TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
ANONİM Ş İR K T İ
26 Nisan 1984 tarihli
HİSSEDARLAR GENEL KURULU’NA
s u n u l a n
İ983
Elliikinci Hesap Yılı Hakkında
BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN YILLIK FAALİYET RAPORU DENETLEME KURULU RAPORU BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI
A N K A R A 1 9 8 4
11.4.1984 TARİHÎ İTİBARİYLE TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ, DENETLEME KURULU VE YÖNETİM KOMİTESİ
Bankamız Başkam (Guvernörü) Osman ŞIKLAR, Bonn Büyükelçiliği Uzman M üşavirliğine Ortaelçi unvanıyla atanm ası dolayısıyla, 4 Ocak 1984 tarihinde görevinden ayrılmış ve Bankamız Başkanlığına (Guvernörlüğüne) 14 Ocak 1984 tarihinde Başkan (Guvernör) Yardım cılarından Yavuz CANEVİ atanm ıştır.
Banka Meclisi üyelerinden Asaf GÜVEN’in 3 Ocak 1984 tarihinde görevinden istifa ederek ayrılm ası sonucu açılan üyeliğe 9 M art 1984 tarihinde N evzat ALPTÜRK seçilm iştir.
B aşkan (Guvernör) Yardım cılarından Yavuz CANEVİ’nin Başkanlığa (Guvernörlüğe) atanm asıyla açılan Başkan (Guvernör) Yardımcılığına, 3 M art 1984 tarihinde Kambiyo Genel M üdürü Zekeriya YILDIRIM atanm ıştır.
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
BANKA MECLİSİ
BAŞKAN YAVUZ CANEVİ
ÜYELER NEVZAT ALPTÜRK
VASFI GÜRSU FAHİR TİGREL HALİT ÜNAL
EMİN ÂLİ YOLALAN MUHİTTİN YURDUKORU
DENETLEME KURULU
ÜYELERİ CAHİT AYDOĞAN
SABRİ CERİT NECATİ GÜVEN HİLMİ OKÇU
YÖNETİM KOMİTESİ
BAŞKAN YAVUZ CANEVİ
BAŞKAN
YARDIMCILARI RUHİ HASESKİ İBRAHİM KURT ZEKERİYA YILDIRIM
31.12.1983 TARİHİNDE
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ
BAŞKAN OSMAN ŞIKLAR
ÜYELER VASFÎ GÜRSU
ASAF GÜVEN FAHİR TİGREL HALİT ÜNAL
EMİN ÂLİ YOLALAN MUHİTTİN YURDUKORU
DENETLEME KURULU
ÜYELERİ CAHİT AYDOĞAN
SABRİ CERİT HİLMİ OKÇU
SABRİ KESKİN (15.5.1983 tarihinde istifasına kadar) NECATİ GÜVEN (31.5.1983 den itibaren)
YÖNETİM KOMİTESİ
BAŞKAN OSMAN ŞIKLAR
BAŞKAN
YARDIMCILARI YAVUZ CANEVİ RUHİ HASESKİ İBRAHİM KURT
G Ü N D E M
1. Banka Meclisi ve Denetleme Kurulu’nun 1983 Hesap Yılma ait raporlarının okunması ve görüşülmesi; Bilanço ve K âr ve Zarar hesabının onaylanması.
2. Kârın teklif gereğince dağıtılmasının karara bağlanması.
3. Banka Meclisi ve Denetleme Kurulu’nun ibrası.
4. Banka Meclisi’nde istifa suretiyle açılan bir üyeliğe, Türk Ticaret Kanunu’nun 315 inci maddesine göre Banka Mec- lisi’nce 9 Mart 1984 tarihinde seçilmiş bulunan üyenin seçi
minin onaya arzı ve görev süresinin, ayrılan üyenin müddetini ikmalen 30 Nisan 1985 tarihine kadar uzatılması.
5. Banka Meclisi’nde görev süreleri 30 Nisan 1984 tarihinde sona erecek iki üyelik için seçim yapılması.
6. Denetleme Kurulu’nda istifa suretiyle açılan bir üyeliğe, Türk Ticaret Kanunu’nun 351 inci maddesine göre Denetleme Kurulu’nca 31 Mayıs 1983 tarihinde seçilmiş bulunan üyenin seçiminin (B-C) Sınıfı Hissedarlarının bilgisine arzı.
7. Denetleme Kurulu’nda görev süreleri 30 Nisan 1984 tarihinde sona erecek iki üyelik için, (A) Sınıfı Hissedarınca bir, (B-C) Sınıfı Hissedarlarınca bir üye seçimi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
B İ R İ N C İ B Ö L Ü M DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER
L GENEL DURUM ... ...14
II. DÜNYA TİCARETİ VE CARİ DENGELERDEKİ GELİŞMELER ... ... 15
İ K İ N C İ B Ö L Ü M İÇ EKONOMİK GELİŞMELER VE TOPLUMSAL YAPI I. GENEL DURUM ... ...17
II. GENEL DENGE, MİLLÎ GELİR VE SOSYAL KESİMDEKİ GELİŞMELER ...18
A. GENEL DENGE ... ... ... ... ... ...19
1. T ü k etim ...19
2. Yatırım ... ... ...19
B. MİLLİ GELİR VE ÜRETİMDEKİ GELİŞMELER ... 20
1. Milli G e lir ... ... ...20
2. Üretim ... ...21
C. SOSYAL KESİMDEKİ GELİŞMELER ... ... 23
III. DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLERDEKİ GELİŞMELER ... 25
A. ÖDEMELER DENGESİNDEKİ GELİŞMELER ... ... 25
1. Genel Durum ... ... ... 25
2. İhracat ... ... 26
3. İthalat ... ... ... 27
4. Görünmeyen İşlemler ... ... 29
5. Sermaye H areketleri ... ... 30
B. DIŞ TİCARET VE KAMBİYO REJİMLERİNDEKİ GELİŞMELER ... ... ... 31
1. Dış Ticaret Rejimi ... ... 31
2. Kambiyo Rejimi ... 36
Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M PARA VE KREDİ I. MALİ KESİM GELİŞMELERİ ... ... 42
A. GENEL GÖRÜNÜM ... ...42
B. PARASAL YETKİ KURUMLARI ... ...44
C. MEVDUAT BANKALARI ... ... 45
D. DİĞER MALİ KURULUŞLAR ... ... 46 Sayfa No,
Sayfa No.
II. FARA VE KREDİ GELİŞMELERİ ... ...47
A. PARASAL YETKİ KURUMLARI ... ... 47
1. Bilanço ... ... 47
2. M erkez Bankası Kredileri ... ... ... 48
3. M erkez B ankasındaki M e v d u a t... ... 50
B. MEVDUAT BANKALARI ... 51
1. Bilanço ... ... ... 51
2. M evduat ... ... 52
3. Krediler ... ... 54
C. DİĞER MALİ KURULUŞLAR ... ... 56
III. SERMAYE PİYASASI ... ... ... 58
A. GENEL DURUM ... ... ... ... 58
B. SERMAYE PİYASASINDAKİ GELİŞMELER ... 58
IV. KAMU MÂLİYESİ ... ... 61
V. FİYATLAR ... ... ... 64
A. TOPTAN EŞYA FİYATLARI ENDEKSİ ... ... 64
B. GEÇİNME ENDEKSLERİ ... ... 65
C. DESTEKLEME ALIM FİYATLARI ... 67
D. BAZI TEMEL MALLARIN FİYATLARI ... 68
E. ALTIN FİYATLARI ... ...69
F. ÜCRETLER ... ... 70
D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M İDARİ İŞLER I. YÖNETİM KOMİTESİ ... 71
II. BANKA MECLİSİ ... ... 71
IH. DENETLEME K U R U LU ... ... ... ... 71
IV. ESAS MUKAVELE DEĞİŞİKLİĞİ ... ... 71
V. KADRO DURUMU VE PERSONEL POLİTİKASI ... ... 72
VI. HABERLEŞME HİZMETLERİ ... ... 73
VII. EĞİTİM HİZMETLER! ... ... ...73
VIII. DİĞER FAALİYETLER ...74
B E Ş İ N C İ B Ö L Ü M MERKEZ BANKASI BİLANÇOSU I. BİLANÇO AÇIKLAMASI ... ...75
II. 1983 YILI KÂRI VE DAĞITIMI ... ... 84
1 9 8 3
PARA KREDİ KURULU TEBLİĞLERİ TEMEL PARA KREDİ ÖNLEMLERİ
1. Para Kredi Kurulu Tebliğleri ... 9 4 -9 5 2. Temel Para Kredi Önlemleri ... 9 6 -9 8
İSTATİSTİK TABLOLARI
1. Ekonominin Genel Dengesi (cari fiyatlarla) ... 101
2. Sabit Sermaye Yatırımları (cari fiyatlarla) ... 102
3. Özel Kesim Sabit Sermaye Yatırımları (1983 fiyatlarıyla) . 102 4. Üretim Faaliyet Kollarına Göre Gayrisafi Milli Hasıla (cari faktör fiyatlarıyla) ... 103
5. Üretim Faaliyet Kollarına Göre Gayrisafi Milli Hasıla (1968 faktör fiyatlarıyla) ... 103
6. Seçilmiş Sınai Mamuller Ü retim i... 104 - 105 7. Seçilmiş Tarım Ürünleri ... 106
8. Belediyelerce Verilen Ruhsatnamelere Göre Yeni İ n ş a a t ... 107
9. Belediyelerce Verilen Yapı Kullanma İzin Belgelerine Göre Yeni İlave veya Kısmen Biten Yapılar ... 107
10. Ulaştırma Hizmetleri ... 108
11. Haberleşme Hizmetleri ... ... 109
12. İş İsteyenler ve Açık İşsizler ... 110
13. Sigortalı Ortalama Ücretlerin Gelişimi ... 110
14. Dış Ülkelere Gönderilen İşçiler ... 111
15. Toplu İş Sözleşmeleri ... 112
16. Grevler ve L o k av tlar... ... 112
17. Ödemeler Dengesi ... 113
18. Dış Ticaret ... 114
19. Dış Ticaret Endeksleri ... 114
20. İhracatın Sektöre! Dağılımı ... 115
21. İthalatın Sektörel Dağılımı ... 116
22. Ülkelere Göre İhracat ve İ th a l a t... 117 Sayfa No.
