T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T
M E R K E Z B A N K A S I
ANONİM ŞİRKETİ
29 N isan 1976 tarihli
HİSSEDARLAR GENEL K URULU’NA arzolunan
1 9 7 5
Kırkdördüncu H esap Yılı Hakkında
BA N K A MECLİSİNCE HAZIRLANAN YILLIK FA A LİY ET RAPORU DENETLEM E K U R U LU RAPORU BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI
A N K A R A
TÜ RK İY E CU M H U RİY ET MERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ
B aşk an V ekili N um an AKSOY
Ü ye M ehm et A rif ATALAY
9 9 T u ra n ŞAHİN
M H alûk TİM U R TA Ş
M Zeki TOKER (1)
99 Ş ere f BAKŞIK
9 9 A rif H ik m et G Ü N ER (2)
99 lly as KARAÖZ (3)
DENETLEM E KURULU
Ü ye M ehm et AK M A N SU
99 İz z e t AKÇAL
99 T a rık HA TU SİL
99 V ecih IŞIK (4)
99 C engiz ACAR (5)
YÖNETİM KOM İTESİ
B a şk a n V ekili N um an AK SO Y
B a şk a n Y ardım cısı Y ah y a A R SLA N ER
9 9 99
N aci TİB ET
(1) 1.12.1975 tarihine kadar (2) 12.12.1975 tarihine kadar (3) 5.12.1975 tarihinden itibaren (4) 13.3.1975 tarihine kadar
G Ü N D E M
1 — B a n k a M eclisi v e D e n e tle m e K u ru lu ’n u n 1975 H esap Y ılı’n a a it r a p o rla rın ın o k u n m a sı; B ilanço v e K â r ve Z a r a r H e sa b ın ın ta sd ik i; K â r’ın te k lif g e re ğ in c e dağı
tılm a s ın ın k a b u lü v e B an k a M eclisi v e D enetlem e K u ru lu ’n u n ib rası.
2 — B a n k a M e c lisin d e k i g ö re v s ü re le ri 30 N isan 1976 ta rih in d e so n a e re c e k ü y e lik le rd e n ik isin e ü ç yıl sü re için iki ü y e seç ilm esi.
3 — B a n k a M ec lisin d e v e f a t s u re tiy le a ç ıla n b ir üyeliğe, T ü r k T ic a re t K a n u n u ’n u n 315 inci m a d d e sin e g öre ilk G e n el K u ru l T o p la n tıs ı’n a k a d a r g ö re v ifa etm ek ü z e re , B a n k a M eclisin ce 5.12.1975 ta rih in d e seçilm iş b u lu n a n ü y e ’n in seç im in in ta s v ib e a rz ı ile g ö re v sü re s in in v e f a t e d e n ü y e n in m ü d d e tin i ik m alen 30 N is a n 1978 ta rih in e k a d a r u z a tılm a sı.
4 — B a n k a M ec lisin d e v e f a t s u re tiy le a ç ıla n b ir üyeliğe, v e f a t e d e n ü y e n in m ü d d e tin i ikm alen , b ir y ıl için üye se ç ilm e si.
5 — D e n e tle m e K u ru lu ’n d a sü re le ri 30 N isan 1976 ta ri
h in d e b ite c e k o lan iki ü yelik için, 1211 say ılı K anun h ü k ü m le rin e g ö re (A) sınıfı h is s e d a rm c a bir, (B - C) sın ıfı h is s e d a rla rın c a b ir ü y e seçilm esi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
Sahife
GİRİŞ ... 15
B i r i n c i B ö l ü m DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER 1 — G EN E L D U R U M ...16
2 — Ü R ETİM VE İST İH D A M ... ... 16
3 — FİY A TLA R ... ... 19
4 — U LU SL A R A R A SI Ö D E M E L E R ... ... 20
5 — D Ü N Y A T İC A R E T İ ... ... 23
6 _ PA R A SA L G E L İŞM E L E R V E P A R A PO LİTİK A LA R I 24 7 — U LU SL A R A R A SI PA R A R E FO R M U Ç A LIŞM A LA R I 26 8 — U L U SL A R A R A SI K U R U L U ŞL A R ... ... 30
İ k i n c i B ö l ü m İÇ EKONOMİK GELİŞMELER I. 1975 YILI KALKINMA PROGRAMI ... 34
1 — H E D E FL E R ... 34
2 K A Y N A K LA R - H A R C A M A LA R, Y A TIRIM LA R - TA S A R R U FL A R ... 35
3 _ 1975 YILI G ER Ç EK LEŞM E TA H M İN LER İ ... 36
II. MİLLİ GELİR - KESİMLER VE GELİŞMELERİ ... 37
1 — M İLLİ G ELİR ... 37
2 — K E S İM L E R V E G ELİŞM ELER İ ... 38
„ ... 38
A . Tarım ... „ . ... 40
B. Sanayi ... C. in şa a t v e K onut ... 43
D. U laştırm a v e H aberleşm e ... 44
. 46 3 — ÇA LIŞM A ... „ , ... 46 A . G enel G elişm eler ...
Sahife
III. PA R A VE K R ED İ ... 47
1 — M ER K EZ B A N K A SI ... 47
A. B a n k n o t E m isy o n u ... 47
B. M erk ez B an k ası K red ileri ... 48
C. A ltın ve D öviz D u ru m u ... 55
D. M ev d u at v e D iğ er İşle m le r ... 55
2 — BANKALAR ... 57
A . T oplu B akış ... 57
B. K ullanım ... 00
C. K a y n a k la r... 05
3 — PA RA - BANKA S İS T E M İ... 07
A. P a ra H acm i ... 07
B. K redi H acm i ... 0 0 TV. SERM AYE PİY ASA SI ... 69
V. DIŞ TİCA RET VE ÖDEM ELER ... 73
1 — DIŞ TİCA RET R EJİM İ ... 73
2 — DIŞ TİCA RET GELİŞM ELERİ ... 76
3 — KAMBİYO REJİM İ ... g4 4 — ÖDEM ELER DENG ESİ G ELİŞM ELERİ ... 86
VI. FİYATLAR ... 89
1 — TO PTA N EŞYA FİYATLA RI G EN EL E N D E K S İ ... 89
2 - GEÇİNM E EN D EK SLERİ VE A L T IN F İY A T L A R I 93 3 — FİYAT KONTROL KOM İTESİ Ç A L IŞ M A L A R I... 90
VII. KAMU MÂLİYESİ , ... 97
1 — KON SO LİDE BÜTÇE „ ... 97
2 — KAM U BORÇLARI ... 99
Sahife
Ü ç ü n c ü B ö l ü m İDARİ İŞLER
İd a ri İş le r ... 101
D ö r d ü n c ü B ö l ü m BİLANÇOM UZUN TAHLİLİ, DENETLEME KURULU RAPORU, BİLANÇO, KAR VE ZARAR HESABI B ila n ç o m u z u n T a h lili ... 103
D e n e tle m e K u ru lu R a p o r u ... 115
B ilân ço , K â r v e Z a r a r H e sa b ı ... 117
İSTATİSTİK CETVELLERİ ... 125
İ S T A T İ S T İ K C E T V E L L E R İ
1975 YILI K A L K IN M A P R O G R A M I 1. P lâ n v e P ro g ra m H e d e fle ri 2. G e n el E k o n o m ik D e n g e 3. K a m u K esim i D engesi
MİLLİ GELİR - KESİMLER V E GELİŞMELERİ 4. T ü rk iy e M illî G eliri — S a b it F iy a tla rla 5. T ü rk iy e M illî G eliri — C ari F iy a tla rla 6 . T a rım Ü re tim i
7. S a n a y i Ü re tim i 8 . S a tış ve S to k la r 9. Y eni İn ş a a t
10. Y eni İiâ v e v e y a K ısm e n B ite n Y a p ıla r 11. U la ş tırm a H iz m e tle ri
12. H a b e rle şm e H iz m e tle ri
13. Dış S e y a h a t v e T u riz m G e lir v e G id e rle ri DIŞ T İC A R E T
14. Dış T ic a re t H acm i
15. Dış T ic a re tin M a d d e le r İtib a riy le D ağılışı İG. Y atırım , T ü k e tim ve H a m m a d d e İ th a lâ tı 17. K a y n a k la rın Ç eşid in e g ö re İ th a lâ t
18. İh r a c a t v e İth a lâ tın Ü lk e G ru p la rı İtib a riy le D ağ ılışı ÇALIŞM A
19. S e k tö rle re G ö re İstih d a m 20. Dış Ü lk e le re G ö n d e rile n İşç ile r PA RA - KREDİ
21. M e rk e z B an k ası — B aşlıca İşle m le r
22. M erk ez B a n k a sı — B a n k n o t E m isy o n u v e B a şlıc a E tk e n le ri 23. M erk ez B an k ası — K re d ile r v e D ağılım ı
24. A ltın M ev cu d u ve D ağılışı
25. A ltın ve D öviz D u ru m u — A.B.D. D oları 26. A ltın ve D öviz D u ru m u — T ü rk L irası 27. D iğer A ltın ve D öviz H e sa p la rı
28. M erkez B ankası — M ev d u a t v e D ağılım ı 29. B a n k a la r — B aşlıca İşlem ler
30. B a n k a la r — B aşlıca işle m le r — D eğişiklik
31. B a n k a la r — K red iler ve D ağnım ı
32. B an k ala r — K re d ile r ve D ağılım ı — M u tlak P ay 33. B an k ala rın H e sa p D u ru m u ö z e ti
34. P a ra — B an k a S istem i - B aşlıca T op lam K a y n a k la r v e K ullanım ı 35. P a ra — B an k a S istem i - B aşlıca T op lam K a y n a k la r ve K ullanım ı -
D eğişiklik
36. P a ra — B an k a S istem i - K redi H acm i v e D ağılım ı 37. P a ra — B an k a S iste m i - P a ra H acm i v e B aşlıca E tk en leri 38. P ara — B an k a S istem i - P a ra H acm i - P a ra - B anka K u ru m lan
v e D ağılım ı KAM U M Â LİY ESİ
39. K o n so lid e B ütçe 40. G e n el B ütçe 41. K a tm a B ü tçe
42. H a z in e N a k it D u ru m u 43. K a m u B o rç la n — Iç B o rçlar
44. T ü rk iy e ’n in Dış B o rç la n — D övizle ö d e n e c e k D ış B orçlar
45. T ü rk iy e ’n in D ış B orçları — T ü rk P a ra siy le ö d e n e c e k Dış B orçlar Ö D EM EL ER D EN G ESİ
46. ö d e m e le r D engesi FİYATLAR
47. A y lık F iy a t E n d ek sleri v e A ltın F iy a tla rı 48. Y ıllık F iy a t E n d ek sleri ve A ltın F iy a tla rı
1 9 7 5
Kırkdördüncü Hesap Yılı
BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN FAALİYET RAPORU
Sayın O rtaklar,
B an k am ızın k ırk d ö rd ü n c ü h e sa p y ılıy la ilgili işlem lerin so n u çlarm ı g ö s
te re n 1975 yılı B ilânçosu ile K â r v e Z a r a r H e sab ın ı in celem e v e onayınıza s u n a r, y ü k se k K u ru lu n u z u sa y g ı ile selâm larız .
