MERKEZ BANKASI

T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T

M E R K E Z BANKASI

2 4 Nisan 1952 tarihli

Hissedarlar Genel Kuruluna Sunulan

1951

Y irm inci Hesap Yılı Hakkında

İdare Meclisi ve Denetçiler Raporlarile Bilânço ve Kâr ve Zarar Hesabı

A N K A R A 1 9 5 2

Gene! Kurul Gündemi

1 - B ank anın 1951 yılı İdare Meclisi ve D en et­

lem e K om isyonu rap orların ın okunm ası, B ilançonun ve Kâr ve Z a ra r hesabının onan ­ m ası, K ârın teklif gereğince dağıtılm ası ve k an u n e n ilgili olanların ibrası;

2 - Süreleri biten İdare Meclisi üyelerinin yerine:

a) B ve C sınıfı hissedarlarını tem silen iki İdare Meclisi üyesinin seçilmesi, b) D sınıfı hissedarlarını tem silen bir

idare Meclisi üyesinin seçilm esi;

3 - S üreleri biten D enetçiler yerine:

a) B ve C sınıfı hissedarları tarafından bir üye seçilmesi,

b ) D sınıfı hissedarları tarafından bir üye seçilmesi.

TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ İANKASI

1 9 5 1

Yirminci Hesap Yılına ait

İdare Meclisi Raporu

S ay m O rtak lar,

B an k am ızın yirm inci hesap dö nem in e ait faaliyetinin neticesi­

n i g ö steren î 9 5 ! yılı bilançosu ile kâr v e zarar hesabını yüksek tak­

d ir ve tasvibinize su n ar, seçkin h e y ’etinizi saygı ile selâm larız.

D ü n y a İk tisad î D u ru m u

D ü n y a, h asret çektiği sulha, em n iyet ve istikrara geçen yıl da k av u şam a m ıştır. A n laşm a yolu ile barışa varılam ıyacağm a kanaat g etirm iş v e h arb i önlem ek için silah lan m ak tan başka çare kalm adı­

ğını m ü şah ed e etm iş olan H ü r M illetler, 1951 senesinde m üdafaa hazırlık ların a hız verm işlerdir. H ü r D ünya, bundan, böyle İktisadî k alk ın m a ile silâhlanm a işini berab er y ü rü tm ek zorundadır. Türkiye ile Y u n a n ista n ın A tla n tik P ak tın a katılm aları ile istiklâl ve hürriyete bağlı M illetlerin m uh tem el tecavüze karşı kurdukları m üdafaa cep­

hesinin k u v v e t k azanm ış o ldu ğu na b urada bilhassa işaret etm ek iste­

riz

S iyasî hâdiselerin seyri geçen yıl d a İktisadî sahada geniş akis­

ler tevlit etm iş ve silâhlanm a program larının tatbiki ilerledikçe eko­

nom ik güçlükler a rtm ışta . A m erikan yarchmlarile İktisadî m uvaze- 5"

nelerini gerçekleştirm e y o lu n d a b u lu n an A v ru p a m em leketlerinin hem en hepsi, yeniden beliren enflâsyon hareketlerile karşılaşm ış­

lardır. F iy atların yükselm esi ü zerine ücretlerin de sık sık tezyidine zaru ret hasıl oldu ğundan, ham m addelerdeki artışla fcaşlayıp bütçe açıklariyle k ö rü k len en enflâsyo n, bazı m em leketlerde fiyat ve üc­

retlerin birbirini kovalam asile, bilinen fasit daireyi h arek ete geçirm iş­

tir.

1950 d ek i b ü y ü k artışlard an sonra geçen yılın ilk nısfında epey d üşüş kaydeden ham m adde fiyatları, sene so n u n a doğru tek rar yükselm eğe başlam ıştır. B aşta dem ir olm ak üzere, m etallerde \ c I 7 ilâ 42 nisbetinde artış g ö rü lm ü ştü r. K öm ürde, p a m u k ta ve h u b u b a t­

ta da m u h telif nisbetlerde yükseliş vardır. T ahsis sistem i ve benzeri usullerle ham m adde fiyatları istikrarda tu tu lm a ğ a çalışılmış, fak at b ü tü n g ayretlere rağm en yıl o rtasın dan so n ra fiyatların kab arm ası önlenem em iştir.