Sayfa No.
23. Yatırım, Tüketim ve Hammadde İthalatı ... ... 118
24. K aynakların Çeşidine Göre İthalat ... 118
25. Dış Borçlar ... ... ... ... 119
26. U luslararası Rezervler ... ... ...120
27. Parasal Yetki K urum lan ...121
28. Merkez Bankası Kredileri ... ...122
29. Merkez Bankası’ndaki Mevduat ... ... ...123
30. Mevduat Bankaları ...124
31. M evduat Bankalarındaki M evduat ...125
32. M evduat Bankaları Kredileri ... ...126
33. Diğer Mali K uruluşlar (Kalkınma ve Yatırım B an k aları)...127
34. Kalkınma ve Yatırım Bankaları Kredileri ... 128
35. Kredi Stoku ... ... ... 128
36. Para Stoku ... ... ... 129
37. İhraç Edilen Menkul Değerler ... ...129
38. Konsolide Bütçe Ödenekleri, Harcam aları ve Gelirleri (Mali Yıl) ... ... 130
39. Bütçe Dengesi ve Finansmanı (Mali Yıl) ... ... 131
40. Kamu B orçlan (İç Borçlar) ... 131
41. Fiyat E n d e k sle ri... ... 132
42. Altm Fiyatları ... 132
43. Fiyat Endeksleri (Aylık) ... ... 133
44. Altm Fiyatları (Aylık) ... ... ...133
45. Destekleme Fiyatları ... ... ...134
46. Sınıflarına Göre Fiili Personel Durumu ... ...135
E L L İ I K I N C ! H E S A P Y I L I
BANKA MECLÎSİNDE HAZIRLANAN
FAALİYET RAPORU
Saygıdeğer ortaklar,
Bankamızın elliikinci hesap yılı ile ilgili sonuçlarım gösteren 1983 yılı Bilançosu ile Kâr ve Zarar Hesabım inceleme ve onayınıza sunar, yüksek kurulunuzu saygı ile selamlarız.
Bankamızın işlemlerini incelemeye başlam adan önce, 1983 yılında, dünyada ve ülkemizde oluşan ekonomik gelişmeleri gözden geçirmekte yarar görüyoruz. Bu nedenle, Raporda, önce kısa olarak, uluslararası ekonomik gelişmeler, daha sonra ekonominin genel dengesi, milli gelir, üretim ve ödemeler dengesi ile ekonominin mali kesiminde meydana gelen gelişmeler, ayrıntılı ve önceki yıllarla karşılaştırmalı olarak İncelenmektedir.
13
B İ R İ N C İ B Ö L Ü M DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER
I. GENEL DURUM
1983 yılı dünya ekonomik gelişmelerine, ülke grupları itibariyle bakıldığında sanayileşmiş ülkelerde gözlenen nispi bir ekonomik canlan
maya rağmen, petrol ihraç eden ve diğer gelişmekte olan ülkelerin, 1980
1982 bunalımının etkisinde kalmaya devam ettikleri görülmektedir.
1982 yılında sanayileşmiş ülkelerin gayri safi milli hasılalarında gö
rülen azalmanın, 1983 yılında yüzde 2 dolayında artışa döndüğü tahmin edilmektedir. Petrol ihraç eden ülkelerde 1980 yılından bu yana, petrol ile ilgili sektörlerdeki olumsuz gelişmeler nedeniyle azalm akta olan GSMH, 1983 yılında da yüzde 1,1 dolayında bir azalma gösterm iştir.
Petrol ihraç etmeyen gelişmekte olan ülkelerde ise, 1982 yılında or
talama yüzde 1,5 artm ış olan GSY1H, 1983 yılında da yüzde 1,6 artm ıştır.
Bu ülkelerde 1978 yılından bu yana giderek yavaşlayan ekonomik büyü
menin, 1984 yılında, canlanan dünya konjonktürünün etkisiyle, yüzde 3,5 dolayında artacağı tahmin edilmektedir.
Ülke G rupları İtibariyle Ekonom ik Büyüme (GSMH daki yü zd e değişm e)
1980 1981 1982 1983*
Sanayileşmiş Ülkeler 1,3 1,6 — 0,1 2,3
A.B.D. — '0,3 2,6 — 1,9 3,3
Japonya 4,8 4,0 3,4 3,1
Fransa (1) 1,1 0,3 1„8 0,6
Almanya 1,9 — 0,3 — 1,1 1,2
İtalya 3,9 0,1 — 0,3 — 1,2
İngiltere (1) — 2,5 — 1,8 1,9 2,9
Petrol İhraç Eden Ülkeler — 2,0 — 4,0 — 4,3 — 1,1
Petrol Sektörü — 11,7 — 15,4 — 16,0 —6,9
Diğer Sektörler 4,9 5,5 3,9 1,9
Petrol İhraç Etmeyen Gelişmekte
olan Ülkeler (1) 4,8 2,8 1,5 1,6
Kaynak : IMF, World Economic Outlook, Mart, 1084.
* Tahmin.
(1) GSYİH daki yüzde değişmeler.
1983 yılında özellikle ABD ve Kanada da belirgin bir şekilde gözlenen ekonomik: canlanmanın, 1984 yılında diğer ülke gruplarında da olum lu ekonomik gelişmelere neden olacağı tahm in edilmektedir.
14
Sanayileşmiş ülkelerde, 1980 yılından bu yana uygulanmakta olan anti-enflasyonist politikalar sonucu giderek azalan enflasyon, 1983 yılında da azalmaya devam etmiştir. Enflasyon oranlarındaki bu belirgin düşüşte, 1980-1982 dönemindeki ekonomik durgunluk sonucunda ortaya çıkan enerji ve hammadde fiyatlarındaki düşüşler etkili olmuştur. ABD deki enflasyon oranı 1980 de yüzde 13,5 den, 1983 yılında yüzde 3,2 ye k ad ar indirilmiştir.
Sanayileşm iş Ülkelerde Enflasyon (Tüketici Fiyatlarındaki Yüzde Artış)
1980 1981 1982 1983
A.B.D. 13,5 10,4 6,2 3,2
Japonya 8,0 4,9 2,6 1.8
Almanya 5,5 5,9 5,3 3,0
İngiltere 18,0 11,9 8,6 4.8*
Fransa 13,8 13,4 11,8 9,3
İtalya 21,2 17,8 16,5 12,8
Kaynak : IFC, Mart, 1984,
* Kasım 1983 itibariyle 12’ aylık değişme.
Enflasyon ve ekonomik büyüme eğilimlerindeki bu olumlu gelişmelere rağmen, ABD dışındaki sanayileşmiş ülkelerde, işsizlik oranlarındaki artışlar 1983 yılında da sürmüştür.
Sanayileşm iş Ülkelerdeki İşsizlik Oranları (Yıllık ortalam a)
1980 1981 1982 1983
A.B.D. 7,0 7,5 9.5 8.3
Japonya 2.0 2.2 2.4 2.6
Almanya 8,0 4.4 6.1 7.6
İngiltere 7.0 10.6 12.4 13.2
Fransa 6.3 7.3 8.0 8.2
İtalya 7.4 8.3 8.9 10.0
Kaynak: OECD, Main Economic Inaicators, Şubat, 1984.
* Ekim - Aralık ortalaması.
II. DÜNYA TİCARETİ VE CAMI DENGELERDEKİ GELİŞMELER
Ülke grupları itibariyle cari işlemler dengelerinde son üç yıldır göz
lenen en önemli gelişmelerden biri, petrol ihraç eden ülkelerin önemli boyutlara ulaşan cari işlemler fazlalarındaki erime olmuştur. 1980 yılında, 111 m ilyar dolar dolayına çıkan bu fazlanın, 1983 yılında 16 milyar dolarlık bir açığa dönüştüğü tahmin edilmektedir.