B an k am ızın işlem lerin i in cele m e y e b a şla m a d a n ö n c e 1975 yılı içinde d ü n y a d a v e y u rd u m u z d a o lu şa n ek o n o m ik o la y la rı to p lu c a gö zd en g eçir
m e k te y a r a r g ö rü y o ru z .
R a p o ru n b irin c i b ö lü m ü n d e dış ek o n o m ik g elişm eleri ö n ce genel ola
r a k v e so n ra u lu s la ra ra s ı ü re tim v e istih d a m , fiy a tla r, ödem eler, tic a re t, p a ra s a l g e lişm e le r v e p a r a p o litik a la rı, u lu s la ra ra s ı p a r a reform u ç a lışm a la rı v e u lu s la ra ra s ı k u ru lu ş la r y ö n le rin d e n ; ik in ci b ö lü m d e ise iç e k o n o m ik gelişm eleri, 1975 Y ılı P ro g ra m ı, m illi gelir, ek o n o m ik kesim ler, ç a lışm a , p a ra -k re d i, se rm a y e p iy asası, dış tic a r e t v e ödem eler, fiy a tla r k a m u m âliy esi a ç ıla rın d a n a y rı a y rı inceleyeceğiz.
15
B i r i n c i B ö l ü m DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER
1 _ GENEL DURUM
D ünya ekonom isi 1973 s o n b a h a rın d a n itib a re n II. D ü n y a S av aşın d an beri ilk kez b ü y ü k bir ekonom ik b u n alım la k a rşıla şm ış; ü re tim düşüklüğü, a rta n işsizlik, şid d etli v e y ay g ın en fla sy o n ile u lu s la ra r a s ı ö d em elerde g ö rülen d en g e siz lik ler an a s o ru n la r o la ra k b elirm iştir.
E konom ik bunalım 1975 in ilk y a rısın d a d a e tk isin i sü rd ü rm ü ş, s a nayi ü lk elerin d e b ü y ü k ö lçü d e ü re tim v e ta le p d ü ş ü şle rin in yam sıra, iş sizlik o ra n la rı a rtm ıştır. Yıl o rta s ın d a n so n ra ö n ce ABD v e Ja p o n y a ’d a ekonom ik fa a liy e tle rd e d ü ze lm e b aşlam ış v e bu d ü z e lm e yılın so n ların a doğru A v ru p a’d a y av a ş d a o lsa k en d in i g ö s te rm iştir. A n c a k ilk y arıd a g ö rülen ü re tim d ü şü şle ri so n u c u n d a sa n a y i ü lk e le rin in 1975 re el GSMH ların d a b ir yıl ö n ce y e g ö re % 2,25 o ra n ın d a b ir g e rile m e o lm u ştu r. 1974 yılında g erilem e o ra n ı % 0,6 idi.
Ü retim d ek i o lu m su z g e lişm e y e k a rşılık s a n a y i ü lk e le rin d e enflasyon hızı genellik le y av a şla m ıştır. N itekim , 1974 y ılın d a tü k e tic i fiy a tla rı c in sinden san a y i ü lk eleri en fla sy o n h ızı o rta la m a % 13,6 iken, 1975 yılında bu o ran % 10 a d ü şm ü ştü r. B una k arşılık , g elişen ü lk e le rd e fiy a t a r tış ları 1975 te d a h a hızlı b ir se y ir izlem iştir. Bu ü lk e le rd e 1972 y ılında o r ta lam a % 12,2 h ız la a r ta n tü k e tic i fiy a tla rı, 1975 E ylül a y ın d a o n ik i ay ö n cesine g ö re % 27,6 o ra n ın d a y ü k se lm iştir.
ö d e m e le r d en g esi b a k ım ın d a n sa n a y i ü lk e le rin in d u ru m u , 1975 y ı
lında 1974 yılın a g ö re önem li o ra n d a d ü z e lm e g ö s te rm iş tir. D üzelm eye büyük ölçü d e sö z k o n u su ü lk e le rin ith a lâ tla rın ın ü re tim d ü şü şle rin e b ağ lı o la ra k d a ra lm a sı yol açm ış; a y rıc a b u ü lk e le rin ih ra c a tı b e lirli b ir a rtış g österm iş; dış tic a r e t h a d le ri d e o lu m lu y ö n d ek i g elişm esin i s ü rd ü rm ü ştü r.
B una k arşılık gelişen ü lk elerin ö d em e a ç ık la rın d a a y n ı fa k tö rle rin o lum suz g elişm eleri n ed e n iy le b ü y ü k ö lç ü d e g e n işle m e le r k a y d e d ilm iştir.
2 — ÜRETİM VE İSTİH D A M
1973 yılı so n la rın d a b a şla y a n ekonom ik b u n alım so n u c u san a y i ü lk e lerinin 1972 y ılın d a cari d e ğ e rle rle % 5,6 o lan o rta la m a b ü y ü m e h ızları, 1974 yılında % 0,6 o ra n ın d a g erile m e g ö ste rm iş v e 1975 yılı ilk y arısın ın en önem li s o ru n u ü re tim a z a lm a sı y a n ın d a işsizlik o la ra k b e lirm iştir. İk ti- 16
sa d î İşb irliğ i ve K a lk ın m a T e şk ilâ tın a (OECD) g ö re sa n a y i ü lk elerin d e reel G SM H 1975 in ilk y a rısın d a 1974 ün ikinci y a rıs ın a g ö re % 5,8 dü şm ü ştü r.
İlk y a n d a k i ü re tim d ü şü k lü ğ ü n d e % 7,7 ile ABD b a ş ta g elm ek te, so n ra sıra s ıy la % 7,2 ile A lm an y a, % 5,8 ile İtaly a , % 5 ile F ra n s a v e İn giltere A B D yi iz le m e k te d ir.
Y ılın ilk y a rıs ın d a sa n a y i ü lk e le rin in ç o ğ u n d a g ö rü le n reel GSMH d ü ş ü ş le rin in a ltın d a k i b aşlıca ned en , d ü şü k k a p a s ite k u llan ım ıd ır. Bu ü lk e
le r d e iç ta le p te , işsizlik v e fiy a t a rtış la r ın d a n g elen a z a lm a n ın yanısıra, re e l ih r a c a t v e d o la y ısıy la ü re tim , p e tro l ü re tm e y e n g e lişe n ü lk e le rin öde
m e le r d e n g e si d a rb o ğ a z la rı so n u c u sa n a y i ü rü n le rin e o la n ta le p le rin i bir ö lç ü d e k ıs m a la rı n ed e n iy le d ü şm ü ştü r.
B u n a lım a ç a re o la ra k b a şv u ru la n te şv ik ed ici m aliy e v e p a ra politi
k a la r ı y ılın ikin ci y a rısın d a n itib a re n e tk ile rin i g ö s te rm iş tir. S özkonusu p o litik a la r y a rd ım ıy la c a n la n a n iç ta le p v e a y rıc a s to k la rd a k i azalm alar, A B D v e J a p o n y a ’d a ek o n o m ik fa a liy e tle rin c a n la n m a s ın a yo l açm ıştır.
Y ılın s o n la rın a d o ğ ru A v ru p a s a n a y i ü lk e le ri de ay n ı a ş a m a y a g irm işler
d ir. O E C D ’y e g ö re , ikin ci y a rıd a b irin ci y a rıy a g ö re s a n a y i ü lk eleri reel G S M H la rı o rta la m a % 4,5 a rtm ıştır. B irinci y a rıd a k i g erile m e d e olduğu g ib i ik in c i y a rıd a k i a r tış ta d a % 8 ile ABD b a ş ta g e lm e k te , d iğ er ü lk e le r
d e k i a r tı ş l a r % 2 d o la y la rın d a k a lm a k ta d ır. İn g ilte re ’de ise re el GSMH ik in c i y a r ıd a % 3,75 o ra n ın d a g e rile m iştir. 1975 yılı b ü tü n o la ra k ele alın
d ığ ın d a e k o n o m ik d ü ze lm e n in yılın s o n la rın a d o ğ ru b a şla m a sı nedeniyle s a n a y i ü lk e le ri re e l GSM H l a n b ir yıl ö n c e y e g ö re g en e de o rta la m a % 2,25 g e rile m iş o lm a k ta d ır. 1975 y ılın d a en b ü y ü k g erile m e % 4,5 ile İta ly a ’da g ö rü lm e k te , d a h a so n ra % 3,75 ile A lm an y a, % 3 ile ABD, % 2,25 ile İn
g ilte re , % 2 ile F ra n s a v e % 1 ile K a n a d a g elm ek ted ir.
Ü re tim g e rile m e si d iğ er b az ı g ö s te rg e le rd e d e k e n d in i belli etm e k te d ir. Ö rn e ğ in tem el sa n a y i m alla rın d a n o lan çeliğ e b ak ıld ığ ın d a, dünya ç e lik ü re tim in in 1975 y ılın d a b ir yıl ö n c e y e o ra n la % 8,2 azald ığ ı g ö rü l
m e k te v e b u a z a lm a b a tı ü lk e le rin d e % 14,2 yi b u lm a k ta d ır.
E k o la ra k s a n a y i ü lk e le rin d e b eslediği y a n s a n a y ile r v e sağladığı is tih d a m o la n a k la rı aç ısın d a n ek o n o m ik fa a liy e tin b aşlıca g ö sterg e le rin d en b iri s a y ıla n ta ş ıt a r a ç la rı ü re tim i, za y ıf iç ta le p y ü z ü n d e n İ ta ly a ’da % 17,7, F r a n s a ’d a % 3 o ra n ın d a a z a lm ıştır. A yrıca, 1962 y ılın d a n b e ri ilk k ez olm ak ü z e r e A B D ’de ta ş ıt a ra c ı s a tış la rı % 5 o ra n ın d a d ü şm ü ştü r. S ad ec e Ja p o n y a ’d a ta ş ıt a r a ç la r ı ü re tim i ö zellik le p e tro l ü re tic isi ü lk e le re y ap ılan s a tış la r s a y e s in d e % 5,9 o ra n ın d a a rtm a g ö s te rm iştir.