1951 yılında İktisadî h ay atın seyrini b elirtm ek ü zere başlıca garp m em leketlerinde fiyat h arek etlerin i gözden geçirirsek, 1950 (1 0 0 ) itib ar edildiği takdirde, 1951 nihayetin de to p tan fiy atlar İn­

deksinin Belçika v e İn giltere'd e 127 ye, D an im ark a’da 132 ye, F ra n ­ sa'da 133 e, A lm a n y a ’d a 128 e, H ollan da’d a 124 e, İtalya’d a 1 16 ya, A m erika Birleşik D evletleri nde 1 1 3 e yükseldiğine şahit oluruz. Bu vaziyete göre, fiy at yükselm esind en en ziyade m ü teessir olan m em ­ leket F ransa, en az m ü teessir olan m em leket ise A m erik a’dır. Bu m em leketlerdeki fiyat artışlarının farklı nisbetler gösterm esi, k en d i­

lerinin h am m adde m üstah sili olup o lm adıklarından ve y ü rü ttü k leri İktisadî ve m alî siyasetteki ayrılıklardan ileri gelm ektedir.

E nflâsyo n h areketlerin in belirdiği m em leketler, bir ta ra fta n b a rk a la rın k a n u n î karşılık nisbetlerini arttırm a ğ a, diğer ta ra ftan fi- naııse edilccek m uam elelerin nevi ve şartlarını tayin ve tahdide te­

vessül etm işler ve bu arad a um u m iyetle iskonto haddini de y ü k selt­

m işlerdir. B u n d an başka, y in e enflâsyonla m ücadele y o lun da ve bil­

hassa m ü d a fa a m asraflarınd aki artışı k arşılam ak m aksadile, b a şta A m erika B irleşik D evletleri olm ak üzere, bazı m em leketler vergi 6

n isb etlerin i tezy id e ve b u n a m uvazi olarak, türlü tedbirlerle, çeşitli y o lla rd a n istih lâk i kısm ağa teşebbüs etm işlerdir.

1 9 5 1 yılının k ay d a değer İktisadî hâdiselerinden biri de ikinci D ü n y a H a rb in d e n so n ra Batı A v ru p an ın s ü r a tle kalkınm asında b ü ­ y ü k rol o y n ıy a n M arshall yard ım ının, kısm en veçhesi değiştirilerek d a h a ziyade a s k e rî k ud retin tezay ü d ü n e hadim İktisadî inkişafları sağlam ak istik am etin d e ay arlan m asın a tevessül edilm esidir. Bu m ü ­ nasebetle, A m e rik a Birleşik D evletleri nde M arshall yardım ını y ü rü ­ ten İk tisad î İş Birliği İdaresi (E co no m ic C o operation A dm inistra- tio n ) yerini K arşılıklı D ay an ışm a Teşkilâtı (M u tu al Security A gerıcy) n a b ırak m ıştır. D ö rt y ıldanberi devam eden A m erikan İk­

tisadî Y ardım ı sayesinde A v ru p a n ın istihsal kudreti, h arp te n önceki seviyesini hayli aşm ış b u lu n m ak tad ır.

Z ik re şay an diğer bir cihet de B eynelm ilel İm ar ve K alkınm a B an k asın ın 1951 yılında ikrazlarını um u m iy etle iktisaden gelişm e­

m iş m em lek etlere tevcih etm iş olm asıdır. B ankanın 1951 so n u n a k a­

d a r açtığı k red iler 1.232 m ilyon D o lan b u lm u ştu r. B anka 1950-195!

hesap yılı içinde, T ü rk iy e d e dahil olm ak üzere, bazı m em leketlere m isy o n lar g ö n d ererek kalk ınm a prog ram ların ın tertib in e m esnet teş­

kil edebilecek İktisadî etü d ler y ap tırm ış ve ku ru lm ası m utasavver tesislerin fin an sm an ı işini y erin de te tk ik ettirm iştir.