Petrol ihraç etmeyen gelişmekte olan ülkelerin cari işlemler açıkların
da, dünyada ekonomik durgunluğun hüküm sürdüğü 1981 ve 1982 yılla
rında gözlenen belirgin azalma, ithalatın önemli ölçüde kısılması ve dola
yısıyla ekonomik büyümeden vazgeçilmesi pahasına gerçekleştirilebilmiştir.
Cari dengelerdeki önemli gelişmelerden biri de, A.B.D. nin belirgin bir şekilde artan cari açıklarıdır. 1983 yılında, ABD nin cari işlemler açığı
nın resmi transferler hariç, 34 milyar dolara yükseldiği tahmin edilmektedir.
Ülke Gruplan İtibariyle Cari İşlemler Dengesi
(M ilyon $)
1980 19S1 1982 1983
Sanayileşmiş Ülkeler —40.4' 1.9 — 1.4 — 1.2
A.B.D. 5.1 9.1 — 5.8 —34.3
Japonya — 9.5 6.2 8.1 22.3
Almanya — 8.3 0.1 10,2 9.0
İngiltere 11.8 16.7 12.7 6.1
Gelişmekte olan ülkeler
Petrol ihraç eden n ı . o 53.4 — 12.0 — 16.2 Petrol ihraç etmeyen —87.7 —-109.1 —82.2 — 56.4 Kaynak : IMF, World Economic Outlook, Mart, 1984.
A.B.D. nin cari işlemler açığındaki artışta, doların aşırı değerli duru
munu korumasının yanında, diğer ülkelerde gözlenen gelir düşüşlerinin de etkili olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim, ABD nin, Avrupa ülkelerine karşı olan cari işlemler açığı giderek büyüdüğü halde, Japonya ve K anada’ya karşı olan açığında bir değişme olmamıştır, ö te yandan, Güney Amerika ve Doğu Bloku ülkelerinin dış borçlar bunalımları nedeniyle, ABD nin bu ülkelere yaptığı ihracatta azalma gözlenmektedir.
1979 yılından bu yana sürekli bir azalma gösteren dünya ticaret hacminin, 1983 yılında yüzde 2 arttığı tahm in edilmektedir.
1982 yılında, m iktar olarak yüzde 8,3 azalan petrol ihraç etmeyen gelişmekte olan ülkelerin ithalatlarında, 1983 yılında yüzde 0,6 dolayında bir azalma olduğu tahm in edilmektedir. Bu ülkelerin 1978-1982 yıllarında sürekli bir kötüleşme gösteren ticaret hadleri, 1983 yılında, 1977 yılındaki düzeyin yüzde 20 altındadır,
D ünya T icaret H acm indeki G elişm eler ve T icaret H adleri (Yıllık yüzde değişm eler)
1980 1981 1982 1983*
DÜNYA TİCARET HACMÎ 1,5 1,0 — 2,5 2,0
İHRACAT
Sanayileşmiş Ülkeler 3,7 3,4 — 2,1 1,8
Gelişmekte olan Ülkeler
Petrol ihraç eden — 12,5 — 15,6 — 18,2 - 7,1
Petrol ihraç etmeyen 9,0 7,8 1,7 5,3
İTHALAT
Sanayileşmiş Ülkeler — 1,5 — 1,9 — 0,5 3,8 Gelişmekte olan Ülkeler
Petrol ihraç eden 12,4 20,6 5,9 — 9,3
Petrol ihraç etmeyen 6,8 3,1 — 8,3 — 0,6 TİCARET HADLERİ
Sanayileşmiş Ülkeler — 6,8 — 1,5 1,8 2,1 Gelişmekte olan Ülkeler
Petrol ihraç eden 43,9 11,4 — 1,2 — 8,1 Petrol ihraç etmeyen — 4,3 — 5,1 — 3,5 1,1 Kaynak : IMF, World Economic Outlook, Mart, 1984.
* Tahmin.
İ K İ N C İ B Ö L Ü M
İÇ EKONOMİK GELİŞMELER VE TOPLUMSAL YAPI
I. GENEL DURUM ■
1983 yılında, ekonomik istikrarın sağlanması amacıyla, 1980 yılından itibaren uygulamaya konulan para-kredi ve kambiyo politikalarının uy
gulanmasına devam edilmiştir. İstihdam sorununun çözümü ve daha yüksek refah düzeyine ulaşmak için gerekli büyüme hızına, yeniden ve sağlıklı kaynaklara dayalı olarak ulaşabilmek için alman istikrar önlemlerinde enflasyon hızının makul bir düzeye indirilmesi ve ödemeler dengesi dar boğazının aşılması iki temel hedef olmaktadır. Ancak, 1983 yılında, istik
rara yönelik politikaların uygulanmasına devam edilmiş ise de, enflasyon hızında ve cari işlemler dengesinde hedef alman oran ve dengelere ula
şılamamıştır.
Enflasyon oranının bir göstergesi olan, toptan eşya fiyatları endeksi, 1983 yılında, yıl sonları itibariyle yüzde 40,9, yıllık ortalama olarak yüzde 30,6 oranında artış göstermektedir.
1980 yılından bu yana uygulanmakta olan istikrar politikalarında ihracata özel bir önem verilmektedir. Bu alanda çeşitli teşvik edici politi
kalar uygulanması sonucu, ihracat, 1981 yılında yüzde 61,6 ve 1982 yılında yüzde 22,2 oranında artış göstermiş idi. 1983 yılında ise, özellikle, ihraç edilen bazı tarım ürünlerinin dünya fiyatlarında düşüşler olması, AET üyesi ülkelerce ithalata getirilen kısıtlamalar, A.B.D. dolarının değer ka
zanması ve iç talepte ortaya çıkan canlanma nedeniyle ihracatta hedef
lenen artış sağlanamamış, ihracat gelirleri geçen yıla göre yüzde 0,3 ora
nında azalmıştır. Öte yandan, ithalat 1983 yılında yüzde 4,4 artış göster
miştir. Bunun sonucunda dış ticaret açığı 1983 yılında, yüzde 13,2 artarak 3 milyar 97 milyon dolardan, 3 milyar 507 milyon dolara yükselmiştir.
Görünmeyen işlemlerdeki gelişmeler sonucu, cari işlemler açığı, yüzde 84,2 artarak, 1 milyar 152 milyon dolardan, 2 milyar 122 milyon dolara çıkmıştır.
Gayrisafi milli hasılada (GSMH), 1981 yılında başlayan ve 1982 yılında hızlanan reel büyüme hızı, 1983 yılında, geçen yıla göre azalma göster
miştir. Özellikle, tarım sal üretimde, kötü hava koşulları sonucu meydana gelen üretim düşüşü, GSMH artış hızının düşmesine neden olmuştur.
GSMH reel artış hızı, 1982 yılında, yüzde 4,6 iken 1983 yılında yüzde 3,2 ye düşmüştür. Cari fiyatlarla GSMH artış hızının, yüzde 29,7 olduğu talimin edilmektedir.(i)
(1) Raporun baskı aşam asında, Devlet İstatistik E nstitüsü tarafından yayım lanan son tahm ine göre, GSMH reel artış hızı yüzde 3,3 olm uştur. Buna göre, tarım sektörü büyüm e hızı yüzde — 0,3, sanayi sektörü büyüm e hızı yüzde 7,6, hizm etler kesimi büyüm e hızı yüzde 3,1 dir. Cari fiyatlarla GSMH artışı ise yüzde 31,7 dir.
1 7
1983 yılında, parasal büyüklüklerde izlenen gelişmelerde şu şekilde olm uştur. Banknot emisyonu, Merkez Bankası kredileri, dar para arzı (Mİ), GSMH artış hızından daha yüksek hızda, tedavüldeki para miktarı, geniş para arzı (M2) ve kredi stoku, daha düşük hızda artış göstermişlerdir.
Ekonomik istikrarın sağlanması amacıyla uygulanmakta olan sıkı para politikası ile, özel kesimde, firm aları daha sağlıklı kaynak yapısına kavuşturucu önlemler almaya özendirmek, kamu kesiminde, Merkez Ban- kası’mn bir finansman kaynağı olarak görülm ekten çıkarılması amaçlan
mıştı. Kamu kesiminde, istenen doğrultuda gelişme sağlanırken, özel ke
simde, firmaların, finansm an yapılarını ve alışkanlıklarını kolaylıkla değiş- tirememeleri, kapasite kullanım oranlarını artıram am aları, vb. nedenlerle, 1983 yılında da, 1982 yılında olduğu gibi, firma ve banka düzeyinde, finansman sorunları devam etmiştir. Bu sorunların ekonomide bir tahribata meydan vermemesi için, Merkez Bankası zor durumda olan bankalara destek kredisi sağlam aya devam etmiştir.
Kamu kesimine açılan kredilerde yüzde 12,7, özel kesime açılan kre
dilerde yüzde 64,6 oranında gerçekleşen artış sonucu, Merkez Bankası kredileri 1983 yılında toplam olarak, yüzde 34,8 artm ıştır. 1983 yılında, emisyon artışı geçen yıla oranla daha düşük olmuştur. 1982 yılında, yüzde 40,3 olan emisyon artışı, 1983 yılında yüzde 34,6 olmuştur.