B a ş lıc a ü lk e le r aç ısın d a n 1975 g elişm eleri şö y lece ö z e tle n e b ilir : A B D e k o n o m isi y u k a rıd a b elirtild iğ i gibi 1975 o rta la rın d a n itibaren h ız lı o lm a s a d a d ü ze lm e g ö ste rm e y e b a şla m ıştır. D üzelm ey e yol açan n e
d e n le r d e n b irisi, d ü şü rü le n v erg i o ra n la rı sa y e sin d e ek o n o m ik fa aliy etle re
döniik h a rc a n a b ilir g elirlerin a rtm a sıd ır. D ü z elm e d ek i y a v a ş lık ta ise, s a nayicilerin h am m ad d e le re aşırı talebi ö n lem ek için, s to k la rın a ilave y a p m ak tan k a ç ın m a la rın ın p ay ı o lm u ştu r.
İn g ilte re ’de 1974 de b a şla y a n ek o n o m ik g erile m e , 1975 in ilk y a n sında g id ere k a rtış g ö ste rm iştir. Iç taleb in ve ü lk e ih ra c a tın ın d üşm esi nedeniyle ü re tim d en çok sto k e ritilm e si y o lu n a gid ilm iş v e böy lece san a y i üretim i d ü şm ü ştü r. A ncak g en e l kanı, ek o n o m ik b u n a lım ın so n u n a y a k laşıldığı y o lu n d ad ır. Ç ünkü, en fla sy o n hızı h e n ü z y ü k s e k o lm ak la b irlik te k o n tro l edilebilir d u ru m a g elm iştir.
F ra n s a ’d a 1974 o rta la rın d a n beri d ü şen ü re tim , 1975 in ü çüncü ç e y reğinden itib a ren a rtm a y a b a şla m ıştır. U y g u la n a n aç ık fin an sm an v e tra n sfe r h a rc a m a la rıy la iç ta le p ca n la n m ış, son a y la r d a ev v e a rab a alım - larım n a rtm a sıy la da o to m o tiv v e a r a m alları sa n a y ile rin d e ü re tim y ü k se l
m iştir. K asım 1974 te % 22 o lan sa n a y id e atıl k a p a s ite o ram , bu yılın eş ayın d a % 15 e inm iş ve san a y i ü re tim i yıl içinde % 1,6 o ra n ın d a a rtm ıştır.
Bu a rtış oranı, b u n alım d an ö n cek i a r tış la r d ü z e y in d e d ir.
A lm an y a’da yılın o rta la rın a k a d a r s ü re n ü re tim d ü şü şle rin i g id erm ek am acıyla, en fla sy o n hızının d ü şü k o lm asın d an d a y a r a rla n ıla r a k iç taleb i ca n lan d ırıcı p o litik a la ra b a şv u ru lm u ştu r. Yıl için d e r e e s k o n t v e k an u n i k arşılık o ra n la rı d ü şü rü le re k b a n k a la rın lik id ite si a rtırılm ış, ay rıca fa iz hadleri de d ü şm ü ştü r.
J a p o n y a ’da ekonom ik düzelm e, özellik le in ş a a t k e sim in d e k i c a n la n m adan ve k am u h a rc a m a la rın d a k i a r tış ta n g e lm e k te d ir. S an ay i ü re tim düzeyi ise 1974 e o ra n la % 11 d a h a azdır.
D ünya taleb in d ek i d ü şü ş İta ly a ekon o m isin i 1975 in ilk y a rısın d a 1950 lerd en beri g ö rü len en b ü y ü k g erile m e n in için e so k m u ştu r. OECD ta h m in le rin e g ö re y a tırım la r yıl içinde % 20 d ü şm ü ştü r. E konom ik d ü z e l
me yolu n d a bir eğilim sa ğ la m a k için 1975 b a şın d a n b eri g en işletici p a r a p o litik aları u y g u la n m a k ta d ır.
OPEC ülkeleri, san a y i ü lk e le rin d e k i ü re tim a z a lm a sı y ü z ü n d e n d ü şen petrol taleb in e k arşı ü re tim lerin i k ısa ra k p e tro l fiy a tla rın ı te k ra r y ü k seltm e yolunu seçm işlerd ir. P etro l ü retim i, g eçen y ıla g ö re % 13 o ra n ın d a d ü şm ü ştü r. Buna k arşılık p etro l fiy a tla rı 1 Ekim 1975 ta rih in d e % 10 o r a nında y ü k seltilm iştir.
İstih d am d ak i d urum , ü re tim d e k i g erilem eleri y a n s ıtır n ite lik te d ir.
Ü retim a z a lm a la rın a bağlı o la ra k , san ay i ü lk e le rin d e işsizlik yıl içinde önem li bir so ru n o lm u ştu r. İn g ilte re ’d e 1974 so n u n d a % 2,7 o lan işsizlik oranı 1975 so n u n d a % 5 e, A lm a n y a ’da % 3,6 d an % 5,3 e, D a n im a rk a ’d a c/c 5,2 den % 11,2 ye H o llan d a’d a % 3,2 d en % 5,4 e ç ık m ıştır. D üzelm e aşa m a sın a yeni giren A v ru p a sa n a y i ü lk e le rin d e işsiz lik te k i a r tm a d evam
e tm e k te d ir. B irçok A v ru p a ü lk esi işsizliğ e k a rş ı te d b ir o la ra k k ısa çalışm a s a a tle ri y ö n te m in e b a ş v u rm a k ta ve işsizlik s ig o rta sı ö d em ek te d ir.
İşsiz lik o ra n ı y a b a n c ı işç ile r a ra s ın d a d a h a da y ü k se k tir. A lm anya F e d e ra l İşçi E n s titü s ü n ü n y a p tığ ı a ç ık la m a y a g öre, yıl o rta sın d a çalışan y a b a n c ı işçi sa y ısı b ir yıl ö n ce y e g ö re % 11,2 azd ır. B una k arşılık aynı d ö n e m d e A lm a n y a ’da ça lışa n y erli işçi sa y ısın d a k i d ü şm e % 2,4 o ra n ın d a d ır. A lm a n y a ’da y a b a n c ı işç ile r içinde ön sıra y ı % 27 ile T ü rk işçileri a lm a k ta d ır. D a h a s o n ra % 17 ile Y ugoslav, % 15 ile İta ly a n , % 10 ile Y u n a n v e % 6 ile İsp a n y o l işçileri g elm ek ted ir.
A v ru p a sa n a y i ü lk e le rin d e y a b a n c ı işçilerin iş o la n a k la rın ın azalm ası, ö z e llik le y u r t d ışın a işçi g ö n d e re n ü lk e le r y ö n ü n d e n ö nem k az an m ak tad ır.
Ç ü n k ü işçi g ö n d e re n ü lk elerin ço ğ u ith a lâ tla rın ı bir ö lçü d e y u rt dışında ç a lış a n v a ta n d a ş la rın ın g ö n d e rd ik le ri d ö v izlerle k a rşıla m a k ta d ır. S anayi ü lk e le r in d e k o n jo n k tü rü n d a ra ld ığ ı d ö n e m le rd e işte n ç ık a rm a la r a rttığ ın d a n , g e lişe n ü lk e le rin ö d em ele r d e n g e le ri o lu m su z y ö n d e etkilenm ektedir.
S on a y la rd a J a p o n y a ve A B D ’d ek i ek o n o m ik d ü ze lm e istih d a m d a a r
tış a yol a ç m ıştır. J a p o n y a ’da yılın ikinci çe y re ğ in d e % 1,9 o lan işsizlik o ra n ı, ü ç ü n c ü ç e y reğ in so n u n d a % 1,6 ya, A B D ’de ikinci ç e y rek sonunda
% 8,9 o la n işsizlik o ra n ı yıl so n u n d a % 8,3 e in m iştir.
3 — FİYATLAR
S a n a y i ü lk elerin in h em en h ep si e n fla sy o n la m ü cad e ley i ön plana a la r a k 1974 y ılın d a k ısıtla y ıc ı m aliy e v e p a ra p o litik a la rı u y g ulam ışlardır.
Z a y ıf ta le p le b irle şe n bu p o litik a la r 1975 yılı e n fla sy o n hızım y a v a şla t
m a d a b a ş a rılı o lm u ştu r.
E n fla sy o n g ö ste rg e le rin d e n o lan G SM H d e fla tö rle rin e bakıldığında, O E C D y e g öre, sa n a y i ü lk eleri için 1974 ü n ikinci y a rıs ın d a b ir önceki y a r ıy a g ö re % 13,7 a rtış g ö ste re n d e fla tö r, 1975 in birinci y a rısın d a bir ö n c e k i y a rıy a g ö re % 10,2, ikinci y a rısın d a % 7,5 a rtış k a y d e tm iştir. A ncak y a v a ş la m ış da o lsa ca ri en fla sy o n h ızları, 1970 le rin ilk y ılla rın d a GSMH d e f la tö rle rin d e g ö rü le n o rta la m a % 6,5 a rtış ın h e n ü z ü z e rin d e se y re tm e k te d ir.
G SM H d e fla tö rle rin d e 1975 te b elire n d ü şm e tü k e tic i fiy a tla rın d a da g ö rü lm e k te d ir. ABD de 1974 y ılın d a % 13,6 o lan tü k e tic i fiy a tla rı artış h ız ı 1975 te % 7 ye; K a n a d a ’da % 10,9 d an % 9,5 e; J a p o n y a ’da % 2 1 ,5 te n % 8 e; F ra n s a ’d a % 15,2 den % 9,6 ya; A lm a n y a ’da % 5,9 d an % 5,4 e;
İ t a ly a ’d a % 24,5 den % 11,2 ye; İsv iç re ’de % 7,5 den % 3,5 e; İsv e ç’te
■% 11,1 d e n % 10 a; Is p a n y a ’d a % 17,9 d an % 14,4 e inm iştir. D iğer ta ra fta n İn g ilte r e ’d e 1974 y ılın d a % 19,2 olan tü k e tic i fiy a tla rı a rtış o ra n ı 1975 te
% 24,9 a, Y u n a n is ta n ’d a % 13,5 ten % 15,5 e çık m ıştır. OECD ülkeleri o r ta la m a tü k e tic i fiy a tla rı a rtış h ızı % 9,2 dir. G eçen yıl b u h ız % 10,6 idi.