İstihsalin a rttırıla ra k k alk ın m ay a hız verilm esine rağm en, si­

yasî hâdiselerdeki v ah am etin sebep olduğu aşırı talepler neticesinde m e y d an a gelen b ü y ü k fiyat tem evvüçleri ve m alî istikrarsızlıklar y ü ­ zü nden , B irleşm iş M illetlerin hedefi olan serbest ticaretin tah akk u­

k u ve p aralar arasın d a k on v ertib iliten in tesis ve idamesi türlü en­

gellerle karşılaşm ak tad ır. 1951 yılında Sterlin sahasının, tediye m u­

v azen esin d e b ü y ü k açık vererek epey altın kaybına m âruz kalması İngiliz lirasın ın D olara serbestçe tahvil edilebilir hale geçmesi üm i­

dini hayli sarsm ıştır.

1950 E ylülünde tesis edilen A vru pa Tediye Birliği, âza m em leketlerin ödem e m uvazenelerindeki ahenksizliğe ve m alî du-

7

rum larile p araların d ak i k ararsızlığa rağm en, çok ta ra flı ticaretin ge­

lişm esine h izm et etm iştir. B u n u n la berab er Birliğe çok borçlan an m em leketler dış tediyelerinde denklik sağlam ak için ithalâtı te k ra r tahdide k o y u ld u k ların d an gelişen liberasyon d urak lam ış, h a tta yer y e r gerilem eler k ay detm iştir. 1952 H aziranı so n u n d a m üd detin i d o l­

du racak olan A v ru p a T ediye Birliği A nlaşm asının, iki senelik te c ­ rü belerd en fay dalan ılarak yapılacak tâdillerle y en id en m e r’iyete k o ­ nulacağı ü m it edilm ektedir.

B eynelm ilel ticaretin gelişm esini köstekleyen K am biyo ta h ­ ditlerinde geçen yıl zarfın da bazı m em leketlerde g evşem eler m ü şa ­ hede edilm iştir. K anada, dış tediy e v aziyetinin d üzelm esind en isti­

fade ederek d ö viz sahası ndiak i k ay ıtları kaldırm ıştır. İngiltere, K a m ­ biyo rayiçlerinin d ah a serbestçe teşek k ü lü n ü m ü m k ü n kılacak bazı tedbirlere tev essü l etm iştir.

A m erik a B irleşik D evletlerinin ons b aşın a 35 D olar olan altın resm î fiy atın d a 1951 de b ir tebeddül olm am ış, serb est p iyasalard a altın bu fiy atın üstündte m ü tem ev v iç b ir seyir ta k ip etm iştir. Yıl so­

n u n d a tra n s it altın T a n c a ’da o n s b aşına 38 ,8 0 D olar, İsviçre’de Kg.

başına 5.50 0 F ra n k üzerin den m u am ele g ö rm ü ştü r.

B eynelm ilel P ara F o n u n u n 28 Eylül 1951 tarih li b ey an n am esi altın m ev zu u n d a geniş akisler d o ğ u rm u ştu r. Bu b e y a n n a m e ile P ara Fonu, âza dev letlerin altının sp ek ü latif m aksatlı m u am elelere m evzu olm asını önleyecek y ek n esak ted birler alm alarını p ratik bulm adığını ve b u h u su sa m üteallik an laşm a h ü k m ü n ü n üye m em leketler ta ra ­ fından m u v a fık görülecek tarzd a tatbiki gerektiğ in i açıklam ıştır.

Böylece P ara F o nu, altın m üstahsili m em leketlerin p araların ın altı­

na n aza ran m uadeletini m u h a fa z a hususundia lü zu m lu tedbirleri b iz­

zat alm aların ı u y g u n görm ekle n akit işleri dışındaki ihtiyaçlara ta h ­ sis edilecek altın ları prim li fiy atlarla satabilm eleri esasını zım nen k a ­ bu l etm iş b u lu n m ak tad ır. A ltın m üstahsili m em leketlerin başın da ge­

len C en u b î A frik a İttihadı ile K anada, F o n u n b u k ararın ı iyi k a rşı­

lam ışlar ve prim li altın piy asasın a v aki satışlar h ak k ın d a kendilerine göre te d b irler ittih az etm işlerdir. 1938 d e 1 009 to n olan d ü n y a altın

istih sa li h a r p y ü z ü n d e n a za larak 1945 de 659 ton la asg arî hadde düş­

m ü ş b u lu n u y o rd u . G ilâhara tedricen y ü kselen istihsal 1950 de 774,4' to n a b a liğ o lm u ş tu r (b u rak am lara S o vy et R u sy a ’daki istihsal dâ­

h il o ie ğ ild ir).