M evduat faiz oranlarında, 1983 yılında, bankalarca, iki kez değişiklik yapılmıştır. Bu değişikliklerin ilki, 1982 yılında düşen enflasyon oranına, faizlerin uyumunu sağlam ak amacıyla 1983 başında yapılmıştır. 1 Temmuz 1983 tarihinden geçerli olmak üzere yapılan ikinci değişiklik ile, mevduat ve kredi faiz oranları, yine bankalarca, yeniden belirlenmiştir. Ancak, 1983 yılında enflasyon oranının hedef alman oranının üzerine çıkması ve m evduat faiz oranının reel olarak negatife dönmesi nedeniyle, 19 Aralık 1983 tarihinden itibaren faiz oranları tek rar Merkez Bankası tarafından belirlenmeye başlam ış ve kredi faiz oranlarının serbestçe tespit edilmesi bankalara bırakılm ıştır. Toplam mevduat, 1983 yılında yüzde 30,6 artış gös
term iştir. Öte yandan, toplam vadesiz mevduat artış hızı yüzde 32,2 den yüzde 58,1 e yükselirken, toplam vadeli mevduat artış hızı yüzde 84,8 den yüzde 7,2 ye düşmüş ve toplam mevduatın dağılımı vadesiz mevduat lehine değişm iştir. Bu gelişme, yıl içinde vadesiz tasarruf mevduat faiz oranının yüzde 20 ye çıkarılması ve vadeli tasarruf mevduat faiz oranının düşürül
mesinden kaynaklanm aktadır. Bütün bunların sonucunda, 1983 yılında, dar para arzı (M İ) yüzde 42, geniş para arzı (M2) yüzde 26 oranında artış gösterm iştir.
II. GENEL DENGE, MİLLİ GELİR VE SOSYAL KESİMDEKİ GELİŞMELER
D evlet İstatistik Enstitüsü tarafından, kasım ayında yayımlanan üçüncü geçici tahm ine göre, 1983 yılında, gayri safi milli hasıla, cari fiyat
larla yüzde 29,7 oranında artarak 11 trilyon 314,1 milyar liraya ve sabit fiyatlarla yüzde 3,2 oranında artarak 231,5 milyar liraya ulaşmıştır.
A. GENEL DENGE
Devlet Planlama Teşkilatı tarafından, üçüncü milli gelir tahmini ve geçici ödemeler dengesine dayanılarak yapılan hesaplamalara göre, eko
nominin toplam kaynaklan, 1983 yılında, cari fiyatlarla, yüzde 31,9 artarak, 11 trilyon 754 milyar liraya ulaşacaktır. Yurtdışı kaynağın yüzde 135 artarak 440 milyar liraya ulaşacağı ve toplam kaynaklar içindeki payının, yüzde 2,1 den yüzde 3,7 ye yükseleceği tahm in edilmektedir (Tablo 1).
1. Tüketim
1983 yılında, toplam tüketim harcamaları, bir önceki yıla göre, cari fiyatlarla yüzde 32,9 oranında artış göstererek 9 trilyon 483 milyar liraya ulaşacaktır. Tüketim harcamalarındaki reel artış ise, yüzde 4,4 olmuştur.
Toplam kaynakların kullanımında, tüketim harcamalarının payı, 1983 yı
lında 80,7 ye yükselmiştir. Kamu kesiminin tüketim harcamaları, cari fiyat
larla, yüzde 28,3 oranında artarak, 1 trilyon 206 milyar liraya, özel kesim tüketim harcamaları ise, cari fiyatlarla, yüzde 33,6 oranında artarak 8 trilyon 278 milyar liraya ulaşmıştır. Kamu ve özel kesim tüketim harca
malarının, reel olarak, 1983 yılında, sırasıyla, yüzde 5,7 ve yüzde 4,2 arttığı tahmin edilmektedir.
2. Yatırım
1983 yılında, toplam yatırım harcamaları, cari fiyatlarla, yüzde 28 artarak, 2 trilyon 271 milyar lira olmuştur. 1983 yılında, toplam yatırımların yüzde 92,3 ü sabit sermaye yatırımları, geri kalan kısmı ise, stoklara ilave şeklinde olmuştur. Reel olarak, toplam yatırım larda, yüzde 1,9 oranında bir artış olduğu tahmin edilmektedir. Toplam yatırım larda, son üç yıldır ilk kez, reel artış görülmektedir.
a. Özel Kesim Sabit Sermaye Yatırımları
1983 yılında, özel kesim sabit sermaye yatırımları, cari fiyatlarla yüzde 33,1 artarak 853,1 milyar lira olm uştur. Özel kesim sabit sermaye yatırımları, 1983 yılında, reel olarak yüzde 5,7 artış göstermiştir, özel kesim sabit sermaye yatırımlarında, 1983 yılında da, geçmiş yıllarda olduğu gibi, konut, imalat, ulaştırm a ve tarım sektörleri önemli bir yer tutm aktadır.
Bu dört sektörün, toplam özel kesim sabit sermaye yatırım harcamaları içindeki payı, yüzde 91,9 a ulaşm aktadır.
b. Kamu Kesimi Sabit Sermaye Yatırımları
Kamu kesimi, sabit sermaye yatırımları, 1983 yılında cari fiyatlarla, yüzde 23,6 oranında artarak 1 trilyon 242,5 milyar liraya ulaşmıştır.
Ancak, kamu kesimi sabit sermaye yatırım larında, sabit fiyatlarla yüzde
1,3 oranında bir gerileme görülmektedir. Kamu kesiminin, 1983 yılı sabit serm aye yatırım larına ilişkin sektörel veriler, henüz derlenemediğinden, verilememektedir. Ancak, 1983 yılı program hedefleri incelendiğinde y a
tırım larda önceliğin geçmiş yıllarda olduğu gibi enerji, ulaştırma, imalat ve tarım sektörlerine verildiği görülmektedir. Bu sektörlerde, 1983 yılında yapılması programlanan sabit sermaye yatırımlarının toplamı, kamu kesimi sabit sermaye yatırım harcama hedeflerinin yüzde 70,6 sim oluşturm aktadır.
Kamu kesimince bu sektörlere öncelik verilmesinin nedeni, enerji açığının giderilmesi, üretim ve dolayısıyla ihracat olanaklarının artırılm asını sağ
lamaktır.
B. MİLLİ GELİR VE ÜRETİMDEKİ GELİŞMELER 1, Milli Gelir
Devlet İstatistik Enstitüsünün, dokuz aylık verilere dayanarak yaptığı üçüncü tahm ine göre, GSMH 1983 yılında cari fiyatlarla yüzde 29,7 ora
nında artarak, 11 trilyon 314,1 milyar liraya ulaşacaktır. GSMH nın, 1983 yılında, reel büyümesinin yüzde 3,2 olacağı tahmin edilmektedir. Öte yandan, ekonominin gerçek kapasitesini gösteren gayrisafi yurt içi hasıla (GSYİH), reel olarak yüzde 3,1 ve cari fiyatlarla yüzde 29,4 büyüyerek, 10 trilyon 557,5 milyar lira olacaktır. 1983 yılında sağlanan reel büyüme
nin, bir önceki yıla göre daha düşük olduğu görülmektedir (Tablo 4 ve 5).
Tarım sektörünün katm a değeri, 1983 yılında, reel olarak yüzde 0,8 oranında gerileme göstermektedir. Cari fiyatlarla, yüzde 20,7 artan tarım sektörü katm a değerinin, 1983 yılında 2 trilyon 27,1 milyar lira olacağı tahm in edilmektedir. Tarım sektörü katm a değerinde, 1983 yılında görülen gerilemenin nedeni, kötü hava koşulları sonucu, bitkisel üretimin, bir önceki yıla oranla düşük olarak gerçekleşmesidir. Çiftçilik ve hayvancılık alt sektörü katm a değeri, 1983 yılında, reel olarak yüzde 1 oranında geri
lerken, orm ancılık ve balıkçılık alt sektörleri katm a değerleri, reel olarak, sırasıyla, yüzde 8,4 ve 7,1 artm ıştır.
GSYİH nın, 1983 yılında, cari fiyatlarla, yüzde 28,9 unu oluşturan sanayi sektörü katm a değeri, bir önceki yıla göre, sabit fiyatlarla yüzde 6,6 artm ıştır. Sanayi sektörü katm a değerinde görülen bu artış, sektörün yaklaşık yüzde 84 ünü oluşturan imalat sanayii katm a değeri artış hızının yüksek olm asından kaynaklanmaktadır. Cari fiyatlarla yüzde 38,9 artan sanayi sektörü katm a değeri, 3 trilyon 56,2 milyar liraya ulaşmıştır.
GSYİH içinde en büyük paya sahip olan hizmetler sektörünün katma değerinin, 1983 yılında, reel olarak yüzde 3,4 ve cari fiyatlarla yüzde 28,9 artacağı tahm in edilmektedir. Hizmetler sektörü içinde yer alan ve eko
nomide öncü bir role sahip olan inşaat sektörü katm a değeri, 1983 yılında, reel olarak yüzde 0,4 artış gösterm iştir. Öte yandan, inşaat sektörünün GSYİH içindeki payı, 1983 yılında, yüzde 6,4 ten, yüzde 6,2 ye gerilemiştir.