A y rıca E co n o m ist d e rg isin c e d ü z e n le n e n e n d e k s e g ö re em tia fiyatları 1973 y ılında % 53 o ra n ın d a a rtm ış k e n , 1974 y ılı a r tış h ız ı a n c a k % 3 d o la yında k alm ıştır. E m tia fiy a tla rı g en e l e n d e k si 1975 y ılın d a % 9,8 o ra n ın d a düşüş k a y d e tm iştir. 1975 te e m tia fiy a tla r ı g e n e l e n d e k s in in y iy e c e k m a d deleri g ru b u % 16,4, s a n a y i m a d d e le ri g ru b u d a % 2 ,2 o ra n la rın d a a z a lm a g ö ste rm iştir. S an ay i m ad d ele ri için d e m e ta lle r, s a n a y i ü lk e le rin in d ü şe n talep lerin e bağlı o la ra k 1974 t e % 28, 1975 te % 12,6 o ra n ın d a d ü şe rk e n , ely af fiy a tla rı yıl için d e % 7 a rtm ış tır.
4 — U LU SLA R A R A SI Ö D EM ELER
1974 y ılın d a sa n a y i ü lk e le ri v e g e lişe n ü lk e le r ö d e m e a ç ık la rı önem li b o y u tla ra u laşm ıştır. 1975 y ılın d a ise s a n a y i ü lk e le ri d u ru m la rın ı d ü z e l
te re k fazla v e rm e y e b aşlam ış, b u n a k a rşılık g e lişe n ü lk e le rin a ç ık la rı d a h a d a a rtm ıştır.
C ari fiy a tla rla s a n a y i ü lk e le rin in ih ra c a tla rı b elli o ra n d a a rta rk e n , işletm elerin d ü şü k k a p a s ite ile ç a lışm a la rı v e y e te r li h a m m a d d e sto k la rın a sah ip o lm aları dolay ısıy le, ith a lâ tla rı b e lirg in b ir b ü y ü m e g ö ste rm e m iştir.
U ygulanan en e rji ta s a r ru fu p o litik a la rı v e u y g u n h a v a k o ş u lla n y a n ın d a ü retim d ü şü k lü ğ ü n e bağlı o la ra k a z a la n p e tro l k u lla n ım ı, s a n a y i ü lk elerin in ö d em eler d u ru m la rın ı olu m lu y ö n d e e tk ile y ic i b ir f a k tö r o lm u ştu r. S an ay i ülkeleri tic a re t h a d le ri de g e lişe n ü lk e le r a le y h in e g e lişm e k a y d e tm iştir.
B una k a rşılık ih ra c a tla rı a z a la n v e y a p ısa l n e d e n le rle ith a lâ tla rın d a onem li k ısın tıla ra g id em ey en g e lişe n ü lk e le r, yıl iç in d e b ü y ü k a ç ık la r v e r m işlerdir. G elişen ü lk e le rin c a ri işle m le r d e n g e si 1975 te 1974 e g ö re 7,5 m ilyar d o lar k a d a r d ah a a le y h te , s a n a y i ü lk e le rin in k i ise 27 m ily a r d o la r leh te gelişm iş v e bu d u ru m g e lişe n ü lk e le re y e n i y a rd ım ça b a la rın ı g e r e k tirm iştir. Y ardım ç a b a la rı a ra s ın d a D ü n y a B a n k a s ın c a “ Ü ç ü n cü K a y n a k ” adlı bir fon k u ru lm ası, U lu sla ra ra sı P a ra F o n u n u n elin d ek i a ltın la rın 1 /6 sini 4 yıl içinde s a ta r a k elde ed ilec ek k â rı az g elişm iş ü lk e le re v erm e k a rarı, y ın e F on u n k re d i tra n ş la rı k u lla n ım ın ı g e n iş le tm e s i v e telafi edici fin an sm an k o lay lık la rın ı a rtırm a s ı ile k o ta la r ı y ü k s e ltm e s i say ılab ilir. G e
lişen ü lk eler alm an son k a ra rla , I. k re d i tra n ş ın d a n 3 m ily a r d o la r çeke- ı ete k le rd ir. A y rıca 1976 y ılın d a to p la n a c a k o lan B irleşm iş M illetler IV T ica ret ve K alkınm a K o n fe ra n sın d a (U N C TA D ) ö z e llik le g elişen ü lk elerin rnasm»Tl'i uŞ f ° rl T fİnanSm an s o ru n larıyIa, u y g u n fin a n sm a n sağ lan - m asm a ilişkin te d b irle r g ö rü şü le c e k tir. Bu g ö rü ş m e le r so n u c u n d a g elişen ülkelerin fin an sm an so ru n la rıy la ilgili b a z ı k a r a rIa r aIın m a sı beW e n m ek -
B irleşm iş M illetler v erile rin e g öre, OPEC ü lk e le rin in g e lişe n ü lk elere d ! ? f l a n y a r d ‘m lar 0 ,d u k ^ b ü y ü m ü ş; 1973 y ılın d a y a p ıla n 1 1 m ily a r dolarlık y ardım 1975 te 3 m islin d en fa z la a r ta r a k 3,4 m ily a r d o la ra vük
• e iniştir. Y ardım , OPEC ü lk eleri to p lam GSM H la rm ın % 1,9 u n u teşk il
e tm e k te d ir. S an ay i ü lk eleri ise to p lam GSM H larm ın a n c a k % 0,3 ü k ad a r y a rd ım y a p m a k ta d ırla r.
ABD d e yılın ilk y a rısın d a sto k eritm eleri, ü re tim azlığı ve zayıf talep y ü z ü n d e n ith a lâ t önem li ö lç ü d e d ü şm ü ş, b u n a k arşılık ih ra c a tta azalm a o lm a m ıştır. R esm î a ç ık la m a y a göre, ü lk en in 1975 yılı tic a re t fazlası 11,05 m ily a r d o la rd ır v e bu m ik ta r 1964 y ılın d a g ö rü len 7,1 m ily a r dolarlık re k o r d ü z e y in de ü stü n d e d ir. 1974 y ılın d a k ü ç ü k bir açık v e re n c a ri işlem ler d en g e si OECD ye göre, 1975 y ılın d a 11,5 m ily a r d o la r fa z la verm iştir.
J a p o n y a ’da geçen yıl 1,4 m ily a r olan tic a re t fazlası b u yıl a rta ra k 5,5 m ily a r d o la ra çık m ıştır. G eçen yıl 4,7 m ily a r d o lar o lan ca ri işlem ler d en g e si açığı d a a z a la ra k 0,5 m ily a r d o la ra inm iştir.
S a n a y ile şm iş ü lk e le rin ç o ğ u n u n ak sin e, İn g ilte re 1975 yılında 7 m ilyar d o la r tic a r e t açığı v e rm iştir. A n c ak bu açık 1974 teki 12,2 m ily a r dolarlık a ç ık ta n önem li ö lçü d e az d ır. A ynı şek ild e 1974 y ılın d a 8,8 m ily ar d olar o la n c a ri işlem ler aç ığ ın a k a rşılık bu yılın açığı 4 m ily a r d o lard ır.
F ra n sa , ü re tim azlığı v e enerji ta s a r ru fu y ü z ü n d e n a z a la n ith a lâ t d o lay ısiy la , 1974 te k i 3,9 m ily a r d o lar tic a r e t aç ığ ın a k a rşılık , 1975 yılında 2,25 m ily a r d o la r tic a r e t fa z la sı k a y d e tm iştir. G eçen yıl 6 m ily a r d o lar olan c a ri işle m le r açığı, bu yıl 0,25 m ily a r d o la ra inm iştir.
A lm a n y a ’nın ih ra c a tta k i re k a b e t gücü , ü lk e d e k i en fla sy o n hızının d ü ş ü k o lm a sın a k a rşılık m a rk ’ın d e ğ e r k a z a n m a sı so n u cu sarsılm ış v e ih ra c a t d a ra lm ış tır. 1974 yılının 21,9 m ily a r d o la rlık tic a r e t fazlası, bu yıl önem li ö lç ü d e a z a la ra k 12,2 m ily a r d o la ra d ü şm ü ştü r. T ic a re t fa z la sın d a k i az al
m a y a b ağ lı o lara k , 1974 y ılın d a k i 9,6 m ily arlık c a ri işlem le r fazlası, bu y ıl 4,5 m ily a r d o la ra in m iştir.
İ ta ly a ’d a ith a lâ t g eç en y ıla g ö re % 5,7 azalm ış, ih ra c a t % 15,6 a r t
m ıştır. B öylelikle 1974 y ılın d a 8,5 m ily a r d o la r o lan tic a r e t açığı, 1975 te 1 m ily a r d o la ra in m iştir. A ynı şe k ild e 1974 te k i 7,8 m ily a r d o larlık cari işle m le r aç ığ ın a k a rşılık , b u yılın açığ ı 0,25 m ily a r d o la ra inm iştir.
K a n a d a ’nm ih ra c a tı 1975 y ılın d a b ira z d ü şm ü ş, b u n a k a rşılık ith a lâ t
% 6 o ra n ın d a a rtm ış tır. G eçen yıl 1,7 m ily a r d o la r o lan tic a r e t fazlası, bu yıl y e rin i 0,8 m ily a r d o la r a ç ığ a b ıra k m ıştır. 1974 te 1,7 m ily a r d o lar olan c a ri işle m le r açığı, bu yıl 4,75 m ily a r d o la ra y ü k selm iştir.
D iğ e r A v ru p a ü lk e le rin d e n İsv içren in g eçen yıl 1,7 m ily a r d o la r olan tic a r e t açığı, 1975 te b ü y ü k ö lçü d e a z a la ra k 100 m ilyon d o la ra inm iş, g e
çen yıl 171 m ilyon d o la r gibi k ü ç ü k b ir fa z la y la k a p a n a n c a ri işlem ler den g e si, b u yıl 2 m ily a r d o la r fa z la v e rm iştir. C ari işlem le rd e B elçika 1,25 m ily a r, H o lla n d a 1,75 m ily a r d o la r fa z la g ö ste rirk e n , D a n im a rk a 0,2 m il
y a r, İsv e ç 2,15 m ily ar, İsp a n y a 2,7 m ily ar, Y u n a n ista n 1,35 m ily a r d olarlık a ç ık la r k a y d e tm işle rd ir.