M e m le k e tte İk tisa d î V aziy e t

1951 ■senesi m em lek etim iz için her bakım d an hareketli ve başarılı b ir yıl olm uş, tem el istihsal saham ızı teşkil eden ziraatte s ü r ’atli b ir k a lk ın m a m ü şah ed e edilm iştir. Ekim sahasının genişle­

tilm esi, m a k in e istim alin in yayılm ası, tarım kredisinin tezyidi ve h a ­ v a şa rtla rın ın m ü sa it seyri neticesin de ziraî istihsalde büy ük bir ar­

tış k ay d ed ilm iştir. E kim sahası 10,3 m ilyon heiktarı aşm ış, rekolte 14 m ily o n to n a v arm ış, h e k ta r b aşın a d ü şen m ahsul m iktarında

,% 25 k a d a r y ü k selm e g ö rü lm ü ştü r. •

G eçen y ıl zarfın d a m adenciliğim izde de ilerlem e m üşahede o lu n m u ş, D ev let sek tö rü n d e istihsal y e k û n u .1950 ye nazaran 10 a rtış kaydlederek 6 m ily o n to n u aşm ıştır. Sınaî istihsalin gelişmesi

1951 sen esin d e nisfeeten b atı b ir seyir takip etm iştir.

İşletm ecilikte v e 'bu a ra d a bilhassa sanayide devletçilikten h u ­ susi te şe b b ü se geçişi k o la y laştırm ak için H ük üm etçe alm an tedbirle­

re 1951 d e d e d e v a m edilm iştir.' Bu’ m eya’nda 7 A ğ ustos 195 1 tarih­

li « Y ab an cı serm ay e y atırım ların ı teşvik k an un u» kayda değer bir m a h iy e t a rz e tm e k te d ir. Bu k a n u n u n m iisbet tesirleri şimdiden görül­

m e y e b aşlan m ıştır. K a n u n u n n eşrin den yıl sonuna k adar geçen b ir­

k a ç a y z a rfın d a y irm iy e yak ın y abancı firm anın serm aye yatırım ­ la rın d a b u lu n m a k m aksadile H ü k üm etim ize m üracaat etmiş olması, a lın an te d b irin m em lek et ekonom isinde husule getireceği faydalar h ak k m d ak i ü m it v e tahm inleri kuvvetlendirm ektedir. Gecen yıl için­

de T ü rk iy e S ın aî K alk ın m a Bankası endüstri işlerine 19 m ilyon liralık k red i verm iştir. S anayie, M arshall karşılık fonlarından d a 23 milyon liralık fin an sm an y ardım ı yapılm ıştır. 1951 de yapılan sanayi sayımı ü zerin d e çalışm alara devam edilm ektedir. A lınacak neticeler m em le­

k etim izin sanay i politikası için kuvvetli b ir. m esnet .teşkil, edecektir.

9

Ziraat

i 9 5 1 de dış ticaretim iz gelişm iş, gerek ithalât, gerek ihracat ehem m iyetli ölçüde artm ıştır. M ü tezayit bir seyir ta k ip eden istihsal ve iş hacim lerine m uvazi o larak kredi m uam eleleri de genişlem iştir.

T ev d iatın a rtm a sı v e reesk on t m u am elelerin den d a h a ziyade fay d a­

lanılm ası sayesinde b an k aların ikrazat hacm ind e m a h su s b ir y ük sel­

m e m ey d an a gelm iştir. İk tisad î kalk ınm ay ı h ız lan d ırm ak gaye'sile B ankam ız 26.2.1951 de reesk o n t haddini % 4 den % 3 e indirm iş, bu nu m ü teak ip ödünç p ara v erm e işlerinde tatb ik edilen faiz hadleri için ta y in edilm iş olan aza m î nisbetler, 1 1.8.195 I ta rih ve 5841 sa­

yılı K an u n la tenzile tâbi tu tu lm u ştu r. H adler tem in atlı kredilerde /<: 7 ye, açık kredilerde % 9 a indirilm iş, m e v d u ata verilecek aza m î faizler d e vad ey e göre % 2 ,5 ilâ 4 elarak tesbit edilm iştir.

