanma yollar de i ir. Gnsanlar n ortak olan temel ihtiyaçlar n n farkl kültürlerde farkl ekillerde kar lanmas , e itim amaçlar na ve süreçlerine ba lanabilir. Okullarda ö retilenlerin ço u temel ihtiyac m z n kar lanmas ile do rudan ya da dolayl olarak ili kilidir. Temel ihtiyaçlar ölçüsünün e itim amaçlar ile ba lant s n kurmada baz noktalara dikkat edilmesi gerekir.
Bu noktalar:
a. Temel ihtiyaçlar bütün insanlar için ortakt r. Ancak bu ihtiyaçlar n kar lanma tarzlar bir kültürden di er kültüre de i ebilmektedir.
b. Ghtiyaçlar n kar lanmas nda uygulanan süreçler, toplumun e itim etkinli i ile s k ca ba l d r.
Kendini gerçekle tirme ve yükselme Psikolojik
Toplumsal
Güvenlik
c. Program geli tirme ile ilgilenenlerin temel ihtiyaçlara ili kin ara t rma literatürünü izlemeleri gerekir.
d. E itim amaçlar ile temel ihtiyaçlar aras nda do rudan do ruya ya da dolayl bir ili ki kurulmal d r (Var , 1996: 99).
Konu alan ve hedefler: Hedef davran lar n belirleyicisi bilim, sanat, dü ünme gibi insan etkinlikleri olabilir. Gstendik davran lar, bir içerik ile kenetlidir. Bunlar matematik, fizik, kimya, biyoloji, t p, jeoloji, psikoloji, sosyoloji, antropoloji, tarih, co rafya, ekonomi, resim, müzik vb. olabilir. Hedef davran lar, bilim, sanat ve dü ünce alan ndaki geli melere ve de i melere uygun olmal d r. Örne in: Ça da uygarl k düzeyinin üzerine ç kmak bir ülke için hedefse, ça da bilim, teknik, sanat ve dü ünceye göre ki iler yeti tirilmelidir; çünkü hedef ancak bu özelliklerle gerçekle ir (Sönmez, 1994: 17). Belli bir konu alan n n, bireyin yeti mesine yapaca katk iki grupta ele al nabilir. Belli bir konu alan n n çal t r lmas ile edinilecek davran örüntülerinden bir k sm , ayn alanda uzmanla acak bireylerin ilerdeki çal malara temel olacak nitelikte olabilir. Bunun yan nda belli bir konu alan nda çal mas n n o alanda uzmanla mayacaklara sa lad faydalar vard r. Konu alan n n e itim bak m ndan getirileri, yani ö renci davran lar nda meydana getirece i de i meler dü ünülürken; hem alan n kendisiyle yak ndan ilgili davran örüntüleri, hem de e itimin daha geni hedeflerine do ru davran örüntüleri hesaba kat lmal d r (Ertürk, 1998: 36-37).
Do a ve hedefler: Gnsan, ayn zamanda do al bir varl kt r ve do al bir ortamda do maktad r. Yeme, içme, nefes alma gibi temel gereksinimlerini do rudan kar lamaktad r. Do al ortam olmadan, insan n ya amas mümkün de ildir, ama insan olmadan do al ya am sürebilir. Gnsan, do al ya am h zla bozmaya, hava, su ve toprak kirlenmesi insanl tehdit eder duruma gelmeye ba lad . Do adaki enerji kaynaklar h zla tükenmektedir. Gnsan, kaynaklar n yerine yenilerini koymak ya da bulmak zorunda kalabilir. Bütün bu nedenlerden dolay , do ay koruyabilecek ve do ayla denge içinde ya ayabilecek bireyler yeti tirmek gereklidir. E itimde hedefler belirlenirken, do an nda göz önünde bulundurulmas gerekir.
Toplumsal gerçek, birey, konu alan ve do a belirleyicilerine göre saptanan hedefler “Aday Hedefler” dir. Aday hedefler, e itim ekonomisi, e itim sosyolojisi, e itim psikolojisi ve e itim felsefesi süzgeçlerinden geçirilmelidir. Bu süzgeçlerden
geçen hedefler “Olas Hedefler” dir. Olas hedefler e itim girdileri yani ö renci say s , ya , cinsiyeti, toplumsal, ekonomik ve politik yap s , bili sel, duyu sal, devini sel, alg sal alanlarla ilgili haz r bulunu luk düzeyi, yat r m, yeni araç gereç, yeni personel ve bilgi aç s ndan yeniden gözden geçirildikten sonra ö renciler ve belirlenen ders için hedef olurlar.
Hedef yazarken dikkat edilecek noktalar: E itimde bili sel, duyu sal ve devini sel alan n her basama nda bir ders için hedef yazarken uyulacak temel kurallar vard r. Bu kurallar öyle s ralanabilir (Sönmez, 1994: 28);
1. Hedef tümcesinin sonunda “bilgisi, becerisi, yetene i, gücü olu , fark ndal k, ilgililik ho görürlük” gibi sözcüklerden biri bulunmal d r. Bili sel ve devini sel alanla ilgili hedef tümcelerinin sonunda “bilme” fiili ile biten bir bile ik sözcük bulunabilir; fakat “bilgisi, becerisi, gücü, yetene i” sözcüklerinden birinin kullan ld hedef tümcenin sonunda, “bilme” fiiliyle biten bir sözcük getirilemez. Ayr ca “yapar, çizer, keser, bilir, bilmeli, yapmal , ö retmeli, yapmak, bilmek” gibi sözcüklere hedef tümcesinde yer verilmez.
2. Hedefler, ö renci davran na dönü türülecek ve ö renci özelli ini belirtecek nitelikte yaz lmal d r; çünkü hedefler, ö renciye kazand r lmak istenen davran de i ikli ini kapsar. Ö retmenin ve okulun hedefleri olamaz.
3. Hedefler ö renme ürününü dile getirmektedir. Ö renme sürecine dönük ifadeler hedef olamaz; çünkü hedefler kursu, dersi ya da okulu ba ar yla bitiren ö rencinin ne yapaca n göstermelidir.
4. Konu ba l klar hedef olamaz; çünkü bu tür anlat mlar davran a dönü türülemez. Ayr ca hangi konuda, hangi davran n bulundu u bu ifadelerden ç kar lamaz.
5. Hedef kapsaml ve ayn zamanda s n rl olmal d r. Yani bir hedef bir ö renme ürününü kapsamal d r.
6. Hedeflerin hangi konu içeri i ile ilgili olarak gerçekle tirilece i belirtilmelidir. Yani hedeflerde kurs ya da içerik belirtilmelidir.
7. Hedefler bini ik olmal , tan mlay c yani biti ik olmal d r. Bir hedefin kapsam , di er hedef ya da di er hedeflerin kapsam na girmemelidir.
8. Hedefler hangi alanla ilgili yaz l yorsa, o alan n niteliklerine ve basamaklar na uygun olmal d r. Bili sel özellikleri a r basan davran lar bili sel
alana, devini sel özellikleri a r basan özellikler devini sel alana, duyu sal özellikleri a r basan davran lar duyu sal alana giren hedef ifadeleri ile belirtilmelidir. Ayr ca hedefler, bili sel, duyu sal ve devini sel alan n alt basamaklar na da uygun olmal d r. Bununla beraber basamaklardan biri atlan nca, ondan sonraki basamak için o ders düzeyinde hedef yaz lmayabilir.
9. Hedefler birbirini destekler nitelikte olmal d r. Bir ders için belirlenen hedefler, kendi içinde mant ksal aç dan tutarl olmal d r. Ayr ca bir dersten belirlenen hedefler, di er ders ya da derslerdeki hedeflerle çeli ir nitelikte olmamal d r. Bunun yan s ra, dersin hedefleri s n f n, s n f n hedefleri okulun, okulun hedefleri milli e itimin, milli e itimin hedefleri devletin uzak hedefleriyle kenetli olmal ve birbirlerini desteklemelidirler.
10. Ders düzeyinde yaz lan hedefler ünite ve bir, iki üç saatlik dersler için belirlenirken kapsam ve s n rl l k aç s ndan daralt labilir.
E itim ve hedefin tan m ndan anla laca gibi, bili sel duyu sal ve devini sel alanlarla ilgili a amal s n flaman n her basama nda istendik davran de i ikli i olu turmak üzere saptanan her hedef için yeter say da davran belirlemek zorunludur. Ki i bu davran lar gösterince ilgili hedef gerçekle memi denilebilir. E er davran a dönü türülemiyorsa ya da hedef davran ile çak yorsa, hedef at lmal veya yeniden yaz lmal d r (Sönmez, 1994: 3).