1983 yılında, hizm etler sektörünün diğer alt sektörleri olan ticaret, ulaş
tırm a, mali kurum lar, konut sahipliği, serbest meslek ve hizmetler ve devlet hizm etleri katm a değerleri, reel olarak, sırasıyla, yüzde 5,3, yüzde 2,4, yüzde 0,5, yüzde 2,7, yüzde 3,2 ve yüzde 4,2 artış göstermişlerdir.
2. Üretim
1983 yılında, son iki yıldır üretimde gözlenen canlanmanın devam ettiği görülmekle beraber, bu yılki üretim artış hızı, geçen yılın altında kal
mıştır. Artış hızının, geçen yılın altında kalması, tarım sektöründeki olumsuz gelişme ile ilgilidir.
Devlet İstatistik Enstitüsü, Devlet Planlama Teşkilatı ve diğer ilgili kurum ve kuruluşlardan alman verilerle, 1983 yılında, üretimde meydana gelen gelişmeler aşağıda özetlenmektedir.
a. Tarım
Tarım sektörü üretim değeri artış hızı, 1983 yılında, program hedef
lerinin altında kalmıştır. Tarım sektöründe, üretimin, bir önceki yıla göre yüzde 0,2 azaldığı tahmin edilmektedir. Bu gelişmenin nedeni, 1983 yılında, olumsuz hava koşullan sonucu, tarımsal üretimde bir düşüşün görül
mesidir.
Devlet İstatistik Enstitüsü geçici üretim verilerine göre, mısır hariç, tahıl grubunda yer alan diğer ürünlerde üretim düşüşü görülmektedir.
Buğday üretiminin geçen yıl düzeyinin altında kalarak, 16 milyon 400 bin ton olarak gerçekleşeceği ve 1980 yılı seviyesinde kalacağı tahmin edil
mektedir. 1983 yılında, baklagiller, fmdık, susam, ayçiçeği ve yaş çay üretim lerinde önemli artışlar kaydedilirken, şeker pancarı ve zeytin üre
timinde düşüş gözlenmektedir. Zeytin üretimindeki düşüş, üretimin nor
mal dalgalanması ile ilgilidir (Tablo 7).
b. Sanayi
Devlet Planlama Teşkilatı’ndan alman verilere göre, sınai mamuller üretim değeri, 1983 yılında, bir önceki yıla göre reel olarak yüzde 6,9 artış gösterm iştir. Sanayi sektöründe, üretimin, program hedefi üstünde gerçekleştiği görülmektedir. Bu sektörde en önemli üretim artışlarının, yatırım ve tüketim mallarında olduğu görülmektedir.
Linyit üretiminde, geçen yıla göre, yüzde 13,6 artış gözlenirken, kükürt ve fosfat hariç, madencilik üretiminde gerileme meydana gelmiştir {Tablo 6).
İmalat sanayiinde yer alan gıda, tütün ve içki sektörlerinde, üretim artışları görülmektedir. Bu sektörlerin üretim miktarları, son dört yılın ortalam alarının üzerindedir.
Kamu kesimince üretilen pamuklu ve yünlü dokuma miktarlarında ge
çen yıla göre, sırasıyla yüzde 6,5 ve yüzde 3,4 oranında artış görülmektedir.
Taşıt lastikleri sektörünün tüm türlerinde, son yılların en yüksek üretim düzeylerine ulaşılmıştır.
Kamu kesimi kağıt üretiminde, 1983 yılında, yüzde 1,8 gerileme gözlenmektedir. Ancak, bu yıl üretilen toplam kağıt miktarı, son beş yıl ortalamasının, yüzde 17 kadar üzerinde olmuştur.
Kimya ve petrokimya sektöründe, 1983 yılında, bir önceki yıla göre genel bir üretim artışı görülmektedir. Kamu kesimince üretilen boraks dekahidrat, polistren ve sodyum perborat üretimlerinde, sırasıyla, yüzde 121,4, yüzde 56,4 ve yüzde 55,6 artış kaydedilirken, tuz ve sentetik kauçuk üretimlerinde, yine sırasıyla, yüzde 24,1 ve yüzde 21,1 oranında düşüş görülmektedir. Tuz üretimi, 1983 yılında, son beş yıl üretim düzeyinin altına düşm üştür.
Petrol ürünleri üretiminde, 1983 yılmda, geçen yıla göre düşüş gö
rülmektedir. Fuel-oil üretimi yüzde 8,7, benzin ve motorin üretim leri de, sırasıyla, yüzde 2,6 ve yüzde 1 azalmıştır.
Gübre ve yan ürünleri sanayiinde, 1983 yılında, Türkiye toplamı olarak, yan ürünlerde üretim düşüşleri görülürken, kamu kesimince üre
tilen toplam gübre miktarı, geçen yıla göre yüzde 23,4 artm ıştır. Toplam gübre üretim i, son beş yılın en yüksek düzeyine ulaşmıştır.
Demir-çelik ürünlerinde 1983 yılında, genel olarak artış görülmek
tedir. Kok, ham demir ve sıvı çelik üretimlerinde, geçen yıla göre, sırasıyla, yüzde 20, yüzde 25 ve yüzde 17 oranlarında artış vardır. Bu ürünlerin üretim m iktarı, son yılların en yüksek düzeyine çıkmıştır. Demirdışı metal ürünlerinde ise gerileme vardır.
Karayolu taşıtları ve trak tör üretimlerinde, 1983 yılında, artış gö
rülm ektedir.
c. H izm etler
1983 yılında, hizm etler kesimi üretim değeri, Devlet Planlama Teş
kilatı verilerine göre, geçen yıla göre, reel olarak yüzde 3,2 artm ıştır.
Devlet istatistik Enstitüsü’nden alman geçici verilere göre, beledi
yelerce verilen inşaat ruhsatlarının toplam değeri, 1983 yılında, bir önceki yıla göre, yüzde 68,3 artış gösterm iştir. İnşaat ruhsatları toplam değeri»
1982 yılında, 1981 yılma göre, yüzde 37,6 artış, 1981 yılında, 1980 yılına göre, yüzde 16,1 oranında azalış göstermişti. İnşaatlarına izin verilen yeni yapıların toplam alanları ise, 1983 yılında, bir önceki yıla göre yüzde 16,7 artış gösterm iştir. İzlenen bu gelişme, ekonominin öncü sektörü olan inşaat sektöründe, 1982 yılında başlayan canlılığın, 1983 yılında, kuvvetlendiğini gösterm ektedir. Ancak, inşaatlarına izin verilen yapıların toplam alanı, 1980 yılı düzeyinin altında bulunm aktadır (Tablo 8). Belediyelerce verilen yapı kullanım izinlerine göre, yeni eklenen veya kısmen biten yapılar*
1983 yılında, toplam değer olarak, yüzde 45 artış göstermiştir. Yapı kul
lanm a izin belgelerine göre, yeni eklenen veya kısmen biten yapıların toplam alanı ise, hemen hemen geçen yıl düzeyinde kalmıştır (Tablo 9).
Ulaştırma hizmetlerinden karayolu taşımacılığında, Karayolları Genel M üdürlüğü’nden alman geçici verilere göre, taşm an yolcu ve yük mikta
rında, 1983 yılında, önceki yıla göre, sırasıyla, yüzde 4,7 ve yüzde 3,5 artış olduğu tahmin edilmektedir (Tablo 10).
Demiryolu yolcu taşıma faaliyetinde yüzde 4,2 artış, lokomotif sayı
sında azalma, yük vagonu sayısında artış görülmektedir (Tablo 10).
Denizyolu ile taşımacılık konusunda ilgili kurumlardan alman verilere göre, 1983 yılında, şehir hatları dahil olmak üzere, yolcu taşımacılığında yüzde 3,1 oranında artış görülmektedir (Tablo 10).
Türk Hava Yolları’ndan alman geçici verilere göre, 1983 yılında taşm an yolcu sayısında yüzde 5,2, taşman yük miktarında yüzde 11,1 oranında artış meydana gelmiştir. Uçak sayısı da, 1983 yılında, 27 den 29 a yükselmiştir (Tablo 10).
Haberleşme alanında, PTT Genel Müdürlüğü’nden alınan geçici ve
rilere göre, 1983 yılında, haberleşme hizmetleri şöyle bir gelişme göster
miştir. Telefon abone sayısında, bir önceki yıla göre yüzde 10,4 artış kaydedilmiştir. 1982 yılında, artış oranı yüzde 15,4 idi. 1983 yılında, bir önceki yıla göre, kayıtlı radyo sayısı yüzde 1,4 azalırken, kayıtlı televizyon sayısı yüzde 11,7 artm ıştır. Radyo sayısında görülen gerileme, ruhsat alımına ilişkin yasal düzenleme ile ilgilidir (Tablo 11).