G eçen yıl zarfında istihsal ve ticaretteki artışa m u vazi o larak tedavüldeki p a ra hacm in de de m a k u l ölçüde bir genişlem e m eydana gelm iştir. Y abancı m em leketlerin çoğunda m ü şah ede edilen ku v v etli y ü kselm elere m ukabil, fiy at indekslerim izin yıllık o rtalam alarının c ü z î artış kay d etm iş olm aları göz ön ün de tu tu lu rsa , tedavül h a c ­ m indeki çoğalm anın gelişen istihsalden m ütevellit b u lu n d u ğ u k e n ­ diliğinden o rta y a çıkar.

î 9 5 1 senesi m em leketim ize ferahlık g etiren bir hasat yılı olm u ştu r. H em en h er çeşit m ahsulde görülen artış, bilhassa h u b u b a t­

ta yüksek nisbetlere varm ış, istihsal I 0,68 m ilyon to n la b u g ü n e k a ­ d a r kaydedilm ey en bir seviyeye yükselm iştir. H u b u b a t istihsalinde 1950 y e n aza ran tak rib en % 3 7 ,5 artış vardır. Bu m evzud a bilhassa belirtilm esi g ereken cihet, halkın iaşesi için zam an zam an b u ğ d ay it­

hali zerundia k alan m em leketim izin 1951 de 6 m ilyon to n a y aklaşan istihsal sayesinde ihracat yapabilecek vaziyete geçm iş olm asıdır. G e ­ çen yıl zarfın d a sınaî n eb at v e b ak liy at istihsalinde de m ühim artış­

lar kaydedildiğine v e bu arad a bilhassa p am uk ve p an ca r rek oltem i­

zin hızla geliştiğine işaret etm ek isteriz.

T ü tü n i&tihsalimiz m û tad seyrini m u h a fa za etm ekte, kuru 10

m e y v e rek o ltem iz, u m u m iy e tle m e m n u n iy et verici bir d uru m arzey- lem ek ted ir. B ilhassa fındık 195! de iyi rekolte yıllarından birini id­

rak e tm iştir.

1951 m a h su lü n ü n bereketli olm asında, ekim sahasının geniş­

letilm esinin b ü y ü k rolü o ld u ğ u n a y u k a rd a işaret etm iştik. Ekilen araz in in gen işletilm esin de ise — d iğer âm iller y anınd a — m akine­

leşm e ile m ah su l fiy atların ın m ü sait seyir tak ip etm esi b ü y ü k ölçü­

de m üessir o lm u ştu r.

H ay v an cılığ ım ıza gelince, m em lek ette resm e tâbi hayv an m ev­

cu du 1950 d e 1949 a n aza ran 1 m ilyon başa yakın bir te n ak u z arzet- m ek tey d i. 1951 d e b u zay iat telâfi edildiği gibi, 1948 e rastlayan e n y ü k se k h ad d e geniş ölçüde aşılarak 46 m ilyon a varılm ıştır.

Z ira î istihsalim ize a it m ülâh azalara son verm eden, hububat ve p a m u k rek o ltem izin b ü y ü k m ik y asta artm asın ın dış ticaretim izde m e y d a n a getird iğ i m ü sait akislere işaret etm ek isteriz. O tedenbcri ih rac atım ızd a b a şta gelen ve sü rü m ü zam an zam an ü zü ntülü safha­

lar arze d en tü tü n , 1950 de y erini p am u ğ a bırakm ış ve bu halin 195 I de d e d ev am etm esi hâd isenin geçici bir k arak ter taşım adığını gös­

term iştir. Y ab an cı m em lek etlere ta k rib en 800 bin ton hububat şev­

ki d e im k ân a ltın a girm iş b u lu n d u ğ u n d a n 1952 ihracatında buğday satışlarım ızın p a m u ğ u n ark asın d a y er alm asına intizar edilmektedir.

İh racatım ızd a sık let m erk ezin in tü tü n d e n harcıâlem m ahsuller olan p a m u ğ a v e h u b u b a ta k ay m ası ihracatım ızı sadece arttırm akla kalm a­

yacak, m allarım ızın dış piy asalarda sürüm ve satış im kânlarını daha istikrarlı b ir hale getirecektir.