Davran lar yaz l rken uyulmas gerekli ilkeler öyle s ralanabilir: 1. Yaz lan her davran hangi hedefle ilgili ise, o hedefin niteliklerine uygun olmak zorundad r. Yani bilgi basama nda yaz lan davran lar bilginin, kavrama basama nda yaz lan davran lar kavraman n, uygulama basama nda yaz lanlar uygulaman n niteliklerine uygun olmal d r. Hedef bilgi düzeyinde, onun davran lar kavrama düzeyinde ya da tersi olamaz. E er, bu ilkeye uyulmazsa, ö rencinin bilginin hangi boyutunda oldu u yoklanamaz ve hedefin gerçekle ip gerçekle medi i anla lamaz.
2. Davran tümcesinin sonunda “yazma, söyleme, seçip i aretleme, e le tirme, kesme, biçme, çizme, alma, tutma, ç karma vb.” gibi davran ifade eden sözcüklerden biri bulunmal d r. Faaliyet gösteren “anlatma, hareket ettirme vb.” gibi, ya da “yazar, çizer, keser, bilir vb” gibi sözcüklere yer verilmez, çünkü faaliyet olanlar ölçülemez. Ötekiler ise sürece dönük ifadelerdir.
3. Bir davran ifadesi aç k seçik anla l r olmal d r. Yani davran ifadesinden herkes ayn anlam ç karmal d r.
4. Her hedefin kritik davran belirlenmelidir. Bu davran kazanan ö renci di erlerini daha kolay biçimde yapabilir. E itim durumlar nda da öncelik, bu en kritik olan davran a ya da davran lar, ö renciye kazand r lmal d r. Çünkü bu tür davran lar ö rencinin hedefe ula p ula mad n n güçlü kan t olabilir.
5. Davran lar bini ik de il biti ik olmal d r. Yani bir davran n kapsad alan, di er bir davran n kapsad alan n bir k sm n içermemelidir. Birinin bitti i yerden ötekisi ba lamal d r.
6. Davran ifadeleri kapsaml ve ayn zamanda s n rl olmal d r.
7. Davran lar kolaydan zora, basitten karma a, somuttan soyuta s ralanmal d r.
8. Ayr ca ö renme birikik bir süreçtir. Bu nedenden dolay , davran lar birbirinin önko ulu olu özelliklerine göre s ralanmal d r. (özellikle kavrama ve daha yukar basamaklar için) Beceri gerektiren devini sel alanla ilgili davran larda, i lem basamaklar na uyulmal ve ad m ad m davran lar s ralanmal d r. Bu tür davran lar i in tümü ile ilgilidir. Yani i in en mükemmel ekilde ortaya ç kmas için ne kadar davran gerekiyorsa, tümü a amal olarak yaz lmal d r.
9. Davran lar, ö renciye göre olmal d r. Özürlü çocuklar için belirlenen davran larla normal çocuklar için belirlenen davran lar ayn olmayabilir. Bu durum davran n nitelik boyutu ile s k ca ilgilidir.
10. Davran lar, ö retmenin yapacaklar de il, ö rencinin yapacaklar d r. Çünkü davran lar ö retmen de il ö renci yapacakt r.
11. Her davran tümcesi, bir özelli i içermelidir. Ya yazacak ya da söyleyecek, seçip i aretleyecek, e le tirilecek davran tümcesinin sonunda iki özellik bulunmamal d r. Böyle bir durumda ikinci özellik parantez içine belirtilmelidir (Sönmez, 1994: 34).
b. E%itim durumlar#
Program geli tirmede ikinci önemli a ama amaçlara uygun içerik ve etkinliklerin seçilmesidir. Gçerik, hedef davran lar kazand racak biçimde ünite ve konular n düzenlenmesidir. Gçerik, hedef davran lar için bir araçt r, çünkü önce
hedef ve davran lar belirlenir, sonra bu hedef ve davran lar n kazand r lmas na yard mc olacak biçimde içerik düzenlenir.
Bir içerik, hedef davran lara göre düzenlenmelidir. Gçerik hedef davran tam olarak kazand rman n yan nda hangi zihinsel alan hedef alm sa ona dayanmal d r. Örne in; bilgi basama nda bir davran kazand r lmak isteniyorsa; “Türkiye Millet Meclisi’nin 23 Nisan’da aç ld n söyleme” gibi bilgi düzeyinde hedefin içeri i “Türkiye Büyük Millet Meclisi 23 Nisan’da aç ld .” eklinde olmal d r. Böylece ö renci bilgiyi ö renecek sonra görünce tan yacak, sorunca söyleyecektir.
Gçerik ça da , bilimsel, sanatsal ve felsefi bilgiye ters dü memelidir. Yeni de i me ve geli melere yer verilmelidir. Ö rencinin haz r bulunu luk düzeyine uygun, somuttan soyuta, basitten karma a, kolaydan zora ve birbirinin ön ko ulu, bilinenden bilinmeyene, kendi içinde mant ki bir tutarl l olacak ekilde düzenlenmelidir (Sönmez, 1994: 84). Ö renci yeni ve hiç bilmedi i bir konuda e itim görecekse, mutlaka en somut düzeydeki ö renme ortam ndan geçmelidir. Ö renece i konu ve sembolleri önceden bilmiyorsa, o konu hakk nda kendisine gönderilen mesajdaki kavram ve sembolleri anlamakta güçlük çekecek, konuyu kavramas ve hedef davran a ula mada zorlanacakt r.
Gçeri in kendi içinde de er ta mas yan nda, program geli tirmenin önemli uygulay c lar n biri olan ö retmen taraf ndan da etkinlikle kullan lmas gerekir. Bunun için de ö retmeni de içine alan ve ö renciyi etkileyen ö renme durumlar n n haz rlanmas gerekmektedir. Gçeri in düzenlenmesinde ö retim verimlili i göz ard edilmemelidir. Ö retimde verimlilik, amaçlara ula mada ö renme için harcanan zaman ve di er unsurlar etkili ve verimli ekilde kullanarak maliyeti en aza indirmektir. Gçeri in en k sa zamanda ö renmeyi sa layacak ekilde düzenlenmesi maliyeti dü ürecektir.
Tarih boyunca insano lunun yapt ve ya ad tüm içeri i e itim program na yerle tirmek mümkün de ildir. Ayr ca ö renilen bilgiler zamanla unutulup yerini yeni bilgiler almaktad r. Dolay s yla örgün e itim program na yerle tirilecek içeri in özenle ve belirli kriterlere göre seçilmesi gerekir. Gçerik seçiminde:
1. Toplumsal fayda: Gçerik seçiminde, çocuklar m z ve gençlerimiz ülkemizin kalk nmas na katk da bulunacak bir ekilde yeti tirebilmek için ne ö renmelidir? Modern dünyan n ko ullar na, ça da uygarl k düzeyine ula mak ve bu düzene uyum sa lamak için nelerle donat lmalar gerekmektedir? Programlarda yer alacak içeri in milli yönü ve milletler aras yönü ne olmal d r? Sorular na cevap aran r. Bu sorular n cevaplar program geli tirme uzmanlar nca dikkatle incelenip ara t r ld ktan sonra içeri in toplumsal yönünün ne olaca na karar verilir (Var , 1996).
2. Ö renci özellikleri: Birey, e itim süreci içinde toplumsalla r. Bu toplumsalla ma süreci içinde birey, ihtiyaçlar n n toplumun beklentilerine uygun bir
ekilde kar lanmas n , ya am n sürdürmesi için ise gerekli bilgi ve becerilerini ö renerek toplumla uyumlu ve topluma yararl bir varl k haline gelir. Bireyin nas l ve ne yönde e itilece ine karar veren kurumlar, bireyin geli mesine, ö renmesine ve meslek seçimi için neyin faydal olaca n iyi seçmek zorundad rlar. Çünkü, birey bir yandan ki ili ini kan tlarken bir yandan da toplumdan d lanmamak ister. Dü ünen problemlerini çözebilen, çevresiyle sa l kl ili kiler kurabilen bireyler yeti tirmek istiyorsak, içeri imiz bunu sa layacak ekilde düzenlenmelidir (Demir, 1998:24).
3. Ya ama yak nl k ilkesi: Ö renme s ras nda, örneklerin çocu un en yak n çevresinden ba layarak verilmesi ile konuyu daha iyi kavranmas sa lanm olur. Okul, amaçlar n davran a dönü türmek istiyorsa mümkün oldu unca ö renci ya am na, çevresine ve ya ant s na yönelik içeriklere yer verilmelidir. Ders konular ya do rudan hayattan al nmal veya sonuçlar hayata ba lanmal d r ki, kazan lan bilgi, beceri ve davran lar günlük hayata transfer edilebilsin (Demir, 1998:25).
4. Ö renci düzeyine uygunluk ilkesi: Her çocuk birbirinden farkl d r. E itim ve ö retim, fertlere kendi ihtiyaç ve özelliklerine uygun geli me ve yeti me imkanlar sa lamal d r.
Gçerik, çocu un zihinsel ve bedensel geli imine uygun düzenlenmelidir. Cümleler uzun olmamal , tan mlar k sa ve öz yap lmal d r (TD 1998, say : 2484).