OPEC ü lk elerin in 1974 y ılın d a 68 m ily a r d o lar o lan carı işlem ler fa z lası IMF in y ap tığ ı h e sa p la ra g ö re bu y.l 36 m ily a r d o la rd a k a la c a k tır.
C ari fazlad ak i d aralm an ın ü ç te ikiden fa zlası ith a lâ t a rtış ın d a n iler, gel- m ektedr. OPEC ü lk elerin in ih ra c a tı yıl içinde % 12 c iv a rın d a az alm ıştır.
S ap tan ab ild iğ i k ad a rıy la. OPEC ü lk e le rin in 1975 c a ri işlem le r fazlasının d arılım ı şöyle o lm u ş tu r : F azlalığın % 20 si ABD de d e v le t tah v ille rin e ve çeşitli y a tırım la ra p lase edilm iş; % 30 u A v ru p a p iy a sa la rın a yatırılm ış, gelişen ü lk elere 3,4 m ily ar d o la r tu ta rın d a y ard ım v erilm iş; IM F P etro l Fonu dahil, bazı u lu sla ra ra sı k u ru lu ş la ra 9 m ily a r d o la r c iv a rın d a y ard ım da b u lu n u lm u ştu r.
ö z e l Ç ek m e H a k la rı (ÖÇH), U lu sla ra ra sı P a ra F o n u re z e rv p o zisy o n ları, altın ve çeşitli dö v izlerd en o lu şa n uluslararası rezerv hacm i 1975 yılı Kasım ayı itibariyle, geçen yılın eş ay ın a g ö re % 6,7 o ra n ın d a a r ta ra k 179 m ilyar 197 m ilyon ÖÇH den 191 m ily a r 259 m ilyon ÖÇH n a ulaşm ıştır.
1974 yılının ay n ı dönem indeki a r tış o ra n ı olan % 19,5 e g ö re, bu yılki a rtış hızı o ldukça d ü şü k tü r. T oplam re z e rv le rd e izlenen a rtış , P a ra F onu rezerv p o zisy o n ların d a % 44,6 ve çeşitli d ö v izlerd e % 3,4 o ra n ın d a k i y ü k selişler
den ileri gelm iştir. 1974 yılında h em en hiç a rtış g ö ste rm e y e n ÖÇH v e altın, 1975 yılında sıra sıy la % 3,6 ve % 2,7 o ra n ın d a a z a lm ıştır. T op lam re z e rv ler içinde ö z e l Ç ekm e H a k la rı 1970 y ılın d a 3,1; 1971 de 6,4; 1972 de 9,4, 1973 te 10,6; 1974 de 10,8 ve 1975 te 10,2 m ily a r d o la r o lm u ştu r.
Ü lkelerin v e U lu sla ra ra sı P a ra F o n u n u n a ltın s to k la rı 1974 yılı A ralık ayında 50 m ily a r 272 m ilyon d o la rd a n 1975 yılı eş a y ın d a 47 m ily a r 854 m ilyon d o lara inm iştir. Bu altın s to k u n u n 41 m ily a r 568 m ilyon doları çeşitli ü lkelerde, 6 m ily ar 286 m ilyon d o la rı U lu sla ra ra sı P a ra F on’undadır.
1 9 7 0 -7 3 yılları a ra sın d a 7 m ily a r d o la r c iv arın d a s a b it k a la n ü y e ü lk ele
rin Fondaki re z e rv pozisy o n ları, 1974 te n itib a re n a rtm ış v e 1974 te 10,8 m ilyar d o la ra ve 1975 te 14,8 m ily ar d o la ra çık m ıştır. T op lam re zerv le rin y arısın d an fa zlasın ı o lu ştu ra n b a şlıc a ü lk elerin ellerin d e b u lu n a n çeşitli d ö v izler 1974 yılı A ralık ay ın d a 156,3 m ily a r d o lark e n , 1975 yılı eş ayın d a geçen yıllara o ra n la % 3 ,1 gibi k ü ç ü k b ir a rtış g ö s te re re k 161,1 m ilyar d o lara çıkm ıştır. 1974 yılının eş d ö n em in d e a rtış o ra n ı % 27,5 idi.
En büyük re z e rv a rtış la rı OPEC ü lk e le rin d e m e y d a n a g elm iştir. Bu ülkelerin 1973 yılı so n u n d a ö z e l Ç ek m e H a k k ı birim i cin sin d en toplam rezerv tu ta rı 12,1 m ily a rd an 1974 yılı so n u n d a 39,2 m ily a ra v e 1975 yılı A ralık ayın d a g eçen yıla o ra n la , % 26,5 o ra n ın d a a r ta r a k 49,6 m ily a ra yükselm iştir. P etro l ülkeleri içinde en h ızlı re z e rv a rtış ı S u u d i A ra b is ta n ’da g ö rü lm ek ted ir. Bu ü lkenin 1974 yılı so n u n d a 11,7 m ily a r tu ta rın d a olan re zerv leri 1975 yılı A ralık ayın d a % 70 o ra n ın d a a r ta r a k 19,9 m ily a ra çık m ıştır. Suudi A ra b ista n re z e rv b ü y ü k lü ğ ü o la ra k g eç en yıl A lm an y a v e ABD den so n ra ü çü n cü sıra d a g elirk en , bu yılın ilk y a rıs ın d a A lm a n y a ’dan so n ra ikinci s ıra y a y ü k selm iştir. R eze rv leri a rta n d iğ e r O PEC ü lk elerin d e n
İr a n ’d a re z e rv le r 1974 yılı so n u n d a 6,8 m ily a r iken 1975 yılı A ra lık ay ın d a 7,4 m ily a ra; V e n e z ü e lla ’d a 5,3 m ily a rd a n 7,5 m ily a ra ; N ije ry a ’da 4,6 m ily a r
d an 4,9 m ily a ra K u v e y t’te 1,1 m ily a rd a n 1,4 m ily a ra çık m ıştır. B una k a r şılık L ib y an m 1974 y ılın d a 2,9 m ily a r ÖÇH o lan re z e rv i, h ız la a r ta n ith a lâ t d o la y ısıy la 1975 yılı A ra lık a y ın d a 1,8 m ily a r ÖÇH ye, Ira k ın 2,7 m ilyar ÖÇH o lan re z e rv i 2,3 m ily a r ÖÇH y e in m iştir.
S an ay ileşm iş ü lk e le r g ru b u n u n 1974 yılı s o n u n d a Ö ÇH cin sin d en 98,2 m ily a r o lan to p lam re zerv le ri, 1975 yılı so n u n d a 104,1 m ily a ra y ü k selm iş
tir. T ü rk iy e n in içinde b u lu n d u ğ u D iğer A v ru p a Ü lk elerin in 1974 yılı so n u n d a 12,3 m ily a r ÖÇH olan re z e rv le ri, 1975 yılı A ra lık a y m a k a d a r % 9,7 a z a la ra k 11,1 m ily a r Ö Ç H ye in m iştir. A ynı biçim de, 1974 so n u n d a 25,8 m ily a r Ö Ç H lik re z e rv e sa h ip olan az g elişm iş ü lk e le rin re zerv le ri, 1975 yılı A ra lık a y ın d a 25,5 m ily a r ÖÇH ye d ü şm ü ştü r.
5 — D ÜN YA TİC A R ETİ
D ü n y a tic a re ti de 1974 d en b eri u lu s la ra r a s ı ek o n o m ik gerilem eye p a ra le l b ir se y ir izlem iştir. T op lam d ü n y a tic a r e ti re el o la ra k 1974 ün ikinci y a rıs ın d a g elişm esin i d u rd u rd u k ta n so n ra 1975 y ılın d a g erile m e y e b a şla m ıştır. T ic a re tte g ö rü le n b u g e rile m e n in tem el n e d e n le r i : S an ay i ü lk ele
rin in ü re tim a z a lm a la rın a bağ lı o la ra k h a m m a d d e ith a lâ tla rım kısm aları, g e lişe n ü lk e le r ih ra c a tla rın d a k i g erile m e , s a n a y i m a lla n fiy a tla rıy la petrol fiy a tla r ın d a k i y ü k se lm e le r d o lay ısiy le g elişen ü lk e le rin a r ta n ith a lâ tla rın ı a z a ltm a ç a b a la rıd ır. G elişen ü lk e le rin ço ğ u s e le k tif k re d i v e d iğ er k ıs ıt
la y ıc ı te d b irle re b a ş v u r a ra k belli m a lla rın ith a lâ tın ı a z a ltm a y o lu n a g it
m işle rd ir.
1975 d ü n y a tic a re tiy le ilgili in cele m e le rim iz i eld e m e v c u t yılın en çok ilk y a rıs ın ı k a p s a y a n is ta tis tik le re d a y a n a ra k y a p m a k ta y ız . U lu slara rası P a ra F o n u is ta tis tik le rin e g ö re 1974 yılı ilk altı ay ın d a 376 m ily ar dolar o la n d ü n y a ih ra c a tı (fob) 1975 yılı eş d ö n e m in d e 397 m ily a r d o la ra u la şa ra k , % 5,6 o ra n ın d a a rtış g ö s te rm iştir. A ynı d ö n e m le r itib a riy le, ith a lâ t (cif) h a c m i 370,1 m ily a r d o la rd a n 411,2 m ily a r d o la ra çık m ıştır. A rtış o ra n ı ■% 11,1 dir. C ari ra k a m la rla h e sa p la n a n ih ra c a t v e ith a lâ tta k i bu a r tış o ra n la rı g e rç e k te g erile m e a n la m ın a g e lm e k te d ir. Ç ü n k ü yılın ilk y a rıs ın d a d ü n y a ih ra c a t fiy a t en d e k si % 11, d ü n y a ith a lâ t fiy a t endeksi
■% 9,8 a rtm ış tır. C ari d ü n y a tic a re ti, In te rn a tio n a l F in an cial S ta tis tic s ’te y e r a la n ith a lâ t v e ih ra c a t fiy a t en d e k sle ri ile d e fla te edildiğinde, şu so
n u ç la r o rta y a ç ı k m a k ta d ır : % 3,2 lik c a ri a r tış a k a rşılık 1975 yılı ilk y a rı
s ın d a re e l d ü n y a ih ra c a tı 1974 yılının eş d ö n em in e g ö re % 8,8 oran ın d a g e rile m e g ö ste rm iştir. A ynı şek ild e 1975 yılı ilk altı a y ın d a c a ri d eğ e r
le rle b ir yıl ö n ce y e g ö re % 11,1 o ra n ın d a a rta n d ü n y a ith a lâ tı reel olarak
% 5,3 o ra n ın d a a z a lm ıştır.