C. SOSYAL KESİMDEKİ GELİŞMELER
İşgücü arz ve talebine ilişkin veriler, ülkemizde, işsizlik sorununun 1983 yılında ağırlığını artırdığını göstermektedir. Devlet Planlama Teşkilatı verilerine göre, 1982 yılında yüzde 18,1 olan toplam işgücü fazlası oranı
nın, 1983 yılında yüzde 18,8 e ulaşacağı, toplam işgücü fazlasının da.
3 milyon 279 bin kişiden, 3 milyon 475 bin kişiye yükseleceği tahmin edilmektedir.
İş ve İşçi Bulma Kurumu verileri de aynı eğilimi göstermektedir. 1983 yılında, açık işsizler bir önceki yıla göre yüzde 17,2 oranında artarak, 549.081 kişiye ulaşmıştır. Aynı yıl, Kurum’dan iş isteyenlerin sayısı, bir önceki yıldan devredenlerle birlikte, 1.268.386 kişi olmuştur. Toplam açık işlerde, bir önceki yıla göre yüzde 6,9 artış olmakla birlikte, toplam açık iş sayısı, 223.562 dir. Kurumun işe yerleştirmeleri, 1982 yılı sonuna kadar sürekli azalmış, 1983 yılında ise yüzde 4,5 artış gösterm iştir (Tablo 12).
1982 yılında toplam istihdamın yüzde 61,3 ü tarım, yüzde 15,8 i sanayi (inşaat dahil) ve yüzde 22,9 u hizm etler sektöründe iken, 1983 yılında, bu oranların, sırasıyla, yüzde 60,3, yüzde 16,0 ve yüzde 23,7
olacağı tahm in edilmektedir. 1982 yılında, 15 milyon 467 bin kişi olan sivil işgücünün, 1983 de yüzde 1,4 artarak, 15 milyon 682 bin kişiye ulaşacağı tahm in edilmektedir.
1981 yılında, dış ülkelere gönderilen işçi sayısı 58.753 kişi iken, 1982 yılında yüzde 16 gerileyerek 49.388 kişi, 1983 yılında ise, yüzde 6,2 oranında artarak 52.470 kişi olm uştur. Son yıllarda, Batı Avrupa ülkelerine gönderilen işçi sayısı düşük kalırken, O rta Doğu ülkelerine gönderilenlerde, önemli artışlar gerçekleşmiştir. 1983 yılında, 23.292 kişi Libya’ya, 20.238 kişi Suudi A rabistan’a, 7.367 kişi de Irak’a gönderilmiştir. Bir başka deyişle, bu üç ülke yurtdışm a gönderilen işçilerin yüzde 97 sini kapsam aktadır (Tablo 14).
1982 yılında, 398 olan Amerika, A vustralya ve Batı Avrupa ülkelerine gönderilen işçi sayısı, 1983 de 464 olmuşsa da y urt dışına giden işçilerin sadece yüzde 0,9 unu oluşturm uştur. Ayrıca, Avrupa ülkelerinin aldığı aile birleşmelerini engelleyici ve işçi dönüşlerini teşvik edici tedbirlerin, 1984 yılından itibaren işçi gönderme bir yana, geri dönüşleri hızlandıracağı beklenmektedir.
1982 yılı sonu itibariyle, Emekli Sandığı’na 1 milyon 390 bin, Sosyal Sigortalar K urumu’na 2 milyon 264 bin 788, Bağ Kur’a 1 milyon 203 bin 803 ve özel sandıklara 76 bin kişi bağlı bulunm aktadır. Sosyal güvenlik kuruluşlarına bağlı olanların sayısı, 4 milyon 934 bin 591 kişiyi bulmakla beraber, toplam çalışanların ancak yüzde 31,9 unu oluşturm aktadır.
Olağan toplu iş sözleşmesi düzenine geçilinceye kadar toplu iş sözleş
melerini yenilemekle görevli olan Yüksek Hakem Kurulu 1983 yılında 5.468 işyerini ve 261.264 işçiyi kapsayan 991 toplu iş sözleşmesi yenile
m iştir (Tablo 15).
Çalışma hayatını düzenleyen 2821 sayılı Sendikalar Kanunu ile, 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu 7 Mayıs 1983 tarihli Resmi G azete’de yayım lanm ıştır. Bunun yamsıra, 1475 sayılı İş Kanunıı'nun bazı m addeleri, 30 Temmuz 1983 tarihinde değiştirilerek yürürlüğe konm uştur.
2821 sayılı Sendikalar Kanunu, sendikaların mesleki işlevlerini ön plana çıkarmayı, sendika sayısındaki artışı önlemeyi amaçlamış, işçilerin ve işverenlerin, ancak, yasada gösterilen işkolları düzeyinde örgütlenebi
leceği, tek sendikaya üye olunabileceği, sendika kurucularının belirli özel
liklere sahip olması gerektiği, devletin sendikalar üzerinde idari ve mali denetim yetkisine sahip olması ilkelerini getirmiştir.
2822 sayılı, Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nda ise toplu pazarlıkların süresini kısaltm ak, yasa dışı eylemleri engellemek, barışçı çözüm yollarına işlerlik kazandırm ak konularına önem verilmiştir. Toplu sözleşm e yapılabilmesi için sendikanın, kurulu bulunduğu işkolundaki işçi
lerin yüzde 10 unu, işyerinde çalışanların ise, yandan fazlasını temsil etmesi
gereklidir. Aynı dönemde sadece bir toplu iş sözleşmesi yapılabileceği, kanuni grevin, ancak, toplu iş sözleşmesi yapıldığı sırada ortaya çıkan anlaş
mazlık sonucunda gerçekleştirilebileceği de belirtilmiştir. Ayrıca, grev yasakları genişletilmiş, grev ve lokavt ertelemelerinde Yüksek Hakem Kurulu yetkili kılınmış, hüküm etin veya yargı organlarının greve müda
halesine imkan verilmiştir. Yasanın önemli bir yeniliği de, Çalışma Bakanlığı’na bağlı olarak kurulacak resmi arabuluculuk teşkilatına yer vermesidir.
III. DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLERDEKİ GELİŞMELER A. ÖDEMELER DENGESİNDEKİ GELİŞMELER
1. Genel Durum
Türkiye’nin ödemeler dengesi yapısı, 1981 ve 1982 yıllarında göster
diği olumlu gelişmeleri, 1983 yılında sürdürememiştir.
1983 yılında, cari işlemler açığı, 1982 yılma göre, yüzde 84,3 artarak.
2 milyar 123 milyon dolara yükselmiştir. Cari dengedeki bu olumsuz geliş
me, dış ticaret açığındaki yüzde 13,2 artıştan ve özellikle görünmeyen iş
lemlerden sağlanan gelirlerdeki yüzde 34 azalmadan kaynaklanmaktadır (Tablo 17).
1983 yılında, görünmeyen işlemler gelirlerindeki 658 milyon dolarlık azalmada, işçi dövizi gelirlerinin, geçen yıla göre, yüzde 28,9 azalarak, 1 milyar 554 milyon dolar olarak gerçekleşmesi en büyük faktör olmuştur.
1983 yılında, dış borç faiz ödemeleri 1 milyar 442 milyon dolar olmuş, turizm ve dış seyahattan sağlanan net gelirler ise, yüzde 8 artarak 284 milyon dolara yükselmiştir. Çoğunluğunu transit taşımacılık ve navlun gelirleri ile yurt dışındaki Türk m üteahhit firmalarının gelirlerinin oluşturduğu
“diğer görünmeyenler”den sağlanan gelirler 1983 yılında yüzde 6 azalarak 934 milyon dolar olmuştur.
1983 yılında, ihracat gelirleri, 1982 yılma göre, yüzde 0,3 oranında azalarak, 5 milyar 728 milyon dolar düzeyinde gerçekleşmiş, ithalat h a r
camaları ise, yüzde 4,4 artarak, 9 milyar 235 milyon dolara yükselmiştir.
Böylece dış ticaret açığı, bir önceki yıla göre, yüzde 13,2 artarak, 3 milyar 507 milyon dolara ulaşmıştır.
Sermaye hareketleri dengesine yansıyan, orta ve uzun vadeli dış kaynak kullanımı, 1983 yılında, yüzde 52 azalarak 559 milyon dolara inmiştir. Bu gelişme, dış borç ödemelerindeki yüzde 28 artışla birlikte, proje ve program kredilerinin, sırasıyla, yüzde 33 ve yüzde 40 azalma
sından kaynaklanmaktadır.
O rta ve uzun vadeli dış kaynak kullanımının cari işlemler açığını giderememesi sonucu, 1983 yılında ortaya çıkan 1 milyar 564 milyon dolarlık dış kaynak ihtiyacı, 810 milyon dolar tutarındaki kısa vadeli dış borçlanma ve 193 milyon dolarlık IMF kredisi ile karşılanm ıştır.
Bu işlemler sonucunda, 1983 yılında, 52 milyon dolarlık bir rezerv artışı sağlanmıştır.