5. Gçerik özelliklerine göre içerik seçimi: E itimin amac bireyi ya ama haz rlamak, ya amda bireye yard mc olmakt r. Bu da bireyin evrensel bir e itim almas ile gerçekle ir. Çocu un genel bir e itim almas için kültürün, do an n, de erler dünyas n n içerikte ele al nmas n gerektirir. Genel ve geçerli olan evrensel
do rular içerikte sunulmal d r. Ayr ca insan n bütün yönleri ile ele al nmas e itimin amaçlar ndand r. Gçeri in bu ekilde düzenlenmesi ö rencinin genel e itimine katk da bulunacakt r.
6. Gçeri in demokratik bir toplumun olu turulmas na katk da bulunmas : Glkö retimden mezun ö renci gerçek anlamda demokrasi e itimi alm sa, bunu ya ant s ndaki tüm ili kilerinde kullanacakt r. Gçerik düzenlenirken, ö rencide sadece bilgi düzeyinde kalmamal , davran lar na yans mal d r. E itim arac l ile toplumun geli tirilmesi, toplumsal kurumlar n iyile tirilmesi ve sosyal de i me amaçlan yorsa bu öncelikle kendi sorunlar n çözebilen, ili kilerinde demokratik olabilen insan yeti tirecek içerikle mümkündür.
c. S#nama durumlar#
S nama durumlar tümüyle ölçme ve de erlendirme ile ilgilidir. Ö rencide gözlemeye karar verdi imiz do rudan veya dolayl davran lar onun kazan p kazanmad n , kazand ysa, ne ölçüde kazand n , kazanmad ysa neden kazanmad n , kazanabilmesi için e itim sisteminde neler yap lamas gerekti ini belirleme s nama durumunun kapsam içindedir (Sönmez, 1994: 309).
Ertürk, de erlendirmeyi, yeti ek geli tirmenin son ve tamamlay c halkas olarak e itim hedeflerinin gerçekle me derecesini tayin etme süreci eklinde tan mlam t r. Bir e itim program n n ba ar l olabilmesi için tüm ö rencilerin programda amaçlanan hedeflere ula m olmas gerekir, ancak bu her zaman gerçekle meyebilir. Bu nedenle, program n uygulanmas sonucunda, yetersiz kalan ya da ters i leyen ö elerin olup olmad , varsa aksakl l klar n program n hangi ö elerinden kaynakland n belirlemek ve gerekli düzenlemeleri yapmak amac yla program n de erlendirilmesi gerekmektedir.
S nama durumu düzenlenirken dikkat edilecek noktalar: S nama durumu, hedef davran lar n gerçekle ip gerçekle medi ini, gerçekle tiyse derecesini, gerçekle mediyse nedenlerini belirlemek ve sistemi bir bütün olarak ele al p gerekli düzeltme, onarma, yenileme, geli tirme, yeniden kurup uygulama amac yla i e koyulabilir. Ayr ca ö renci ba ar s n ve eri isini, ö retmen, hizmetli ve yöneticilerin etkinli ini saptamak içinde kullan labilir. Bu nedenden dolay , s nama durumlar düzenlenirken ölçme de erlendirmenin ilkelerine uyma zorunlulu u vard r. Bu ilkeler öyle s ralanabilir (Sönmez, 1994: 315-317).
1.Önce belirtke tablosu düzenlenmelidir. Belirtke tablosu, hedef davran lar n içerikle birlikte sunuldu u bir tablodur. Dersin, kursun, genel ve özel hedefleri ve davran lar tabloda yer almal d r.
2.S nama durumunun hangi amaç için düzenlendi ine karar verilmelidir. Ö renci ba ar s , eri isi, güçlükleri, eksiklikleri yar m yamalak ö renmeleri belirleyip yard m etmek, eksiklikleri tamamlay p, yanl lar düzeltmek, onu bir okula, kursa seçip yerle tirmek, sistemi de erlendirip geli tirmek, ünite analizi yapmak, ö retmen, yönetici, hizmetlilerin etkinli ini ve verimlili ini saptamak için mi i e ko ulaca n n belirlenmesi gerekir. Çünkü s nama durumunun amac de i ince belirtke tablosunun kullan m da de i ebilir. E er ünite ya da sistem analizi yap lacaksa o zaman belirtke tablosunda bulunan her davran ile ilgili birden fazla soru haz rlan p sorulabilir. Üstelik hiçbir hedef davran atlanmaz. Buna kar n ö renci ba ar s ve eri isi, ö retmen, yönetici ve hizmetlilerin etkinli i ve verimi de erlendirilmek isteniyorsa bu kez kapsam, yordama, görünü , yap gerçekli ini ve testin güvenilirli ini sa layacak hedef davran lar, belirtke tablosunda seçilir, bunlarla ilgili birer soru sorulur. Ayn i ö renci seçme ve yerle tirme sürecinde de i e ko ulabilir. Ölçüt dayan kl bir de erlendirme yap lacaksa, ya her davran için bir soru, ya da geçerlili i ve güvenirli i sa layacak say da kritik davran lar ölçen birer soru olmal d r.
3.S nama durumu bili sel, duyu sal, devini sel alanlar n niteliklerine ve davran düzeyine göre belirlenmelidir. Yani bili sel alan n bir basama ndaki davran ölçmek için düzenlenen bir soru, hem bili sel alan n hem de bilgi düzeyinin niteliklerine, davran kavrama düzeyinde ise kavraman n, duyu sal alan n de er verme düzeyinde ise de er vermenin, devini sel alan n istenilen nitelikte yapma düzeyinde ise bunun niteliklerine uygun olmal d r. Çünkü s nama durumunun niteli i, davran lar n girdi i alana ve düzeyine ba l d r.
Sosyal Bilgilerin Tan#m# ve lkö%retimdeki Yeri
Sosyal bilgiler teriminin herkes taraf ndan kabul edilebilir tek bir tan m n yapmak oldukça güçtür. Bunun en önemli nedeni ise sosyal bilgilerin sosyal bilimler içinde yer alan farkl tan mlara sahip bir çok disiplinden olu mas d r.
Sosyal bilgiler e itimi alan nda en etkin e itim kurumlar ndan biri olan “The National Council For The Social Studies” (NCSS)’e göre sosyal bilgiler, vatanda l k yeterlilikleri kazand rmak için sanat, edebiyat ve sosyal bilimlerin disiplinler aras bir yakla mla birle tirilmesinden olu an bir çal ma alan d r. Okul program içinde sosyal bilgiler, antropoloji, arkeoloji, ekonomi, co rafya, tarih, hukuk, felsefe, siyasal bilimler, psikoloji, din, sosyoloji ve sanat, edebiyat, matematik ve do a bilimlerinden uygun ve ilgili içeriklerden seçilmi sistematik ve e güdümlü bir çal ma alan sa lar. Sosyal bilimlerin tek amac , birbirlerine ba ml , global bir dünyada, kültürel farkl l klar olan demokratik bir toplumun vatanda lar olarak, kamu yarar na bilgiye dayal , mant kl kararlar verebilme yetene ini geli tirmek için genç insanlara yard mc olmakt r (Garcia ve Michaelis, 2001: 9).
Sosyal bilgilerin önemli uzmanlar ndan olan Barr, Barth ve Shermis ise sosyal bilgileri, vatanda l k e itimi amac yla insan ili kileri ile ilgili bilgi ve deneyimlerin birle tirilmesi eklinde tan mlamaktad r (Do anay, 2003: 16). Wesley’e göre ise sosyal bilgiler e itimsel amaçlar için basitle tirilmi sosyal bilimlerdir (Öztürk ve Otluo lu, 2003: 6).
Erden’e göre sosyal bilgiler, ilkö retim okullar nda iyi ve sorumlu vatanda lar yeti tirmek amac yla, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmi bilgilere dayal olarak, ö rencilere toplumsal ya amla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve de erlerin kazand r ld bir çal ma alan d r (Erden, tarihsiz: 8).
Do anay, sosyal bilgileri, sosyal ve insanla ilgili di er bilimlerin içerik ve yöntemlerinden yararlanarak, insan n fiziksel ve sosyal çevresiyle etkile imini zaman boyutu içinde disiplinler aras bir yakla mla ele alan ve küreselle en bir dünyada ya amla ilgili temel demokratik de erlerle donat lm , dü ünen ve becerikli demokratik vatanda lar yeti tirmeyi amaçlayan bir çal ma alan olarak tan mlam t r (Do anay, 2003: 17).
Yukar da yer alan tan mlar do rultusunda sosyal bilgiler; insanlar sosyalle tirme sürecinde insanla ilgili tüm bilimlerden ve bilgilerden faydalanarak e itim-ö retim kurumlar nda ö rencilere sosyal ya amla ilgili temel yeteneklerin kazand r ld bir çal ma alan olarak tan mlan r.