1975 yılı ilk a ltı ayı tic a r e t gelişm esi g eç en yılın eş d önem ine göre b ö lg e le r itib a riy le incelen d iğ in d e, ca ri d e ğ e rle san a y i ü lk eleri ih racatı,
diğer g ru p la r k a rşısın d a % 13,8 o ra n ın d a a rtm ış tır. A rtış T ü rk iy e n in içinde bulunduğu “ D iğer A v ru p a ” ü lk e le rin d e % 5,7 dir. B u n a k a rşılık ih rac at, azgelişm iş ü lk e le rd e % 2,3, OPEC ü lk e le rin d e % 18,7 o ra n ın d a azalm ıştır.
İth a lâ t a rtış o ra n la rı ise g e n e aynı d ö n e m le r itib a riy le sa n a y i ü lk e le rinde % 5, 4, “ D iğer A v ru p a ” ü lk e le rin d e % 17,6, g e lişe n ü lk e le rd e % 16,5, OPEC ü lk elerin d e % 77,2 o la ra k g e rç e k le şm iştir.
İh ra c a t ra k a m la rı esa s a lın a ra k ü lk e g ru p la rın ın 1975 yılının ilk y a rısında d ü n y a tic a re ti içindeki p a y la rı in cele n d iğ in d e s a d e c e sa n a y i ü lk e leri ağırlığının a rtm a k ta olduğu g ö rü lm e k te d ir. S a n a y ile şm iş ü lk e le rin 1974 yılında % 66,79 olan p ay ları 1975 te % 68,43 e ç ık a rk e n d iğ e r A v ru p a ü lk e lerinin payı % 5,82 den % 3,75 e, g elişen ü lk e le rin p ay ı % 11,74 te n
% 11,02 ye, OPEC ü lk elerin in p ay ı % 15,56 d an % 14,25 e d ü şm ü ştü r. G ö
rüldüğü gibi d ü n y a ticaretin d e k i p a y la rı en çok a z a lm a g ö s te re n ü lk eler g ru b u T ü rk iy e ’nin de içinde b u lu n d u ğ u d iğ er A v ru p a ü lk e le ri g ru b u d u r.
S anayi ü lk e le rin d e ü retim d ü şü şü sa n a y iy e h a m m a d d e v e re n gelişen ü lkelerin tic a re t h ad lerin i o lu m su z y ö n d e etk ilem iş, b u n u n k a rşısın d a s a nayi ülkelerin in tic a re t h ad leri o lu m lu y ö n d e g e lişm iştir. P e tro l fiy atları bu yılda belli bir o ra n d a y ü k seltild iğ i için, P e tro l ih ra ç ed en ülkelerin tic a re t h a d le rin d e olu m su z bir gelişm e izlen m em iştir.
6 — PARASAL GELİŞM ELER VE PARA PO LİTİK A LA R I
D enge b o zu cu se rm a y e h a re k e tle ri y ö n ü n d e n 1974 v e ö zellik le 1975 yılları o ld u k ça sak in geçm iştir.
Bilindiği ü z e re d ah a önceki y ılla rd a d ü n y a p a ra p iy a s a la rın d a büyük b o y u tlara u laşan b u n a lım la r o rta y a çık m ıştır. 1970 y ılın d a K a n a d a doları d alg ala n m a y a bırakılm ış, d ah a so n ra k o n tro l ed ilem ey en fon ak ım ları k a rşı
sın d a p a ra la rın ın değerini sa b it tu ta m a z h a le gelen A lm a n y a v e H ollan d a m ark ve florini M ayıs 1971 ta rih in d e d a lg a la n m a y a b ıra k m ışla rd ır. B öy
lelikle d alg ala n an p a ra say ısı ü çe ç ık m ıştır. 15 A ğ u sto s 1971 d e ABD nin doların altın a k arşı k o n v e rtib ilite sin i k a ld ırm a k a ra rı, II. d ü n y a sa v a şı s o n unda, sa b it p a rite v e d o ların a ltın a k o n v e rtib ilite si te m e lle rin e d ayalı o larak k u ru lm u ş b u lu n an B retto n W o o d s d ü n y a p a ra s is te m in e tü m o lara k te rs d ü şm ü ştü r. B una rağ m en ABD p a ra sın ı u lu s la ra ra s ı k a m b iy o b o rsa- larında 18 A ralık 1971 ta rih in d e % 7,9 o ra n ın d a re sm e n d e v a lü e etm ek zo ru n d a kalm ıştır. H a ziran 1972 de ste rlin v e o n a bağ lı 16 ü lk e p a ra sı v e hem en a k a b in d e İsv içre fran g ı d a lg a la n m a y a b ıra k ılm ıştır. 12 Ş u b a t 1973 d o Ia n m n aIt,n ve ÖÇH k a rşısın d a k i d eğeri % 10 o ra n ın d a te k ra r d u şu ru lm u ş fa k a t bu da piy asa istik ra rsız lığ ın ı ö n le m e d e e tk isiz kalm ış ve apon yeni ile İtaly a n lireti de d a lg a la n m a y a g e ç m işle rd ir. D a h a so n ra elçıka, D anim arka, F ran sa, A lm anya, L ü k sem b u rg , H o lla n d a , N o rv e ç ve İsveç p araların ın , sa d e c e kendi a ra la rın d a , % 2,25 lik b ir m a rj için d e sa b it
k u r d e v a m e ttirm e le ri v e d o la r k a rş ıs ın d a d a lg a la n m a la rı biçim inde yeni b ir d ü z e n le m e y e gidilm iş ve b u n a A v ru p a P a ra Y ılanı denilm iştir. A ncak s ö z k o n u s u p a ra la rın ve özellik le m a rk ın d o la r k a rşısın d a b ü y ü k ölçüde d e ğ e r k a z a n m a sı, bu yeni d ü z e n le m e n in etk in liğ in i za y ıflatm ış v e 29 H a
z ir a n 1973 te m a rk % 5,5 o ra n ın d a re v a lü e ed ilm iştir. T em m u z 1973 ten itib a re n d e u lu s la ra ra s ı p a ra p iy a sa la rı nispî b ir is tik ra ra k av u şm u ş ve bu d u r u m 1974 v e 1975 y ılla rı b o y u n c a d ev a m e tm iştir.
1971 v e so n ra k i y ılla rd a g eçirm iş b u lu n d u ğ u m u h te lif sa rsın tıla ra ra ğ m e n b a şlıc a p a r a la r a ra sın d a h a lâ ö n em in i ve etk in liğ in i sü rd ü rm e k te olan A B D d o la rı a ç ısın d a n 1975 y ılın d ak i g e lişm e le r şö y lece ö z e tle n e b ilir: 1975 y ılı ilk y a rısın d a ABD dış tic a r e t d en g e sin in aç ık v e rm e y e devam etm esi, ü lk e n in ek o n o m ik bun alım içinde b u lu n m a sı ve k ısa dö n em fa iz h adlerinin d ü ş ü rü lm e s i so n u c u d o la rd a n A v ru p a p a r a la rın a d o ğ ru b ir k aç ış olm uş ve H a z ir a n a y ın a k a d a r d o la r sö z k o n u su p a r a la r k a rşısın d a d e ğ e r k a y b e tm iş
tir . H a z ira n d a n itib a re n d o la r taleb i te k r a r a r tm a y a b a şla m ıştır. D olar ta le b in d e k i a rtışın tem el n ed e n le ri o la ra k ek o n o m ik d ü ze lm e eğilim i v e ABD d ış tic a r e t d engesinin fa zlalık g ö ste rm e si say ılab ilir. A y rıc a 1975 ilk y a
rıs ın ın so n la rın a d o ğ ru A lm a n y a ’da fa iz h a d le ri d ü şe rk e n ABD faiz h a d le r i y ü k se lm e ğ e y ö n elm iştir. F ra n sa , B elçika, L ü k sem b u rg v e İsk a n d in a v ü lk elerin in de y a tırım la rı te şv ik a m a c ıy la faiz h ad lerin i düşürm eleri, d o la r ın leh in e olm u ş v e d o ların d eğ e ri m a rk a ve F ra n sız fra n g ın a k arşı y ü k s e lm iş tir. D oların g ü ç k a z a n m a sın a OPEC ü lk elerin in ABD deki tahvil v e h is s e sen e d i alım la rı da k a tk ıd a b u lu n m u ş tu r. N ew Y ork F ed eral R eserve B a n k a s ın ın y a p tığ ı ta h m in le re g ö re O PEC ü lk e le rin in 1975 te ABD de y a p tık la r ı p la sm a n la rın to p la m ı 6 m ily a r d o la rı b u lm a k ta d ır. Ekim b a ş la r ın d a ABD faiz h a d le rin in d ü şü rü lm e si d o la rın k ısa s ü re için d eğer k a y b e tm e s in e yol açm ış, fa k a t K asım a y ın d a n itib a re n d o la r te k ra r değer k a z a n m a y a d evam etm iştir.
ABD d o ları gibi h a lâ re z e rv n iteliğ in i k o ru m a k ta o lan altın ın ons fi
y a t ı 1974 yılı A ra lık a y ın d a 200 d o la ra k a d a r çıkm ış, 1975 yılının hem en b a ş ın d a ise altın fiy a tla rı d ü şm ey e b aşlam ış ve u fa k d a lg a la n m a la r dışında d ü ş ü ş yıl b o y u n ca d evam etm iştir. A ltın fiy a tla rın ın 1975 b a şla rın d a d ü ş
m e s in d e en önem li etk en , ABD de ilk k e z s e r b e s t altın s a tış la rın a b a şla n m a s ı, fa k a t bu s a tış la ra fa zla ilgi g ö ste rilm e m e sid ir. A ltın a k a rşı talep a z a ld ık ç a fiy a tla r d ü şm ü ş ve A ğ u sto s a y m a k a d a r g eçen sü re d e altının o n s u 161 d o la ra k a d a r inm iştir. U lu sla ra ra sı P a ra F o n u n u n E ylül ayı to p la n tıs ın d a F o n ’un elin d ek i altın la rın 1 /6 sın ın sa tılm a sı k a ra rı alınm ış ve E y lü l ay ı içinde fiy a tla r bu d efa 134 d o la ra k a d a r in m iştir. Yıl so n u n a k a d a r a ltın ın fiy a tı 140 d o la r c iv a rın d a s e y re tm iştir.