Bu gelişmeler sonucunda, 1982 yılında, yüzde 65 olan ihracat gelir
lerinin ithalat harcamalarını karşılam a oram, 1983 yılında yüzde 62 ye, ihracat ve işçi dövizi gelirlerinin ithalat harcamalarını karşılam a oranı ise, yüzde 90 dan, yüzde 79 a düşm üştür. Görünmeyen işlemlerden sağlanan gelirlerin, dış ticaret açığını karşılam a oranı, 1982 de yüzde 62,4 iken, 1983 de yüzde 36,3 olmuştur. Dış borç yükünün bir göstergesi olan, “dış borç servis oranı”, 1983 yılında yüzde 34,8 e yükselmiştir. 1981 ve 1982 yıllarında bu oran sırasıyla yüzde 24,2 ve yüzde 29,2 olmuştu,
2. ihracat
1980 yılından itibaren, Türkiye’de izlenen ekonomi politikası ile ih ra cat gelirlerinin artırılm asına, böyîece ödemeler dengesinin sağlıklı bir yapıya kavuşturulm asına özel bir önem verilmektedir. Uygulamaya konulan ekonomik önlemler sonucunda, ihracat gelirleri, 1981 yılında yüzde 61,6,
1982 yılında yüzde 22,2 artış gösterm işti. 1983 yılında ise, ihracat gelirleri 5 milyar 728 milyon dolar düzeyinde gerçekleşerek, önceki yıla göre yüzde 0,3 oranında azalmıştır. İhracat gelirlerinde ortaya çıkan bu dur
gunluk, özellikle bazı tarım ürünlerinin dünya piyasasındaki fiyatlarının gerilemesinden kaynaklanm aktadır. 1983 yılında, tarım ürünleri ihracatı, m iktar olarak, yüzde 16,4 artarken, bu ürünlerden sağlanan gelir yüzde
12,1 azalmıştır. Ayrıca, bazı petrol ihracatçısı ülkelerin, ithalat taleplerinin, içinde bulundukları finansm an güçlükleri nedeniyle daralması, korum acı
lığın artm ası ve A.B.D. dolarının hızla değer kazanması, ihracat gelirleri üzerinde olumsuz etkide bulunm uştur.
İhracatın sektöre! dağılımı incelendiğinde, imalat sanayii ürünlerinin toplam ihracat gelirleri içindeki payının arttığı, tarım ürünleri payının azaldığı görülm ektedir. Tarım ürünlerinin, toplam ihracat gelirleri içindeki payı 1982 de yüzde 37,3, 1983 de yüzde 32,8 dir. İmalat sanayiinin toplam ihracat gelirleri içindeki payı, 1982 de yüzde 59,7, 1983 de yüzde 63,9 dur.
Madencilik ve taşocakçılığı ürünlerinin toplam ihracat gelirleri içindeki payı ise, 1982 de yüzde 3,1, 1983 de ise yüzde 3,3 olm uştur (Tablo 20).
Tarım ürünleri ihracat gelirleri, 1983 yılında 1 milyar 881 milyon dolar düzeyinde kalırken, yüzde 12,1 oranında azalma gösterm iştir. Bu sektör içinde yer alan bitkisel ürünlerin ihracat gelirleri yüzde 13,4 oranında, hayvancılık ürünleri ise yüzde 7,2 oranında gerileme gösterm iştir.
Madencilik ve taşocakçılığı ürünleri ihracatı 1983 yılında yüzde 7,4 oranında artarak, 189 milyon dolar olm uştur.
İmalat sanayii ürünleri ihracat gelirleri yüzde 6,7 artarak, 3 milyar 658 milyon dolara yükselmiştir. Bu grup içinde yer alan tarıma dayalı sanayi ürünleri, yüzde 18 artışla, 670 milyon dolara yükselmiştir. Petrol türevleri ihracatı yüzde 32,6 azalarak, 232 milyon dolar düzeyinde kalmış
tır. İm alat sanayiinin, “diğer ürünler”i içinde yer alan, deri kösele mamul
leri, dokumacılık mamulleri, seramik-cam mamulleri, demir ve demir dışı m etal sanayii mamulleri, taşıt araçları, malzeme ve parçalarının ihracat gelirlerinde artış olurken, çimento» kimya sanayii mamulleri ve makina sanayii mamulleri ihracat gelirlerinde azalma görülmüştür.
Ülkemizin ihracat pazarlarında, 1980 yılından itibaren çeşitlenme sağlanmıştır. O rta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerine yapılan ihracat, AET ülkelerine yapılan ihracatın üzerinde gerçekleşmiştir. 1983 yılında ise, O rta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerine yapılan ihracatta durgunluk görül
müştür. Toplam ihracat içinde bu ülkelere yapılan ihracatın payı, 1982 de yüzde 46,8 iken 1983 de yüzde 44,6 olmuştur. Özellikle, Irak ve Libya’ya yapılan ihracatta gerileme görülürken, İran’a yapılan ihracat önemli bîr artış gösterm iştir. AET ülkelerinin toplam ihracatımız içindeki payı 1983 de yüzde 35,1 e yükselmiştir. Önceki yıl, bu oran yüzde 30,5 idi.
Almanya, İtalya, İngiltere, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg’a yapılan ihra
cat, önceki yıla göre artış göstermiştir. Bu iki ülke grubunun dışında kalan ülkelerden A.B.D., İsviçre ve Sovyetler Birliği’nin pazar paylarında çok az azalma gözlenirken, Japonya’nın payında değişme olmamıştır (Tablo 22).
3. İthalat
1983 yılında, ithalat harcamaları yüzde 4,4 oranında genişleyerek, 9 milyar 235 milyon dolara yükselmiştir. İthalat, m iktar olarak, 26 milyon 849 bin ton olarak gerçekleşirken, önceki yıla göre yüzde 15,8 oranında artış göstermiştir.
1983 yılında, tarım ürünleri ithalatı yüzde 21,6 azalarak, 138 milyon dolara düşmüştür. Madencilik ve taşocakçılığı ürünleri ithalatı da yüzde 8 azalarak, 3 milyar 442 milyon dolar düzeyinde kalmıştır. Buna karşılık, im alat sanayii ürünleri ithalatı yüzde 14,8 artarak 5 milyar 655 milyon dolara yükselmiştir. İthalatın m iktar olarak gelişmesine bakıldığında, tarım ürünleri ithalatı yüzde 62,3 azalarak 588 bin tona düşmüş, madencilik ve taşocakçılığı ürünleri yüzde 4,2 artarak, 17 milyon 727 bin tona, imalat sanayii ürünleri ithalatı ise yüzde 59,7 artarak, 8 milyon 900 bin tona yükselmiştir.
1983 yılında ithalatın sektörel dağılımı incelendiğinde, tarım ile maden
cilik ve taşocakçılığı kesimi ürünlerinin, toplam ithalat harcamaları içindeki paylarının azaldığı, im alat sanayii ürünleri ithalatının payının arttığı görü
lecektir (Tablo 21).
Tarım sektörünün toplam ithalat harcam aları içindeki payı 1982 de yüzde 2, 1983 deki payı, yüzde 1,5 dir. Madencilik ve taşocakçılığı sektö
rünün toplam ithalat harcamaları içindeki payı, 1982 de yüzde 42,3, 1983 de yüzde 37,3 olmuştur. İmalat sanayiinin payı ise, 1982 de yüzde 55,7 iken,
1983 de yüzde 61,2 ye yükselmiştir.
Tarım sektörü içinde, hayvancılık ürünleri ithalatı 28 milyon dolar artarak 81 milyon dolara, orman ürünleri ithalatı 1 milyon dolar artarak 2 milyon dolara yükselirken, bitkisel ürünlerin ithalatı, 67 milyon dolar azalarak, 55 milyon dolara düşm üştür.
İthalat harcam aları içinde önemli bir paya sahip olan madencilik ve taşocakçılığı sektörü içinde, m etalik olm ayan taşocakçılığı ürünleri ve maden cevherleri ithalatı artış gösterirken, yakıt maddeleri ithalatının 308 milyon dolar azalarak 3 milyar 317 milyon dolara düşmesi, bu sek
tördeki ith alat harcamalarım azaltm ıştır, özellikle yakıt maddeleri içinde yer alan ham petrol ithalatının 285 milyon dolar azalarak, 3 milyar 242 milyon dolar olarak gerçekleşmesi, yakıt maddeleri ithalat harcam alarının, önceki yıla göre, düşük düzeyde gerçekleşmesinde etkin olm uştur.
İm alat sanayii içinde yer alan, tarım a dayalı sanayi ürünleri ithalatı, 30 milyon dolar artarak, 205 milyon dolara, petrol türevleri ithalatı, 202 milyon dolar artarak, 423 milyon dolara ve “diğer” başlığı altında toplanan ürünlerin ithalatı ise, 496 milyon dolar artarak, 5 m ilyar 27 mil
yon dolara yükselmiştir.
İthalatın kaynaklarına göre dağılımı incelendiğinde, 1983 yılında prog
ram ithalatı payının yüzde 92,5 e yükseldiği görülmektedir. Program ithalatı içinde en büyük payı, yüzde 89,6 ile liberasyon alm aktadır. Bunu, yüzde 1,8 ile tahsisli ithalat, yüzde 1,1 ile anlaşmalı ithalat izlemektedir.