Başlıca gıda m addesi olan buğdayla, en m ühim dokum a m addesi olan p am u k istihsal ve ihracatım ızdaki s ü ra tli artış devam eder ve gelişm ekte olan m aden köm ürü istihsal ve ihracı da y akın­

da bek len en seviyeye varırsa, m em leketim iz eskisine nisbetle daha em niyetli ve istikrarlı bir ihracat m anzum esine sahip olacaktır.

M

Sanayi

M adencilik

Ticaret

Dış Ticaret

1'931 yılında, yavaş ' olmakla beraber endüstride de um um î bir gelişm e kaydokm niuştür, Sınai istihsalimiz hakkında tanzim 'o lu ­ nan ve 1948 e nazaran hesaplanan indeks, 1949 da 105 e, 195Û de

İ 07 ye çıkmış, 195 1 hidayetinde bazı tem evvüçler gösterdikten son­

ra Haziranda 1 1 0 a yükselmiştir. A ğır sanayideki artış bilhassa ba­

riz bir m ahiyet taşımaktadır. Pig demir istihsali 1950 yılm a nazaran 40 bin tona yakın bir yükselişle 154.760 tcna çıkmış, çelik istihsali de 45 bin tonluk artışla 135.409 tona baliğ olmuştur. İstihlâk mal­

ları sektöründe mühim mevki işgal eden mensucata gelince, D evlet fabrikalarında pamuklu dokuma istihsali 1950 y e nazaran 7 küsur m ilyon m etre artarak 108 m ilyon m etreye varmış, buna mukabil yünlü dokum a istihsali cüz i bir azalma, ile 4 küsur m ilyon metrede kalmıştır.

1950 y e nisbetle maden istihsalinde de um um î bir teza- y iıt ; göze çarpmaktadır. Etibank işletmelerinde kömür istihsali 4,73 m ilyon tonla (1 9 5 0 de 4 ,36 m ilyon ton) şimdiye kadar-kaydedilme-"

miş bir seviyeye varmıştır. Linyit istihsali 777 bin tondan 9 94 bin tcna yükselmiştir. Bakır ve kükürtte de esaslı artışlar görülmüştür.

Krom v e demir cevheri istihsali stok manipülâsyonları dblayısile es­

ki seviyeleri civarında kalmıştır.

istihsalimizde ve beynelm ilel İktisadî m ünasebetlerimizde görülen artışa m uvazi olarak geçen yıl içinde ticarî muameleler h a c minde de büyük inkisar müşahede edilmiştir. Takas odaları m uam e­

lelerinde v e bankalarca tahsile alman senetlerde kaydedilen tezayiit bu ciheti teyit etmektedir.

Dış ticaretimiz, harpten sonra gösterdiği devam lı artısı 1951' de birden hızlandırarak, kıym et itibariyle 1.993 m ilyon liraya, sıklet bakımından. 3,1 m ilyon tona baliğ olmuştur. Para kıymetindeki ta*

12

havvüllerden m ü tevellit nom inal artışları tecrit etmek, üzere, fiyat (indekslerine göre ayarlam a m etodunu kullandığım ız takdlirde, 1948 e nazaran ithalât v e ihracatım ızın kıym et yekûnundaki hakikî artışın

% 5 0 civarında olduğu görülür.

195 i yılında dış ticaret m uvazen em izde-göze çarpan mühim noktalardan biri, ihracatım ızın 8 7 9 ;4 m ilyona çıkmasına mukabil ithalâtım ızın I,! 13,5 m ilyona yükselm esi v e açığın 234 milyona baliğ olmasıdır.

Bilindiği gibi, Harpten e v v e l tatbik etm ekte olduğumuz tahditli ithalât rejim i dölayısile ticaret m uvazenem izde denklik te­

m in olunuyordu. Harp yıllarında ise ithalât hususundaki müşküller dış ticarette lehim ize bakiyeler belirm esine imkân vermiş, bunlarla altın stok u m u z kuvvetlendirilm işti, 1946 sonlarından itibaren bir ta­

raftan tahditlerin azaltılm ası, öte yandian dış pazarlardan bol mal te­

m ini im kânlarının hasıl olması neticesinde, birikmiş ihtiyaçların tat­

m ini yolunda ithalât durmadan genişlem iş, ihracat bu gidişe ayak

•uyduram adığından ticaret m uvazenesinin açıkları kabarmıştır. 8 u 'açıklar bidayette altm v e d öviz ihtiyatlarımızdan yapılan sarfiyat ile kapatılm ış, 1948 yılından itibaren daha - ziyade Amerika Birleşik D evletlerin ce karz v e hibe suretile yapılan yardımlarla -ve geçen dev­

rede bunlara zam im eten A vrupa T ediye Birliği nezdinde temin edi­

len m uhtelif kredilerle karşılanmıştır.