S a n a y i ü lk e le ri 1974 yılının ikinci y a rısın d a etk isin i a r ttıra n ekonom ik b u n a lım a k a rşı m ali te d b ir o la ra k , y ü k se k en fla sy o n h ızın a rağm en r e e sk o n t hadlerini in d irm işlerd ir. E n fla sy o n h ızın ın az alm asın a k arşılık
üretim d ü şm eleri ciddi b ir so ru n teşkil ettiğ in d e n , sa n a y i ü lk elerin in çoğu 1975 b o y u n ca b irk aç kez re e s k o n t hadlerin i y en id en d ü şü rm ü şle rd ir.
ABD de yılın b aşın d a </c 6,25 olan re e sk o n t o ra n ı, ü re tim d ü şü k lü ğ ü nü önlem ek ve a rta n işsizliğe ç a re b ulm ak a m a c ıy la yılın ilk y arısın d a i 6 ya indirilm iş, d ah a so n ra ü lk ed e eko n o m ik fa a liy e tle r te k r a r c a n la n
m aya b aşlad ığ ın d an yeni bir in dirim e gidilm em iştir.
Ja p o n y a ’da da ü re tim d ü şü şle rin e k arşı te d b ir o la ra k yılın başında
% 9 olan re e sk o n t haddi üç a şa m a d a % 6,5 e indirilm iş a y rıc a K asım ayın d a kanuni karşılık o ra n la rı da d ü şü rü lm ü ştü r.
A lm an y a’d a en fla sy o n hızının çok d ü şü k o lm a sın d a n y a ra rla n ıla ra k
% 5 olan re e sk o n t haddi, yıl içinde önce % 4,5 e s o n ra % 3,5 e indirilm iş ay rıca kan u n i k arşılık o ra n la rı d ü şü rü le re k b a n k a la rın lik id itesi a rtırıl
m ıştır.
İta ly a ’da ekonom ik d üzelm e y o lu n d a b ir eğilim e g eç m e k için re esk o n t haddi % 8 d en ö n ce % 7 y e so n ra % 6 ya in d irilm iş v e k re d i ta v a n la rı kaldırılm ıştır.
F ra n sa ’d a re e sk o n t h ad leri iki aşa m a d a % 11 d en % 8 e indirilm iştir.
D iğer sa n a y i ü lk elerin d e n B elçika’da re e s k o n t h a d le ri yıl içinde % 7,5 tan % 6 ya; D a n im ark a’da % 9 d an % 7,5 e; H o lla n d a ’da % 6 d an % 4,5 e, İsv eç’te % 7 d en % 6 ya; İsv iç re ’d e % 5 ten % 3 e d ü ş ü rü lm ü ş tü r.
B una k arşılık , İn g ilte re ’d e en fla sy o n hızının ço k y ü k s e k olm ası n e deniyle, ü re tim a z a lm a la rın a ra ğ m e n yılın b a şın d a % 10 o lan re e sk o n t haddi en flasy o n u önlem e ön p lan a a lın a ra k E kim a y ın a k a d a r iki a şa m a d a
% 12 ye çıkarılm ış, K asım da % 11,5 e indirilm iştir.
K an ad a’da en flasy o n hızı ay n ı d ü zey d ek i ü lk e le re g ö re ço k y ü k se k olm am akla b e ra b e r Ekim a y ın d a h ü k ü m e t a n ti-e n fla s y o n is t b ir p o litik a uygulam aya b aşlam ış v e % 8,25 o lan re e s k o n t h ad d i % 9 a çık arılm ıştır.
P ara arzı, u y g u lan an ekonom ik te d b irle re p a ra le l o la ra k b irç o k san ay i ülk esin d e a rttırılm ış tır. P a ra a rz ı a rtış la rı ABD’de yılın b a şın d a n K asım ayına k a d a r % 6,3; Ja p o n y a ’d a Ekim ay ın a k a d a r % 9,7 A lm a n y a ’da K a
sım ayına k a d a r % 11,3, F ra n s a ’d a Eylül a y ın a k a d a r % 10,1, K anada da Eylül ayına k a d a r % 8,9 dur.
7 _ ULUSLARARASI PARA REFORM U Ç A LIŞM A LA R I
15 A ğustos 1971 de A.B.D. ta ra fın d a n d o ların a ltın a k a rş ı kon v er- tibilitesinin k ald ırılm ası ü ze rin e U lu sla ra ra sı P a ra F o n u ’n u n 1971 yıllık to p lan tısın d a G u v e rn ö rle r K u ru lu refo rm ç a lışm a la rın ın b a şla m a sı k a r a rını alm ış ve re fo rm u n b o y u tla rın ı belirlem iştir. B u n a g ö re re z e rv p a r a ların rolü, altın , özel çek m e h a k la n , k o n v e rtib ilite , P a ra F o n u S ta tü s ü n ü n
k a m b iy o k u rla rı ile ilgili h ü k ü m le ri v e is tik ra r b o zu c u fon akım ı şeklinde u lu s la ra r a s ı p a ra siste m in in tü m y ö n le rin in ele alın m ası kab u l edilm iştir.
U lu s la ra ra s ı P a ra F onu 1972 yıllık to p la n tısın a k a d a r olan sürede, ü z e rin d e d a h a fa z la ça lışm a v e ta rtış m a g e re k e n b aşlıca so ru n ların neler o ld u ğ u v e b u s o ru n la r ın h an g i p o litik d ü z e y d e g ö rü şü lec eğ i sap tan m ıştır.
P a ra F o n u îc r a D ire k tö rle rin in , G u v e rn ö rle r K u ru lu isteğ in e u y gun o larak h a z ırla d ığ ı “ U lu s la ra ra s ı P a ra S iste m in in R e fo rm u ” isim li ra p o ru da yıllık to p la n tıd a n h em en ö n c e y a y ım la n m ıştır. R ap o rd a , İc ra D ire k tö rle ri p a ra sa l s o ru n la rı o rta y a k o y d u k ta n so n ra , g elişen ü lk e le rin d u ru m ların ı ve ç ık a rla rın ı g ö z ö n ü n e a la r a k y en i u lu s la ra ra s ı p a r a siste m in in am açlarını s a p ta m a ğ a ç a lışm ışla rd ır.
B u n u izley e n b irb u ç u k y ıld a re fo rm ç a lışm a la rı b a k a n la r düzeyindeki Y irm ile r K o m itesi v e b u n u n y a n ıs ıra Y irm ilere bağlı D e p u ty ’ler K om itesi ç e rç e v e sin d e s ü rd ü rü lm ü ş tü r. D e p u ty ’ler İc ra D ire k tö rle riy le b irlik te Y ir
m ile r K o m itesi ra p o rla rın ı h a z ırla m ışla rd ır. B a şla n g ıç ta Y irm iler K om i
te sin in h ed efi, P a ra F o n u n u n 1973 E y lü lü n d e N a iro b i’d e y ap a cağ ı yıllık to p la n tıd a re fo rm la ilgili s o m u t ö n e rile ri ele alıp, re fo rm u iki yıl içinde ta m a m la m a k tı.
A n cak , şid d e tli d ü n y a ek o n o m ik b u n alım ı v e p a ra s a l dengesizlikler, b a ş la n g ıç ta k i h e d e fle rin d e ğ işm e sin e n e d e n o lm u ş v e re fo rm çab aların a d eğ işik b ir y a k la şım g e tirm iş ve F on S ö zleşm esin in g en iş biçim de d eğ işti
rilm e siy le elde e d ile c e k v e tü m ü y le y en ile ştirilm iş b ir siste m için, uzun b ir s ü re c in g e re k li o ld u ğ u o rta y a çık m ıştır.
D e p u ty ’le r u z u n dön em li re fo rm la ilgili te k n ik k o n u la rd a çalışm ala
rın a b a şla rk e n , s p e k ü la tif h a re k e tle rle a r ta n p iy a sa istik ra rsız lığ ı bunalım ö lç ü le rin e u la şm a y a b a şla m ıştır. ABD d o la rın d a n d iğ er p a ra la ra b aşlay an fo n ak ım ı so n u c u , 12 Ş u b a t 1973 te ABD d o la rın ın altın ve ÖÇH k a rşısın d a k i d eğ e ri % 10 d ü ş ü rü lm ü ş tü r. A n c ak bu d u ru m , h a tırla n a c a ğ ı ü zere p iy a s a istik ra rsız lığ ın ı g id e re m e m iştir.
D a h a ileri d e re c e d e s p e k ü la tif b a s k ıla r te h lik e si k a rşısın d a döviz bor- s a la rı k a p a n m ış v e re fo rm g ö rü şm e le rin d e p a ra o to rite le ri re fo rm yerine, b o rs a la rın te k r a r aç ılm a sın ı sa ğ la y a c a k o rta k te d b irle rle m eşgul olm ak z o ru n d a k a lm ışla rd ır. 1973 b o y u n c a re fo rm ç a b a la rı, g ittik ç e h ızlan a n dün
y a e n fla sy o n u v e ö ze llik le b ü y ü k a r tış la r g ö ste re n e m tia fiy a tla rı dahil, is tik r a r a k a v u ş m a y a n ek o n o m ik o la y la r o rta m ı içinde y ap ılm ıştır. Buna ra ğ m e n , Y irm ile r K o m itesi D e p u ty ’lerin in ç a lışm a la rıy la B irinci R eform T a sla ğ ı o rta y a çık m ış v e P a ra F o n u ’n u n 1973 yıllık to p la n tısın a su n u l
m u ştu r.