Erden (1996)’ ya, Sönmez (1998)’ e ve Öztürk ve Otluo lu (2003)’e göre sosyal bilgilerin ilkö retimdeki yeri öyledir:
Glkö retim program n n bütün amac , ö rencileri iyi bir dünya ve ülke vatanda haline getirmektir. Bu amac gerçekle tirebilmek için ilkö retim okullar nda ö rencilere toplum içindeki rollerini benimsetmek, toplumsal ya ama uyum sa lamak ve onlarla uyumlu bir biçimde ya amak için gerekli olan bilgiler ve becerilerin önemli bir k sm ilkö retim okullar nda okutulan sosyal bilgiler dersi yoluyla kazand r lmaya çal lmaktad r
E itimin kapsam içerisinde ö rencilerin duyu sal, bili sel, devini sel, ve sezgisel özelliklerinin istendik yönde de i tirilip geli tirilmesi yer al r. Her toplum o toplumu olu turan ki ileri kendi do rultusunda yeti tirmek ister. Bu hedefler öncelikle ki inin ve toplumun ya am n sürdürmesi için gerekli oland r. Bu hedeflerin gerçekle tirilmesi için nelerin ö retilece i saptanmal d r. Bundan sonra, “kime, neyi, hangi içerikle, nas l ö retece iz, ö renip ö renmedi ini nas l belirleyece iz ve sistemi i ler hale getirmek için neleri, nas l yap p uygulayaca z?” gibi sorular ve onlara verilen cevaplar önemlidir. Bu sorular n ço u insan ve toplumla ilgili olabilir. G te insan ve toplumla ilgili olanlar, sosyal bilgilerin kapsam içine girebilir
Küreselle en dünyada sosyal bilgilerin önemi daha da artm , demokrasi, ve insan haklar gibi kavramlar ön plana ç km t r. Toplumlar n gelece i büyük ölçüde içinde bulunan bilgi ça n n geli im çizgisini yakalay p, olas geli melere ayak uydurmay sa layacak projeler üretme yetene i gösterebilmeye ba l d r. Bilgi ça n yakalayabilmek için genelde e itime, özelde de sosyal bilgilere önemli görevler dü mektedir
Sosyal Bilgilerin Tarihsel Geli/imi
Glk kez, sosyal bilgiler ad alt nda bir dersin ilk ve orta okullarda okutulmas n Condercet, savunmu tur (Sönmez, 1996). 20. yüzy l n ba lar nda ABD’de toplumsal hayat n karma kla mas sonucunda ilk kez sosyal bilgiler dersi e itim kurumlar na girmi tir. Sosyal bilgiler, resmi olarak önerildi i 1916 y l ndan bu yana önemli de i ikliklerden geçmi tir. Sosyal bilgiler, ilerlemecilik ak m ile geli tirilen “demokratik toplum için vatanda yeti tirme” görü ü sayesinde programlara girmi tir. Sosyal bilgiler programlar 1940’lardan 1970’lere kadar tarih
ve co rafya a rl kl olarak uygulanm lard r. 1970’lerden sonra ilericilerden gelen ele tiriler sonucu sosyal bilgiler dersinde sosyoloji, ekonomi, siyaset bilimi ve sosyal psikolojiye a rl k verilmi tir.
Eski Türklerde ise e itim, toplumsal ya amla ilgili mesleki e itim ve sava e itimi ile s n rl yd ve gençlerin toplumsalla t r lmas nda töre önemli bir yere sahipti. Gslamiyet’ten sonra medreselerde co rafya, tarih, kelam, f k h, tefsir ve hadis gibi konulara yer verilmi tir. Osmanl Devleti’nde Enderun Mektebi’nde tarih dersleri verilmi tir. 18.yy.’ n sonlar ndan itibaren de tarih ö retimi daha bir önem kazanm ve Berr-i Hümâyûn’da co rafya ve sava tarihi dersleri ö retilmeye ba lanm t r. Sosyal bilgiler dersleri, ilkö retim okullar n n programlar na cumhuriyetten önce girmi tir. Cumhuriyet döneminde ise 1926, 1930, 1936 ve 1948 programlar nda, tek disiplinli program desenine uygun tarih, co rafya ve yurtta l k bilgisi dersleri olarak verilmi tir. Bu dersler ilk kez disiplinler aras bir yakla mla 1962 y l nda yay nlanan Glkokul Program Tasla ’nda “Toplum ve Ülke Gncelemeleri” ad alt nda birle tirilmi tir. Bu ders, 1968 Glkokul Program ’nda “Sosyal Bilgiler” ad n alm t r. Bu y llarda dersin program nda, ABD’de egemen olan “Yeni Sosyal Bilgiler” ak m n n önemli bir etkisi olmu tur. Fakat ö retmenlerin gerekli mesleki donan mdan yoksun olu u ve bu ö retim sistemini destekleyecek e itim-ö retim materyallerinin bulunmay gibi nedenlerle Türkiye’deki geleneksel yakla m devam etmi tir. 1998 y l na kadar bu program uygulanm t r. 1998 y l nda 4-7. s n flar da kapsayacak ekilde yeni bir ilkö retim okulu sosyal bilgiler dersi ö retim program uygulamaya konmu tur.
John Dewey’in de en büyük savunucular ndan oldu u ilerlemecilik ak m n n, 1968 program ve son y llara kadar yay nlanan ilkö retim programlar nda, etkili oldu u söylenebilir. Bu ak ma göre, okul küçük bir demokratik toplum olarak görüldü ünden okullarda ö rencilere demokratik ya amla ilgili gerekli bilgi, beceri ve tutumlar ö retilir. 1998 Program , bir çok konuyu e itim ve ö retim program na ta m olmakla birlikte, dünya kaynaklar n n rasyonel olarak kullan m , nüfus art , küresel kirlenme ve do al âfetler gibi konulara yeterince yer vermemi tir. Bunun sonucunda Milli E itim Bakanl ilkö retim sosyal bilgiler ö retim program n gözden geçirerek baz düzenlemelere gitmi tir. Bu do rultuda MEB taraf ndan 2005 y l nda 4-7. s n flar da kapsayacak ekilde yeni bir ilkö retim okulu Sosyal Bilgiler
Dersi Ö retim Program yürürlü e konmu tur. Haz rlanan ilkö retim okulu Sosyal Bilgiler Dersi Ö retim Program , ö renci merkezli bir anlay la yap land rmac l k yakla m n temel almaktad r. Yap land rmac l k, ö renciyi ve ö renmeyi merkeze alan bili sel bir yakla m olarak tan mlanabilir. Yap land rmac yakla mda birey, ö renme sürecini kendi ya ant lar ndan hareketle yap land r r.
Ara/t#rman#n Amac#
Bu ara t rman n amac ; tarihsel geli im sürecinde Türkiye’de, 1948, 1962, 1968, 1998 ve 2005 ilkö retim programlar nda sosyal bilgiler ö retim program ve sosyal bilgiler ders kitaplar n n geli me ve de i melerinin de erlendirmesini yapmakt r. 1948, 1962, 1968, 1998 ve 2005 temel e itim programlar nda sosyal bilgiler ö retim program ve sosyal bilgiler ders kitaplar nda hedef, içerik, e itim ortamlar ve s nama durumlar ndaki de i im ve geli imlerin de erlendirilmesi amaçlanm t r.
Ara/t#rman#n Önemi
Cumhuriyetin kurulmas ndan sonra farkl la an ö retim programlar 2. Dünya sava sonras yeniden yap lanma sürecine girmi , 1948’de yeniden ele al nan sosyal bilgiler programlar de i erek ve geli erek günümüze de in gelmi tir. De i en dünya ko ullar ve farkl la an Türkiye konjonktürü sosyal bilgiler ders programlar nda da gözlenmi tir. Sosyal bilgiler ö retim programlar n n felsefesi, dünya ile uyumu, sorunlar ve beklentiler de i ik çal malarda ele al nm olmas na ra men, sosyal bilgiler müfredat programlar n n Türkiye’de tarihsel geli imi ile birlikte sosyal bilgiler ders kitaplar ele al nmam t r. Bu yönü ile bu çal ma özgün bir nitelik ta maktad r. Çok partili dönemden günümüze, sosyal bilgiler ö retimindeki geli meleri ortaya koyarak bu alandaki önemli bir eksiklik doldurulmaya çal lm t r.
Problem Cümlesi
Çok partili dönemden günümüze, sosyal bilgiler ö retim programlar nda ve sosyal bilgiler ders kitaplar ndaki de i imler ve geli meler nelerdir?
Alt Problemler
1)1948, 1962, 1968, 1998 ve 2005 ilkö retim 4. ve 5. s n flar sosyal bilgiler ö retim programlar nda hedef ve hedef davran lar bak m ndan ne tür de i meler ve geli meler olmu tur?
2)1948, 1962, 1968, 1998 ve 2005 ilkö retim 4. ve 5. s n flar sosyal bilgiler ö retim programlar nda içerik bak m ndan ne tür de i meler ve geli meler olmu tur?
3)1948, 1962, 1968, 1998 ve 2005 ilkö retim 4. ve 5. s n flar sosyal bilgiler ö retim programlar nda e itim durumlar bak m ndan ne tür de i meler ve geli meler olmu tur?