195 T de ticaret, m uvazenem izdeki ithalât fazlasının 1948 yılındaki 2 1 9 m ilyonlu k açığı da aşarak 234 milyona çıkmasının türlü sebebleri vardır. Bunların başında, ithalâtta tatbik etmekte ol­

duğum uz geniş mikyastaki serbesti usulünü zikretmek gerekir. Fil­

hakika A vrupa T ediye Birliği üyesi memleketlerden yaptığımız it­

halât % 65 civarında liberasyona tâbi tutulmuş, Dolar sahasından yapılan lüzum lu ithalâta da gerekli döviz tahsislerine gidilmiştir.

Dış ticaretimizin maddeler itibarile dökümü tetkik olunanca, ithâîâtta beliren tezayüdün bilhassa- memlekette yatırımı .vç bunun neticesi böl istihsali sağlayacak vasıtaların yurdtumuza geniş-ölçüde

girm iş o lm asından m eydana geldiği g örülm ektedir. Sadece makine, dem ir ve çelik, k a ra nakil vasıtaları v e ak ar y ak ıt fasıllarında 1950 ye n azaran I 50 m ilyon liralık artış v u k u a gelm iş olm ası b u ciheti te­

yit etm ek ted ir.

Ticaret m uvazen em izdek i açığm 1951 de fazla k abarm asının diğer bir âm ili de harice satacağım ız m alların, b u arad a bilhassa pa­

m u k ve b u ğ d ay ın b ü y ü k kısm ının ihracının 1952 yılına kalm ış ol­

m asıdır. D ış ticaretim izin ikinci D ü n y a H arb in d en v e bilhassa K ore ihtilâfından beri arzettiğ i seyirde lehim ize k ay d o lu n m ası gereken m ühim bir n o k ta da, ihraç m allarım ız fiyatlarının, ithal em tiası fiy a t­

larına n aza ran d ah a hızlı bir yükseliş gösterm iş olm asıdır. B u n u n se­

bebi bilhassa K ore harb in den sonra ham m addelerde görülen fiyat sıçrayışını sanay i m am u llerin in geriden ve b id a y e tte d ah a m u tedil bir y ü k selm e ile tak ip etm esidir. İhraç v e ithal m allarım ızın fiyatla­

rın da lehim ize m e y d an a gelen farkı belirtm ek üzere « Temas of 1 rade» d e n e n «dış m übadele şartları indeksi» için O .E .E .C . ta ra fın ­ dan yapılan hesapları te tk ik edersek, 1948 (1 0 0 ) addedildiği ta k d ir­

de m ü ş ’irenin ortalam a olarak 1949 da 107 ye, 1950 de 1 28 e, 1951 de 128,4 e çıktığını görürüz. D ü n y a ham m adde istihsalindeki kifa­

yetsizlik s ü rü p giderse «T erm s of T rade» in bir m ü d d et d ah a lehi­

m izde yü rü y eceğ i ta h m in olunabilir.

Dış ticaret m uv azen esin in denkliği m eselesine tem as etm işken şu ciheti de eh em m iyetle b elirtm ek isteriz ki İktisadî k alkınm ayı hız­

la y ü rü tm e k arzu su n d a b u lu n a n m em leketler bol m ik tard a istihsal v asıta ve teçhizatı ithal etm ek zo run dadırlar. Bu m ü tek âsif ithalâtın, h en ü z gelişm em iş b u lu n a n ih racatla ödenm esini b eklem ek doğru gö­

rülem ez. Bu sebebi e, belirtilen d u ru m d a b u lu n a n m em leketlerin ti­

caret m u v â zen esin d e b ir m üdd et açığa k atlan m aları zarurîdir. Bu açığın dış k red iler ve yabancı serm aye yatırım larile kapatılm asın a gayret edilm esi tabiîdir.