Diğer ithalatın payı ise yüzde 7,5 oranındadır (Tablo 24).
1983 yılında, ithalat harcam aları içinde, yatırım malları ithalatı, yüzde 0,3 azalarak, 2 m ilyar 317 milyon dolara düşerken, tüketim m alları ithalatı, yüzde 33,7 artarak, 242 milyon dolara, hammadde ithalatı, yüzde 5,3 artarak, 6 m ilyar 676 milyon dolara yükselmiştir.
İthalatın ülkelere göre dağılımı incelendiğinde, AET ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalat harcam aları içindeki payının yüzde 28,1 olarak gerçekleştiği ve önceki yıla göre, önemli bir değişiklik göstermediği görülmektedir. Buna karşılık, O rta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinin, top
lam ithalat içindeki payı, 1982 de yüzde 42 iken, 1983 de yüzde 39 a düş
müştür. Bu grup içinde yer alan, özellikle Irak, Libya ve Suudi A rabistan’ın paylarında azalma, İran’ın payında yükselm e görülmüştür. Bu iki grubun dışında kalan A.B.D., İsviçre ve Japonya’nın toplam ithalat içindeki payı azalma, Sovyetler Birliği’nin payı ise artış göstermektedir.
4. Görünmeyen İşlemler
1983 yılı sonunda, görünmeyen işlemlerden sağlanan gelirlerin, öde
meler dengesine katkısı, önceki yıla göre, yüzde 34 azalarak, 1 milyar 273 milyon dolar olmuştur.
Görünmeyen işlemler içinde önemli bir kalem oluşturan işçi dövizleri 1 milyar 554 milyon dolar olarak gerçekleşirken, önceki yıla göre, yüzde 28,9 oranında azalma göstermiştir. A.B.D. dolarının, diğer ülke paralarına göre hızla değer kazanması, ayrıca, yurtdışm daki Türk işçilerinin işsizlik oranının artm ası, işçi dövizi girişini azaltan faktörlerdendir. Ayrıca, Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesabına uygulanan yüksek faizler, 1983 de de çekiciliğini korumuş, işçi dövizlerinin bir kısmı, bu hesaba yönelmiştir.
Dresdner Bank ile işbirliği yapılarak uygulanan bu hesaplara, 1983 yılında, 433 milyon dolarlık net giriş olmuştur. Bu hesaplara net girişler, 1980 yılında 22 milyon dolar, 1981 yılında 108 milyon dolar, 1982 yılında 345 milyon dolar idi. İşçi dövizleri girişi ile Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat hesabındaki gelişmeler aşağıdaki grafikte gösterilmektedir.
İŞÇİ DÖVİZLERİ KREDİ MEKTUPLU DÖVİZ
TEVDİAT HESABI NET GİRİŞLERİ
MİLYON DOLAR MİLYON DOLAR
Son yıllarda yurt dışına açılarak, özellikle O rta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde ihalelere girerek, inşaat ve montaj işleri alan Türk firmalarının sayısındaki artış, 1983 yılında da sürerek 220 ye yükselmiştir. Bu firma
larda çalışan işçi sayısının 200 bin civarında olduğu tahm in edilmektedir.
Merkez Bankası’na 1983 yılında Libya’dan 12, Irak’tan 17, Suudi Arabistan’
dan 42, Ü rdün’den 3, K uveyt’ten 3 Türk firması yüzde otuz ve fazlası döviz transferlerini yapmış bulunm aktadır. Merkez Bankası’na, bu firm alar kanalıyla, her ay, ortalam a 13.800 işçi havalesi gelmiştir. Bu havalelerin 34 milyon doları, Türk lirasına dönüştürülm ek üzere gönderilen yüzde otuz ve fazlası, 7 milyon doları ise Dövize Çevrilebilir M evduat ve Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesabına gönderilen dövizlere ait olup, bunların toplamı 41 milyon dolar olmaktadır. Ticari bankalara geldiği tespit edilen döviz miktarı ise 4 milyon dolardır,
1983 yılında, görünmeyen işlemlerde yer alan, borç faiz ödemeleri, 1 milyar 442 milyon dolar olmuştur. Turizm ve dış seyahatten sağlanan net gelir ise, yüzde 8,4 artarak, 284 milyon dolara yükselmiştir.
5. Sermaye Hareketleri
Yıl içindeki o rta ve uzun vadeli dış kredi kullanımları ile dış borç ana para ödemelerini ve özel yabancı sermaye girişlerini gösteren sermaye hareketleri 1983 yılında, 1982 yılına göre yüzde 52 oranında azalarak 559 milyon dolara düşmüştür.
Türkiye’de gerçekleştirilecek olan yatırım ların dış kaynak ihtiyacım karşılam ak üzere alm an proje kredileri 1983 yılında yüzde 33 oranında azalarak 508 milyon dolara inm iştir. Öte yandan, daha çok petrol ve yatırım m alları gibi Türkiye’nin tem el ithal girdilerini sağlamak amacıyla kullanılan program kredileri 1983 yılında yüzde 40 oranında azalarak 609 milyon dolar düzeyinde kalm ıştır.
1983 yılında kullanılan proje ve program kredileri, genellikle, önceki yıllarda im zalanan kredi anlaşm alarının bakiyelerinden oluşmaktadır. 1983 yılında yapılan fak at tüm ü bu yıl kullanılamamış olan önemli kredi anlaş
malarındaki gelişmeler ise şöyle özetlenebilir :
1983 yılında çeşitli OECD ülkeleri ile çoğu proje kredisi olmak üzere toplam 277 milyon dolar tutarında kredi anlaşması imzalanmıştır. Bunlar
dan başlıcaları, Fransa’dan sağlanan 31,1 milyon dolarlık proje kredisi, Federal Almanya’dan sağlanan çeşitli santrallar ve barajların yapımında ve lokomotif alımmda kullanılacak olan toplam 220 milyon dolarlık proje kredileridir.
1983 yılında, Dünya Bankası’ndan 494,7 milyon doları proje kredisi, 300 milyon doları yapısal uyum kredisi olm ak üzere toplam 794,7 milyon dolarlık kredi sağlanmış, bu m iktarın 100 milyon dolarlık kısmı yapısal uyum amacıyla 1983 yılı içinde kullanılmıştır.
Ham petrol alımı amacıyla İslam Kalkınma Bankası’ndan 1983 yılı içinde sağlanan toplam 110 milyon dolarlık kredinin 90 milyon doları
yıl içinde kullanılmıştır. Avrupa İskân Fonu’ndan sağlanan 105,1 milyon dolarlık ve U luslararası Kalkınma Ajansı’ndan sağlanan 138,5 milyon dolar
lık kredilerin kullanımına ise henüz başlanmamıştır.
Önceki yıllarda sağlanmış olan kredilerin bakiyeleriyle birlikte, 1983 yılında, OECD ülkelerinden toplam 59,5 milyon dolar program kredisi kullanılmıştır. Bu miktarın 52,4 milyon dolarını Japonya’dan sağlanan k re diler oluşturm aktadır.
1983 yılında A.B.D. den toplam 223,5 milyon dolar dış yardım sağ
lanmıştır.
1983 yılında, Dünya Bankası’ndan sağlanan 212,8 milyon dolar, Avrupa İskan Fonu’ndan sağlanan 113,2 milyon dolar hesaplarımıza geçmiş bulun
maktadır.
Körfez ülkelerinden sağlanan 100 milyon dolar tutarındaki kredi ile.
İPRAŞ, petrol alımında bulunmuştur.
Ayrıca 1983 yılında uluslararası ticari bankalarla yapılan anlaşma sonucu 200 milyon dolar kredi sağlanmış ve kullanılmıştır.
1983 yılında Türkiye, IMF den 377,2 milyon dolar tutarında kredi kullanmış, buna karşılık 184,5 milyon dolar geri ödemede bulunmuştur.
Bu gelişme sonucunda IMF den 192,5 milyon dolar tutarında net kredi alınmış olmaktadır.
Türkiye’nin toplam dış borçlan 1983 yılında, bir önceki yıla göre, 588 milyon dolar artm ıştır. Toplam 16 milyar 771 milyon dolar tutarındaki dış borcun yüzde 82,8 i orta ve uzun vadeli, yüzde 17,2 si ise kısa vadelidir.
1983 yılında orta ve uzun vadeli borçlarda yüzde 1,5 oranında bir azalma, kısa vadeli borçlarda ise yüzde 38,2 oranında bir artış olduğu görülmektedir.
B. DIŞ TİCARET VE KAMBİYO REJİMLERİNDEKİ GELİŞMELER 1. Dış Ticaret Rejimi
a. İhracat
Ülkemizde ihracat, İhracat Rejimi Kararı ve bu K arar’m uygulamasına yönelik olarak yayımlanan yönetmelik ve sirkülerler, Türk Parası Kıyme
tini Koruma K ararlarr ve tebliğlerine göre yürütülmektedir.
7 Ocak 1982 tarihli Resmi G azete’de yayımlanan, İhracat Rejimi Kararı ve İharacat Yönetmeliği 29 Aralık 1983 tarihine kadar yürürlükte kalmıştır.