4)1948, 1962, 1968, 1998 ve 2005 ilkö retim 4. ve 5. s n flar sosyal bilgiler ö retim programlar nda s nama durumlar bak m ndan ne tür de i meler ve geli meler olmu tur?
5)1948, 1968, 1998 ve 2005 4. ve 5. s n flar sosyal bilgiler ö retim programlar na uygun haz rlanm sosyal bilgiler ders kitaplar nda ne tür de i meler ve geli meler olmu tur?
S#n#rl#l#klar
Türkiye’de ilkö retim programlar 1926, 1936, 1948, 1968, 1995, 1998 ve 2005 y llar nda haz rlanm t r. 1926 ve 1936 y l ilkö retim programlar na göre haz rlanm olan ders kitaplar na ula mada kar la lan güçlükler nedeniyle bu dönemlerin temel e itim programlar ara t rman n kapsam d nda b rak lm t r. Bu nedenle ara t rma Türkiye’de 1948, 1968, 1998 ve 2005 y llar nda haz rlanm olan ilkö retim programlar ve uygun sosyal bilgiler ders kitaplar ndaki de i imler ve geli meler ile s n rland r lm t r. Glkö retimin II. kademesi ve birle tirilmi s n flar ara t rma kapsam d nda b rak lm t r.
Tan#mlar
E itim Durumu: Hedef davran lar ö renciye kazand rmak için gerekli uyar c lar n düzenlenip i e ko ulmas d r (Sönmez, 1994: 99).
Hedef: Bir ö rencinin, planlanm ve tertiplenmi ya ant lar sayesinde kazanmas kararla t r lan ve davran de i ikli i veya davran olarak ifade edilmeye elveri li olan özelliktir (Ertürk, 1998: 25).
Sosyal Bilimler: Gnsan taraf ndan üretilen gerçekle kan tlamaya dayal ba kurma süreci ve bu sürecin sonunda elde edilen dirik bilgiler olarak tan mlanabilir (Sönmez, 1997: s. 2).
Sosyal Bilgiler: Sosyal ve insanla ilgili di er bilimlerin içerik ve yöntemlerinden faydalanarak, insan n fiziksel ve sosyal çevresiyle etkile imini zaman boyutu içinde disiplinler aras bir yakla mla ele alan ve küreselle en bir dünyada ya amla ilgili temel demokratik de erlerle donat lm , dü ünen ve becerili demokratik vatanda lar yeti tirmeyi amaçlayan bir çal ma alan olarak tan mlam t r (Do anay, 2003: 17).
E itim Program : Bir e itim kurumunun, çocuklar, gençler ve yeti kinler için milli e itimin ve kurumun amaçlar n n gerçeklerine dönük tüm faaliyetleri kapsar (Var , 1997:s.14)
Ö retim Program : E itim program nda i aret edilmi faaliyetlerin nas l yap laca n , yani istendik ö renmeyi sa lamada kullan lacak yöntemler ve malzemeyi zaman ve s ra göstererek belirten program (Ertürk, 1998: 100).
S nama Durumu: Ö rencide gözlemeye karar verdi imiz istendik davran lar n kazan l p kazan lmad hakk nda bir yarg ya varma i idir (Demirel, 1998: 140).
Glkö retim : Okuma ça ndaki bütün Türk çocuklar n n okuma, yazma ö renmelerini amaçlar na uygun olarak bedeni, zihni ve ahlaki geli melerini sa lay c zorunlu e itim ve ö retimdir. Glkö retim ça 7-14 ya lar aras d r.
K#saltmalar
MEB: Milli E itim Bakanl TD: Tebli ler Dergisi.
TTK: Türk Tarih Kurumu
BÖLÜM II
LG L YAYIN VE ARA TIRMALAR
Yap lan kaynak taramas nda sosyal bilgiler dersi programlar n n bugününü ele alan çal malar n say s n n fazla oldu u gözlenmi ken, tarihsel süreçte sosyal bilgiler programlar n n geli imini ele alan çal malar s n rl d r.
Nalçac (2001), yapt ara t rma ile Cumhuriyetten günümüze ilkö retim sosyal bilgiler program ndaki de i melerin de erlendirilmesini yapm t r.
Ara t rma sonucunda ula lan sonuçlar özetle öyledir:
1-Amaçlar çok genel ifade edilmekle birlikte sosyal bilimler alan nda kazan lmas gereken önemli bilgi ve becerilere i aret etmektedir. Amaçlarda hem bilinçsel hem de duyu sal özelliklere yer verilmi tir. Ancak uygulamada bu amaçlar n büyük k sm na ula lamad söylenebilir.
2-Glkö retim sosyal bilgiler program nda program geli tirme ad alt nda yaln zca sözcüklerin de i tirilmesi, konular n eklenmesi veya ç kar lmas , geli tirme çabalar n olumsuz etkilemi tir. Gçerikle ilgili yap land rmalar biçimsel de il, özde farkl la maya dönük olmal d r.
3-Glkö retim programlar nda yer verilen “toplu ö retim” metodunun ö retmenlerce tam olarak kavran lamamas tarih, co rafya, yurtta l k bilgisinin bir isim alt nda (Sosyal Bilgiler) yine eski metotlarla i lenmesine neden olmu tur. 1998 y l nda haz rlanan programda yaln zca aç klamalar k sm nda çok genel e itim ilke yöntem ve tekniklerine yer verilmi tir. Ünitelere ili kin daha belirgin yöntem ve teknikler verilmesi önemlidir.
4-Ders araç ve gereçleri listeleri dar kapsaml halden ö retmenlere k tutacak ayr nt l hale getirilmelidir.
5-Program n ö elerini olu turan amaçlar ve e itim durumlar yla ilgili de i ikliklerin yap ld , ancak de erlendirme ö esinin ihmal edildi i sonucuna ula lm t r. Ölçme ve de erlendirmeler programlarda ö retmene k tutacak ekilde belirtilmelidir.
Keskin (2002) ara t rmas nda, II. Me rutiyet dönemine ait 1913 program , TBMM hükümeti dönemine ait 1922 program , Cumhuriyet dönemine ait 1924, 1926, 1936, 1948, 1962, 1968 ilkokul programlar n , 1938, 1949, 1970-1971 tarihli ortaokul programlar n , 1981 tarihli Ortaokul T.C. Gnk lâp Tarihi ve Atatürkçülük Program n , 1985 tarihli Ortaokul Millî Tarih ve Millî Co rafya Programlar n , 1992 tarihli Ortaokul Vatanda l k Bilgileri Ö retim Program , 1998 tarihli Glkö retim Okulu Sosyal Bilgiler ile Vatanda l k ve Gnsan Haklar E itimi Ö retim Programlar incelenmi tir.
Ara t rma sonucunda ula lan sonuçlar özetle öyledir:
1. 1913 tarihli Mekâtib-i Gbtidâiyye Ders Müfredât (Glkokullar n Ders Müfredat ) çok önemli olup etkileri Cumhuriyet y llar nda da devam etmi tir. 1922 tarihli Glk, Orta Tedrisât Mektepleri Müfredât Program ise bir ara program olup, TBMM hükümeti döneminde yay nlanmas nedeniyle bir geçi döneminin E itim anlay n gözler önüne sermektedir.
2. Sosyal bilgiler kapsam na giren Tarih ve Co rafya dersleri II. Me rutiyetten günümüze yay nlanm tüm ilkokul programlar nda -disiplinler aras desene sahip 1962 ve 1968 programlar nda üniteler hâlinde- yer almaktad r. Sosyal bilgiler kapsam na giren ve vatanda e itimine yönelik Vatanda l k Bilgisi dersi ise de i ik adlar alt nda ilkokul programlar nda yer almaktad r. Bu durum ortaokul programlar içinde geçerlidir.
3. Ara t rma sonucunda, yay nland klar dönemin ideolojik yakla m n n sosyal bilgiler ö retim programlar na yans d anla lm t r.
4. II. Me rutiyet’ten günümüze kadar yay nlanm sosyal bilgiler ö retim programlar ndan baz lar n n disiplinler aras desene uygun olarak haz rland anla lmakla birlikte, genelde tek disiplin anlay n n hâkim oldu u tespit edilmi tir. 5. 1980’li y llardan itibaren programlar ba ms z olarak ve derslere göre yay nlanmaya ba lanm t r. Bu y llarda yay nlanan Ortaokul (ilkö retim II. kademe) Millî Tarih ve Millî Co rafya Ö retim Programlar Cumhuriyet döneminde ayn dersler için yay nlanm ö retim programlar na bir tepki niteli i ta maktad rlar. 1980’li y llardan itibaren tüm ö retim programlar nda görülen bir özellik ise Atatürkçülük konular na verilen önem ve a rl n artmas d r.
yay nlanm Glkö retim Okulu Sosyal Bilgiler Dersi Ö retim Program bir çok bak mdan eksikliklerle doludur. Ayn y l içinde yay nlanan Vatanda l k ve Gnsan Haklar E itimi Dersi Ö retim Program ise II. Me rutiyetten günümüze kadar yay nlanm en iyi Sosyal Bilgiler ö retim program d r.