A n c ak , 1973 yılı b a şla d ığ ı gibi istik ra rs ız b ir biçim d e so n a erm iş ve A ra lık a y ın d a p e tro l ih raç ed en ü lk e le r d ü n y a p e tro l fiy atın ı ü ç m isli a r
tırm ış la rd ır. Bu yeni s o ru n k a rş ıs ın d a Y irm iler K om itesi, 21 O cak 1974 te
yapılan Rom a to p la n tısın d a d ü n y a e k o n o m isin d e k i g e lişm e le rin ışığı a l
tında “gelişm iş ve gelişen ü lk elerin ç ık a rla rın ı en ço k e tk ile y e n refo rm ko n u ların a üncelik verilm esi v e bu k o n u la rın d e rh a l u y g u la m a y a b a ş la n m ası” ve “d iğ e r refo rm k o n u la rıy la ilgili m a d d e le rin d a h a s o n ra g eliştirilip u y g u lam ay a k o n u la b ile c e ğ i” ü z e rin d e a n la ş m a y a v a rm ış tır. B u nun ü z e rin e Y irm iler K om itesi D e p u ty ’leri h em en a tılm a sı g e re k li a d ım la rı d iğ e r refo rm k o n u ların d a n ay ıra b ilm ek için B irinci R efo rm T a sla ğ ın d a y a p ıla c a k d eğ i
şiklikleri s a p ta m ış la r v e Y irm iler K om itesi, o rta y a ç ık a n R efo rm T a sa rısını 1 2 -1 3 H a ziran 1974 te W a s h in g to n ’da y a p tığ ı so n to p la n tıs ın d a y a yınlam ıştır. Y irm iler K om itesi, T a sa rın ın B irinci B ö lü m ü n d e y en i p a ra s is tem inin g elişm e y ö n ü n ü aç ık la m ış v e a y a rla m a ; d ö v iz k u r u m ek an izm ası, den g e bozucu se rm a y e ak ım ları; k o n v e rtib ilite , k o n so lid a s y o n v e döviz re zerv lerin in idaresi; birincil re z e rv b irim le ri; Ö Ç H k a lk ın m a y a rd ım la rı ilişkisi ve gelişen ü lk elerin y a ra rla n a c a ğ ı k re d i o la n a k la rı ile F o n ’un k u rum sal yapısı ü z e rin d e v a rıla n p re n sip a n la şm a la rın ı o r ta y a k o y m u ştu r.
Y irm iler K om itesi, T a sa rın ın İk in ci B ö lü m ü n d e ö n c e lik le atıla c a k ad ım larla ilgili o la ra k U lu sla ra ra sı P a ra R efo rm u için b ir “ In te rim K om i
te s i” k u ru lm asın ı ö n e rm iştir. In te rim K o m ite ’nin g ö re v i, p a ra s a l sistem in yön etim i ve u y g u lan m ası k o n u la rın d a d a n ışm a n lık y a p m a k ve sistem i te d h it edebilecek acil s o ru n la rla u ğ ra şm a y o lların ı g ö s te rm e k şek lin d e aç ık la n m ıştır. Bu k o m iten in s o n ra d a n y en i p a ra sis te m in d e s ü re k li k a ra r a lm a organı o laca k “G u v e rn ö rle r K o n sey i” n e d ö n ü şm e si de ö n g ö rü lm ü ştü r.
Interim K om itesi k u ru lm ası dışında, p e tro l kolaylığı, Ö Ç H n ın geçici o lara k 16 p a rad an o lu şan bir p a ra la r d e m e tin e b ağ lan m a sı, P a ra F o n u kom isyon ve ü cretleri ile dalgalı k u rla rla ilgili k u ra lla rı içeren b irç o k acil k a r a rla r da H aziran 1974 to p la n tısı sıra s ın d a İc ra D ire k tö rle ri ta ra fın d a n alın m ıştır.
Interim K om itesi 1 5 - 1 6 O cak 1975 te W a s h in g to n ’d a y a p ıla n top- lan lan tısın d a, g en işletilm iş 1975 yılı p e tro l kolaylığı, F on ü y e le rin in k o ta ların d a b ü y ü k ö lçü d e a rtış ve a ltın k o n u su dah il b irç o k önem li re fo rm k o n u ların d a g elişm eler k a y d e tm iştir.
1975 boy u n ca refo rm g ö rü şm eleri, II. D ünya S a v a ş ın d a n beri g ö rü l
m em iş b o y u tla rd a k i bun alım ve yılın b ü y ü k b ir k ısm ın d a e tk isin i g ö ste ren u lu sla ra ra sı e n fla sy o n gibi şid d etli ek o n o m ik s o r u n la r içinde y a p ıl
m ıştır. In terim K om itesinin 1 0 - 1 1 H a z ira n 1975 te P a ris ’te y a p tığ ı to p lan tıd a p a ra refo rm u k o n u la rı d a h a belirg in h a le gelm iş fa k a t altın , döviz k u rla rı ve özellikle san a y ile şm iş ü lk e le rin k o ta la rı b içim in d e k i b az ı so ru n lard a a n laşm a y a v arıla m a m ıştır.
K alan so ru n la ra s o n b a h a rd a n itib a re n çözüm b u lu n m a y a b a şla n m ış
tır. 1 - 5 Eylül 1975 ta rih le rin d e W a s h in g to n ’da y ap ılan v e 13 sa n a y i ü lk e sin den oluşan 10’lar G rubu to p la n tıla rın d a ve In te rim K o m ite si to p la n tıla rında, p a ra sistem i içinde altın ın ro lü n ü n a z a ltılm a sı v e sa n a y ile şm iş ü l
kelerin k o taları ü ze rin d e g ö rü ş b irliğ in e v arıla b ilm esi için ç a b a g ö s te ril
m iştir. Bu aşa m a d a , en b ü y ü k so ru n u n d ö v iz k u rla rı o lduğu ve b u sorunun J a m a y k a to p la n tısı s ıra sın d a çö z ü m le n m e si g e re k tiğ i k o n u su n d a görüşbir- liğ in e v a rılm ıştır.
E ylül 1975 te y ap ılan F o n ’un yıllık to p la n tıs ın d a ted b irli bir iyim serlik v e u z la şm a isteği g ö zlen m iştir. K a lk ın m a v e u lu s la ra ra s ı işbirliğine ayrılan B irleşm iş M ille tle r Y edinci Ö zel T o p la n tısı, 1 5 - 1 7 K asım da altı sanayi ü lk e sin in d e v le t v e h ü k ü m e t b a ş k a n la rın ın F ra n s a ’nın R am b o u illet şeh rin d e ek o n o m ik k o n u la rla ilgili b ir to p la n tı y a p m a la rın ın k a ra rla ştırılm a sı v e A ra lık ayı o rta s ın d a P a ris ’te K uzey - G ü n ey to p la n tısı adı altın d a y a p ıla n U lu s la ra ra s ı İşbirliği K o n fe ra n sın d a k ay d e d ile n ilerlem ele r de söz k o n u s u iste ğ i d o ğ ru la r n ite lik te o lm u ştu r.
15 - 17 K asım d a y a p ıla n R a m b o u ille t z irv e to p la n tısın d a A. B. D. ve F ra n s a a ra s ın d a y en i u lu s la ra ra s ı p a ra siste m in d e k i d öviz k u rla rı k o n u s u n d a u z la şm a sa ğ la n m ıştır. 19 A ra lık ta k i to p la n tıd a F ra n sa v e A. B. D.
ta r a f ın d a n ö n erile n v e to p la n tıy a k a tıla n 10,1ar G ru b u n a dah il d iğer m aliye b a k a n la rı ta ra fın d a n d e ste k le n e n bu u z la şm a , F on S özleşm esin in d eğ işti
rilm e k iste n e n IV. m ad d esin in ta s la ğ ın a e sa s o lm u ştu r.
I n te rim K o m itesi’nin J a m a y k a ’d a 7 - 8 O c ak ta rih le rin d e y ap tığ ı b e
şin c i to p la n tıd a , u lu s la ra ra s ı p a r a s is te m in in n ih a î re fo rm u ile ilgili b ir
ç o k k o n u d a a n la şm a y a v a rılm ıştır.
J a m a y k a an la şm a sın a , B re tto n W o o d s ’d a n beri g ö rü le n en önem li p a r a s a l d eğ işik lik le ri k a p s a y a n k a r a r la r g ö z ü y le b a k ılm a k ta d ır. N itekim , b u y en i a n la ş m a la rla a ltın ın p a r a siste m in d e k i ro lü a z a ltılırk e n ÖÇH te m el re z e rv birim i o lm a k ta ve F o n ’un e lin d e tu ttu ğ u b ü tü n p a ra la r F on’un o p e ra s y o n v e işlem le rin d e k u lla n ıla b ilir h a le g e tirilm e k te d ir. Y eni döviz a y a rla m a la r ı siste m iy le d alg alı k u r h u k u k e n k ab u l edilm iş, ekonom ik ve m ali is tik r a r so n u c u sa ğ la n a b ile c e k o lan d ö v iz k u ru is tik ra rı am aç o larak a lın m ış v e k ab u l edilecek belli p re n s ip le re u y a ra k P a ra F o n u ’n u n döviz k u ru p o litik a la rın ı d en e tim a ltın d a tu tm a s ı k a r a r a b ağ lan m ıştır. R eform k o n u s u n d a alın an v e In te rim K o m itesi’nin teb liğ in d e b elirtilen bu k ararlar, F o n S ö zleşm esi m ad d ele rin in d e ğ iştirilm e siy le re sm e n k ab u l edilecektir.
Bu a m a ç la P a ra F o n u ta ra fın d a n h a z ırla n a n so n d eğ işik lik ta sla ğ ı P ara F o n u G u v e rn ö rle rin e g ö n d e rile c e k ve G u v e rn ö rle r K u ru lu ’nun o n ayından s o n ra , ta s la k ü y e ü lk e le re y o lla n a c a k tır. T a sla ğ ın ü y e ü lk elerce o n ay lan m ası, b irç o k d u ru m la rd a y a s a m a g ü c ü n ü n d e o n ay ın ı g e re k tire c e k tir.
J a m a y k a an la şm a sın ın h em en y ü rü rlü ğ e g ire n b ö lü m leri arasın d a 25 m ily o n o n s a ltın ın g elişen ü lk e le r y a r a rın a aç ık a rtırm a y la sa tışı b u lu n m a k ta d ır. D ö rt yıl sü re c e k s a tış la rın ilk k ısm ın a y a k ın d a b aşlan a cak tır.
Bu s a tış la rd a n eld e ed ilecek g elirler, g e lişe n ü lk e le re y ard ım için k u ru la n
“ tr u s t fo n u ” n a a k ta rıla c a k ve kişi b a şın a u lu sal geliri 1973 y ılında 300 Ö Ç H d e n y ü k se k o lm a y a n ü y e ü lk e le r b u fo n d a n fa y d a la n a b ile c e k tir. K ota