Yaman (1999), 1930-1968 y llar aras nda yay nlanan ilkokul programlar nda yer alan sosyal bilgiler derslerini amaçlar, konular ve direktifler ba lam nda ele alm t r.
Ara t rma sonucunda ula lan sonuçlar özetle öyledir:
1-Cumhuriyetin ilan ndan günümüze ilkokul sosyal bilgiler dersleri amaçlar çokça faaliyet göstererek ula lmas gereken amaçlar olarak belirlendiklerinden, bu ya grubu ö rencilerin sekiz y lda bile bu amaçlara ula malar n n mümkün olmad tespit edilmi tir.
2-Sosyal bilgiler dersinin içeri i Cumhuriyetin ilk döneminden günümüze kadar tarih, co rafya ve yurtta l k bilgisi derslerinden seçilerek al nm t r. Tarihin konusu “Türk tarihi”, co rafyan n ki “Türkiye co rafyas ”, yurtta l k bilgisinin konusu ise “Türkiye’nin idari yap s ” ve üç dersin kayna ve ana temeli “Türk toplumu ve Atatürkçülük” olmu tur.
3-Sosyal bilgiler dersinin as l amac “Gyi vatanda ” yeti tirmek olarak belirlenmi ken bu iyi vatanda n profili de çizilmi tir: Görev ve sorumluluklar n ö renen ve bunun gereklerini yerine getiren, haklar n bilen etkin bir yurtta de il, ödevlerini yerine getiren özverili, yasalara ve devlet otoritesine uyan “edilgin yurtta ” t r.
4-Programlar haz rlan rken program geli tirmenin ilke ve kurallar na k smen uyuldu u, büyük ço unlukla uyulmad söylenebilir.
5-Sosyal bilgilerdeki de i ikliklere on be -yirmi y lda bir gidilmeye çal lmas ndan program n ça n gereklerine cevap vermedi i sonucuna ula lm t r.
6-Program n “Aç klamalar” k sm ndan ve konulardan hareketle uygulamada en çok “anlat m” ve “soru-cevap” metotlar n n kullan ld di er yöntem ve tekniklere fazla a rl k verilmedi i söylenebilir.
Akar (2001), 1998’de sosyal bilgiler program n de erlendirmek amac yla yapt ara t rmada, konuyla ilgili de erlendirme için s n f ve sosyal bilgiler ö retmenlerinin program hakk ndaki görü lerine ba vurmu tur. Ö retmenlerden
program n hedefleri, içeri i, ö retim metotlar ve ö retim materyalleri gibi hususlar n içine alan sorulara cevap vermeleri istenmi tir.
Ara t rmaya kat lan ö retmenlerin yakla k yar s program desteklemi tir. Di er yar s program n hedeflerinin gerçekle tirilmedi ine inanmaktad r. Ö retmenlerin yakla k %71’i program n uygulanmas nda güçlüklerin oldu unu söylemi tir. Bunun gibi ö retmenlerin %73’ü program n geli tirilmeye ve de i ikliklere ihtiyaç gösterdi ini belirtmi tir. Program n ö retmenlerden yeterli deste i bulamamas ndan ötürü, planland gibi uygulanamayaca sonucuna var lm t r
Pirinçdane’nin (1997), ilkö retim I. kademe sosyal bilgiler ders programlar n n de erlendirilmesi amac yla yapt ara t rmas betimsel nitelikte olup, veriler anket yoluyla elde edilmi tir. Ara t rma sonunda ilkö retim okullar nda okutulmakta olan soysal bilgiler ders program n n ihtiyaçlarla yeterince uygunluk göstermedi i sonucuna ula lm t r. Yeni anlay ve yakla mlar na uygun olarak program geli tirme ilkeleri do rultusunda yeniden düzenlenmesi gere i ortaya ç km ve bir tak m önerilerde bulunulmu tur.
Seven (2001), 2001-2002 ö retim y l nda ilkö retim 4, 5, 6, 7. s n flarda okutulan sosyal bilgiler ders kitaplar n n fiziki durum, içerik, harita, ekil, foto raf, ölçek, kroki vb. özellikler; de erlendirme ve haz rl k sorular n n nitelikleri hakk nda; bu kitaplar kullanan ö renciler ve ö retmenlerin dü üncelerini belirlemek amac yla yapt ara t rmas nda veriler anket formlar yla elde edilmi tir.
Ara t rma sonucunda ö retmen ve ö renci görü leri do rultusunda 4, 5, 6, ve 7. s n flarda sosyal bilgiler ders kitaplar n n fiziksel durum, içerik aç lar ndan baz sorunlar ta d görülmü tür. Konuyla ilgili ö retmen ve ö renci görü leri aras nda önemli farkl l klar bulunmu tur.
Esmerta (2000), ilkö retim 4. ve 5. s n flarda sosyal bilgiler alan nda okutulan ders kitab n n içerik, ekil, dil ve sosyal bilgiler dersi ö retim program ndaki amaçlara uygunluk durumu yönlerinden de erlendirilmesi amac yla yapt ara t rmas nda veriler anket yoluyla toplanm t r. Ara t rma sonucunda sosyal bilgiler ders kitab n de erlendiren ö retmenlerin k demleri artt kça ders kitab na daha olumlu görü ler bildirdikleri ortaya ç km t r. Sosyal bilgiler ders kitab n de erlendiren ö retmenlerin mezun olduklar kurum aç s ndan de erlendirildi inde,
e itim fakültesi mezunlar n n, kitaplar n söz konusu amaçlarla, içerikle, dille, yap sal özelliklerle tutarl l konusunda, e itim yüksek okulu mezunlar na ve di er üniversite mezunlar na göre daha olumsuz görü bildirdikleri ortaya ç km t r. Sosyal bilgiler ders kitab amaç, içerik, dil, yap sal özellikler yönünden de erlendirilmi tir. Ö retmenler kulland klar ders kitab n n amaç, içerik, dil, yap sal özellikler bak m ndan sosyal bilgiler ders kitab n n belirlenen ölçütlerle k smen de olsa tutarl l k gösterdi ini belirtmi lerdir. Ayr ca ö retmenler kulland klar ders kitab nda dini inanç ve mezhepler aras nda fark gözetildi ini, evrensel de erlere yer verilmedi ini, cinsiyet ayr m yap ld n belirtmi lerdir.
BÖLÜM III
YÖNTEM
Bu bölümde ara t rman n modeli, evreni örneklemi, verilerin ve veri toplama arac n n özellikleri üzerinde durulmu tur.
Ara/t#rma Modeli
Bu ara t rma tarama modelinde bir ara t rmad r. Tarama modelinde yap lan ara t rmalar geçmi te ya da halen mevcut bir durumu var olan ekliyle betimlemeye çal an ara t rma yakla mlar d r.
Ara/t#rman#n Evreni ve Örneklemi
Ara t rman n evrenini, 1948, 1962, 1968 ilkokul, 1998 ve 2005 ilkö retim programlar ndaki sosyal bilgiler ö retim programlar ve 1948, 1968 ilkokul, 1998 ve 2005 ilkö retim programlara uygun haz rlanan ve Milli E itim Bakanl (MEB) Talim ve Terbiye Kurulu taraf ndan kaynak kitap olarak önerilen tüm sosyal bilgiler ders kitaplar ve sosyal bilgiler ile ilgili yaz l ve bas l kaynaklardaki de i iklikler ve geli meler olu turmu tur.
Ara t rman n örneklemini, 1948, 1968, 1998 ve 2005 temel e itim programlar na göre yay mlanm 1948 program nda tek disiplinli yakla m nedeniyle tarih, co rafya ve yurtta l k bilgisi derslerinde 4. ve 5. s n flardan birer adet ders kitab ile 1968, 1998 ve 2005 programlar nda ise disiplinler aras yakla m nedeniyle sosyal bilgiler dersinde 4. ve 5. s n flardan birer adet olmak üzere toplam 12 adet sosyal bilgiler ders kitab olu turmu tur.
Tablo 3.1.
Ara/t#rman#n Örneklemini Olu/turan 1948 4. S#n#f Ders Kitaplar#
Ders Yazar Yay nevi Bas m Yeri Bas m Y l Talim Terbiye Onay
Tarih H.Ak n-M.Ç.Uluçay
Gnk lap Gstanbul 1957 Belirtilmemi
Co rafya A.Alt ntu -G.Ç.Alt ntu Gnk lap Gstanbul 1954 18.4.1952 Yurtta l k Bilgisi N.Ak it-O.E ilmez Remzi Gstanbul 1957 27.12.1956 Tablo 3.2.
Ara/t#rman#n Örneklemini Olu/turan 1948 5. S#n#f Ders Kitaplar#
Ders Yazar Yay nevi Bas m Yeri Bas m Y l Talim Terbiye Onay Tarih H.Ak
n-M.Ç.Uluçay
Gnk lap Gstanbul 1957 Belirtilmemi
Co rafya A.Alt ntu -G.Ç.Alt ntu
Gnk lap Gstanbul 1954 Belirtilmemi
Yurtta l k Bilgisi N.Ak it-O.E ilmez Remzi Gstanbul 1957 27.12.1956 Tablo 3.3.
Ara/t#rman#n Örneklemini Olu/turan 4. S#n#f Sosyal Bilgiler Ders Kitaplar#
Yazar Yay nevi Bas m Yeri Bas m Y l Talim Terbiye Onay
V.Ö ün Ö ün Yay nlar Ankara 1993 24.05.1993
C.Sahin- E.Yamanlar-H.Göze D.K. AS. Gstanbul 2000 22.05.2000 E. A. Koluk sa- S. Oruç- B. Akbaba- H. Dündar
Tablo 3.4.
Ara/t#rman#n Örneklemini Olu/turan 5. S#n#f Sosyal Bilgiler Ders Kitaplar#
Yazar Yay nevi Bas m Yeri Bas m Y l Talim Terbiye Onay
N. K lavuz Önde Yay nc l k Gstanbul 1996 11.05.1994
K.Kara-G.Vural-N.Kaman
Serhat Yay nlar Gstanbul 2000 22.05.2000
C.Öztürk-Z. Karabacak-L. Ö renirF. Day -K.Ba türk-K. Ersoy-G. Günday Sürat Gzmir 2006 18.07.2005 Veriler ve Toplanmas#
Ara t rmaya ili kin veriler Ankara Milli Kütüphane’de, Gzmir Milli Kütüphane’de, Gzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Kütüphanesi’nde, Gzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde genel bir literatür taramas eklinde yap lm ve alt problemlere örneklem olu turacak a a daki bilgilere ula lm t r.
BÖLÜM IV
BULGULAR VE YORUM
Bu bölümde Türkiye’de 1948, 1962, 1968, 1998 ve 2005 temel e itim programlar na göre yaz lm olan sosyal bilgiler dersi ve ders kitaplar ndaki hedef ve hedef davran lar, içerik, e itim ortamlar ve s nama durumlar ndaki de i meler ve geli meler, ile ilgili veriler çözümlenmi , her alt probleme yönelik elde edilen bulgular ortaya konarak, bulgulara dayal yorumlar yap lm t r.
A.Hedef ve Hedef Davran#/lara li/kin Bulgular ve Yorumlar
Bu, ba l k alt nda, 1948, 1962, 1968, 1998 ve 2005 y llar nda olu turulan ilkö retim programlar nda sosyal bilgiler ö retim programlar ile ilgili hedef ve hedef davran larla ilgili bulgu ve yorumlara yer verilmi tir.
Tablo 4.1.
Programlar#n Genel, Özel Hedefleri ve Ünitelerin Hedef ve Hedef Davran#/lar#
Sosyal Bilgiler Dersin Genel Hedefleri Dersin Özel Hedefleri Ünitelerin Hedef ve Davran lar 1948 Glkö retim Program + - -1962 Glkö retim Program + - -1968 Glkö retim Program + - -1998 Glkö retim Program + + -2005 Glkö retim Program + +
-1. Hedef ve Hedef Davran#/lara li/kin Bulgular
Bu ba l k alt nda, Milli E itim Bakanl taraf ndan 1948, 1962, 1968, 1998 ve 2005 y llar nda olu turulan ilkö retim programlar nda sosyal bilgiler ö retim programlar nda hedef ve hedef davran larla ilgili bulgulara yer verilmi tir.
1948 lkö%retim Program#’nda Hedef ve Hedef Davran#/a li/kin Bulgular
Programda sosyal bilgiler derslerinin (tarih, co rafya, yurtta l k bilgisi) hedefleri, genel hedefler olarak yaz lm t r. Dersin özel hedefleri yaz lmam , konular üniteler eklinde düzenlenmedi i için ünite hedef ve hedef davran lar yaz lmam t r (MEB Glkokul Program , 1948: 124-157).
Tarih Dersi, Amaçlar:
1-Türk çocuklar n , Türk devriminin manas ve tarihi önemi üzerinde dü ündürmek ve onlar n devrim de erlerine ba lanmalar n sa lamak;
2-Bugünkü kültürün, uzun bir dönemin geçmi inin eseri oldu unu onlara kavratmak ve bu kültürde Türk milletinin hizmetlerini ve pay n belirtmek;
3-Çocuklara, erefli bir geçmi i olan büyük bir milletin evlatlar olduklar n duyurarak, Türk ulusunun gelece ine olan güvencelerini art rmak ve onlar n Türk milletinin ülkülerini gerçekle tirmek için her fedakârl göze alabilecek bir karakterde yeti tirmek;
4-Tarihte milletlerine ve insanl a hizmet etmi büyük adamlar n
hayatlar na ve hizmetlerine kar ö rencilerde ilgi ve hayranl k uyand rmak;
5--nsanlar n çevreleriyle ya ay lar aras ndaki s k ili kiyi belirtmek ve insanlar n çevreleri üzerine nas l tesir ettiklerini çocuklara kavratmak;
6-Çocuklar n bugünü daha iyi kavramalar için onlara geçmi i inceleyerek gelecek için önlerine ufuk açmak ve milletler ailesi içinde Türk ulusuna dü en insani ödevler bulundu unu belirtip bunu onlara duyurmakt r.
Co rafya Dersi, Amaçlar:
1-Çocuklara yurdumuzu ve yurtta lar m z tan tmak ve sevdirmek;
2--nsanlar n birbirleri ile ve co rafi çevreleriyle kar l kl etkilerini, insan topluluklar n n ya ama ekillerini ve geçinme yollar n inceleterek ö rencileri yurdun ekonomik kalk nmas nda bilgili ve etkili birer ö e haline getirmek;
3-Çocuklar na dünya ve dünyan n güne sistemindeki yeri, hareketleri ve bunun sonuçlar hakk nda bilgi kazand rmak ve bu olaylar , s k s k görüp temasta bulunduklar co rafya olaylar n n sebeplerini ara t rmaya ve bu olaylar aras ndaki ba l l k ve ili kileri bulup ç karmaya al t rmak;
4-Yurdumuzun en çok ili kisi oldu u ülkelerle, dünya üzerindeki ba ka memleket ve uluslar çocuklara tan tmak;
5-Ö rencilere harita fikri vermek; onlar haritalardan anlar ve faydalan r bir hale getirmektir.
Yurtta l k Bilgisi, Amaçlar:
1-Topluluk halinde ya aman n bir zaruret oldu unu, ulus kavram n ve Türk ulusunun karakterini ö rencilere kavratmak, onlar n Türk ulusuna, Türk askerine ve Türk ordusuna kar duyduklar sevgi, sayg ve güven duygular n kuvvetlendirmek.
2-Ulus ve yurt i lerine kar ö rencilerde yak n ilgi uyand rmak, ulus ve yurt i lerini her i lerinin üstünde tutmay , ulus ve yurda kar canla ba la hizmet etmeyi çocuklarda al kanl k ve ülkü haline getirmek;
3-Ö rencileri Cumhuriyetçi, Ulusçu, Halkç , Devletçi, Laik ve Devrimci birer yurtta olarak yeti tirmek için ilk ad m atmak;
4-Cumhuriyet rejiminin niteli ini, Türkiye’de nas l kuruldu unu, bu rejimin Türkiye’nin hayat ve gelece i için ne kadar önemli ve zorunlu bulundu unu ö rencilere kavratmak;
5-Türk Devrimin manas n , ayr ayr yönlerden önemini, Türkiye’nin saadet ve refah na yapt ve yurdun gelece ine yapaca etkiyi ö rencilerine kavratmak ve onlar Türk Devrimi’nin de erlerine ba l ve bunlar her zaman korumaya haz r fedakâr birer Türk evlâd olarak yeti tirmek;
6-Kanun kavram n ö rencilere benimsetmek, kanuna ve devlet otoritesine uyma duygusunu ve al kanl n kazand rmak, ö rencilere ödev ve hak kavramlar n kavratmak vatanda l k hak ve ödevlerini onlara benimsetmek;
1962 lkö%retim Program#’nda Hedef ve Hedef Davran#/a li/kin Bulgular
1948 Glkokul program ’nda, tek disiplinli program desenine uygun tarih, co rafya ve yurtta l k bilgisi derslerine yer verilmi tir. Bu dersler ilk kez 1962 y l nda yay nlanan Glkokul Program Tasla ’nda disiplinler aras bir yakla mla “Toplum ve Ülke Gncelemeleri” ad alt nda birle tirilmi tir. 1962 y l nda yay nlanan Glkokul Program Tasla 1968 y l na kadar taslak halinde kalm t r, 1968 y l nda ilkokul program na dönü mü tür. Toplum ve ülke incelemeleri dersleri ile hayat bilgisi dersi bir arada, genel amaçlar ö retim program n n ba nda yer alm t r. Dersin özel hedefleri yaz lmam , konular ünitelere göre düzenlenmesine ra men ünitelerin hedef ve hedef davran lar belirtilmemi tir. Taslak program n ba nda yap lacak olan de i iklerin gerekçesi 12 madde ile aç klanm t r (MEB Glkokul Program Tasla , 1962: 26-27).
Amaçlar:
1-Türk çocu unu ailesine ulusuna yurduna Türk Devrimleri’ne ve ülkülerine ba l , çal kan, ara t ran, inceleyen, fedakar ve fazilet sahibi iyi bir yurtta , mükemmel bir insan yeti tirmek.
2-Çocuklara erefli bir geçmi i olan büyük bir milletin evlatlar olduklar n duyarak Türk ulusunun gelece ine olan güvenlerini art rmak ve onlar Türk ulusunun ülkülerini gerçekle tirmek için her fedakarl göze alabilecek bir karakterde yettirmek.
3-Olumlu karakter özellikleri kazand rmak, her yönde görev ve
sorumluluklar almak, aile bütünlü üne ba l , yuvan n saadetinin
gerçekle tirilmesindeki hizmet duygular n geli tirmek.
4--nsanlar n birbirine muhtaç olduklar n kavratmak, grup faaliyetlerine kat lmas n n, ba kalar na yard m etmenin önemini takdir ettirmek ve uygulanabilir hale getirmek.
5-Ulusal kaynaklar tan mak, ve bunlar koruman n bir ödev oldu unu kavrat p benimsetmek.
6-Yurdu ve dünyay tan ma; çocuklara plan, kroki ve harita fikri vermek, onlar bu araçlar anlar ve uygular hale getirmek.
7-Çocu a uluslar ailesi içinde Türk ulusuna dü en insanl k ödevlerini ö retmek, (Ne Mutlu Türküm Diyene, Yurtta Sulh, Cihanda Sulh) fikrini ve Birle mi Milletler ülküsünü benimsetmek.
8-Geçmi te uluslar na ve insanlara iyilikleri dokunmu olan büyük Türk adamlar n n hayatlar na ve hizmetlerine kar ö rencilerde hayranl k uyand rmak, kötülükleri dokunana kimselerin ak betlerinden de ibret dersi almalar n sa lamak.
1968 lkö%retim Program#’nda Hedef ve Hedef Davran#/a li/kin Bulgular
1968 Glkö retim Program ’nda sosyal bilgiler dersinin genel amaçlar ö retim program n n ba nda yer alm t r. Dersin özel hedefleri yaz lmam , konular üniteler eklinde düzenlenmesine ra men ünitelerin hedef ve hedef davran lar belirtilmemi tir.
Amaçlar:
Bu dersle ö renciler:
1-Yurtta l k görev ve sorumluluklar yönünden:
a.Ailelerine, ulusa, yurda, Türk devrimleri’ne ve ülkülerine ba lan r; çal kan, inceleyici, ara t r c , fedakar ve fazilet sahibi iyi bir yurtta , mükemmel bir insan olarak yeti irler;
b.Berefli bir geçmi i olan büyük bir milletin evlatlar olduklar n anlar; milletin gelece ine olan güvenlerini art r r ve Türk milletinin ülkülerini gerçekle tirmek için her fedakarl göze alabilecek bir karakter kazan rlar;
c.Her yönde görev ve sorumluluklar alabilecek hale gelir, aile bütünlü üne ba l l k kazan r, yuvan n saadetini gerçekle tirmedeki hizmet duygular n geli tirirler;
ç.Topluluk halinde ya aman n bir zaruret oldu unu, millet kavram n n ve Türk milletinin karakterini kavrar; Türk milletine, bayra na Türk askerine ve Türk ordusuna kar sevgi, sayg ve güven duygular n kuvvetlendirirler;
d.Millet ve yurt i lerini her eyin üstünde tutar, millet ve yurda kar canla ba la hizmet etmeyi al kanl k ve ülkü haline getirirler.
e.Türk devriminin anlam n , ayr ayr yönlerden önemini, Türkiye’nin
devriminin de erlerine ba l ve bunlar her zaman korumaya haz r, fedakar birer Türk evlad olarak yeti irler;
f.Kanun kavram n benimser, kanuna ve devlet otoritesine uyma duygusunu ve al kanl n kazan rlar;
g.Bugünkü uygarl n uzun bir geçmi in eseri oldu unu kavrar ve bu uygarl kta Türk milletinin hizmetini ve pay n anlar;
.Tarihte, milletimize ve insanl a hizmet etmi olan Türk büyüklerini tan r ve onlara kar ilgi ve sevgi duyarlar;
h.Türkiye Cumhuriyetinin insan haklar na dayanan milli, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti oldu unu, cumhuriyet rejiminin özelli ini ve önemini kavrarlar;
.-nsanlar n birbirlerine muhtaç olduklar n anlar; grup faaliyetlerine kat lman n, ba kalar na yard m etmenin önemini takdir eder ve bunu uygulayabilir hale gelirler.
i.Çevresindeki eski ve yeni sanat, kültür eserlerini, müze ve an tlar gibi milli de erlerimizi tan yarak onlar tan mak gerekti ini ö renirler.
2-Toplumda insanlar n birbirleriyle olan ili kileri yönünden:
a.Bütün çal malar demokratik ya ay n kurallar na göre düzenlemeyi ö renirler;
b.-nsanlar n kar l kl hak ve sorumluluklar ta d klar n , ve birbirinin görü ve inan lar n , sayg ve ho görürlükle kar lamalar gerekti ini benimserler;
c.Beraber çal ma sorumluluk alma, yard mla ma ve karar verme kurallar n uygulamay ö renirler;
ç.Aile, okul ve toplum hayat n n dayand temel ilkeleri ve topluluk halinde ya aman n zorunlulu unu kavrarlar;
d.Kanun ve nizamlara kar sayg duymay ve devlet te kilat m z , seviyelerine göre ö renirler;
3-Çevreyi, yurdu ve dünyay tan ma yeteneklerini geli tirmek yönünden: a.Çevrelerini yurdu tan r; Türkiye’nin yak n ve uzak kom u memleketler ve dünya milletleriyle olan ili kileri hakk nda genel bilgi kazan rlar;
b.Gerekli plan, kroki ve harita bilgileri kazanarak onlardan yararlanabilir hale gelirler;
c.-nsanlar n birbirleriyle ve co rafi çevreleriyle kar l kl etkilerini, insan topluluklar n n ya ama ekillerini ve geçinme yollar n inceleyerek yurdun ekonomik kalk nmas nda bilgili ve etkili birer yurtta haline gelirler;
ç.Bilimin ve teknik geli melerin insan hayat ndaki etkilerini kavrar; ka iflere ve bilim adamlar na kar sevgi duyarlar;
d.S k s k görüp temasta bulunduklar co rafya olaylar n n sebeplerini ara t rmaya ve bu olaylar aras ndaki ba l l k ve ili kileri bulup ç karmay ö renirler.
4-Ekonomik ya ama fikrini ve yeteneklerini geli tirmek yönünden;
a.Kendi e yas n , okulunu, okul e ya ve araçlar n dikkatli kullanma ve koruma al kanl kazan rlar;
b.Tutumlu olma ve planl çal ma al kanl n elde ederler; c.Üretim, tüketim ve da t mla ilgili temel bilgileri ö renirler;
ç.Yak n çevrenin ekonomik de erleri ile milli kaynaklar m z tan r ve bunlar koruman n bir ödev oldu unu kavrarlar;
d.-nsan topluluklar n n ya ama ekillerini ve geçinme yollar ile bunlar aras ndaki ekonomik ba l l klar inceleyebilirler;
e.Turizmin anlam n , özellikle bizim yurdumuz için önemini kavrarlar. 1998 lkö%retim Program#’nda Hedef ve Hedef Davran#/a li/kin Bulgular
Programda, sosyal bilgiler dersinin genel hedefleri ile her s n f düzeyinde özel hedefleri yaz lm t r. Genel hedefler 4 ba l k alt nda 34 madde halinde, ilkö retimin ve milli e itimin genel amaçlar n destekler niteliktedir. Programda 4. s n fta 96, 5. s n fta 62 özel hedef belirlenmi tir. Özel hedefler bili sel, duyu sal ve psiko-motor özellikler ta maktad r. Programda özel hedefler ünite ba l klar na göre düzenlenmi tir (TD,1998, Say : 2487).
Sosyal Bilgiler Dersinin Genel Hedefleri Ö renciler bu derste:
A.Vatanda l k görevleri ve sorumluluklar yönünden
1.Ailesine, milletine, vatan na, Atatürk ink lap ve ilkelerine ba l , çal kan, ara t r c , özverili, erdemli, giri imci iyi insan, iyi vatanda olarak yeti irler.