Y abancı m em leketlerin dış ticaretim izde işgal ettikleri m evki­

lere gelince 1949 da üçün cü sırada b u lu n a n A lm a n y a 1950 de ikin- 14

ciliğe y ü k selm iş, 1951 de d e 500 m ilyon liralık m uam ele hacm ile ba­

şa g eçm iştir. A lm a n y a yi 310,2 m ilyonla A m erika ve 263,6 m ilyon­

la In g iltere ta k ip etm ektedir.

Dış ticaret rejim im izde geçen yıl m uhtelif kararnam elerle bir tak ım değişiklikler m ey dana getirilm iştir. Bu kararnam elerle y ü rü r' lü k te b u lu n a n rejim de esaslı tad ilâttan ziyade bir takım ayarlam alara gidilm iştir. Bu m ey an d a bazi m addeler liberasyona tâbi tu tu larak seıb est ithal listesine alınm ış, bazı m addeler ise bu listeden çıkarıl­

m ıştır. D iğer ithal cetvelleri ara sın d a da piyasa d u ru m u nazarı itib a­

ra a lın a ra k bir tak ım nakiller yapılm ıştır. G eçen M artta y ürü rlüğ e g iren bir k a ra rn a m e ile gerçek ve tü zel kişilerin hariçte tekev vü n e t­

m iş serv etlerin in m em lek ete celbini tem in için b un lard an tahassül edecek d ö v izlerle bazı m alların ithaline m ü saade edilm iştir. Dış tica­

ret rejim im izd ek i tad ilâta ait m ülâh azalarım ıza son verirken, 5.8 .1 95 1 ta rih in d e Ispanya ile bir ticaret ve tediye anlaşm ası aktedil- m iş b u lu n d u ğ u n u da kay d etm ek isteriz.

195 1 y ılın da ulaştırm a tesis ve vasıtalarım ızda, bu arada bilhas- Ulaştırma sa k a ra y o lların d a kaydedilen esaslı inkişaf İktisadî kalkınm am ızın

h ız lan m a sın d a geniş ölçüde rol oynam ıştır. 1950 nihayetinde 2.830 k ilo m etred en ibaret olan stabilize karayollarım ız 1951 sonunda 4.62 5 k ilo m etrey e çıkmış, b u n d an başka m evcut şebekede büyük ıslâhat y ap ılm ıştır.

U laştırm a şebekem iz üzerindeki trafik, istihsal ve ticaret hac­

m in in genişlem esin e m uvazi bir artış gösterm ektedir. Demiryolla­

rın d a y olcu sayısı 1950 de 53,13 m ilyon iken 1951 dte 54,77 m il­

y o n a çıkm ış, eşya nakliyatı ise 2.553 m ilyon ton kilom etreden 2.698 .m ilyon to n kilo m etreye yükselm iştir. D enizyolları İşletmesinde yurd içi seferlerde yolcu adedi bir m ilyon 201 binden bir milyon 321 bi­

n e, y u rd dışı seferlerde ise 37 binden 67 bine çıkmıştır. Y ük nakli­

y a tı iç h a tla rd a 416 bin tondan 458 bin tona, dış hatlarda 344 bin to n d a n 4 5 4 bin tona varm ıştır. Şehir ve körfez hatlarında yolcu sa-

15

yısı b ir yıl içinde 57,7 m ily o n d an 6 0 ,9 m ilyona yükselm iştir.

A ltın ve vasiyeti

H u su sî te şeb b ü s elindbki şilepçilik 1951 zarfm d k da gelişmiş, yıl so n u n d a gem i sayısı 76 ya, ton ilâto ise 3 2 2 .1 8 9 a varm ıştır.

Döviz İ 951 yılı bilan ço m u zd a 166,5 m ilyon liralık döviz m evcudu, b u n a m u k a b il 312,5 mily-onluk döviz, taah h ü d ü g ö rü lm ek te ve ne­

tice ıtibarile 146 m ilyonluk bir döviz açığı olduğu anlaşılm aktadır.

A ltın v e dövizi, dış ted iye işlerindeki m ü şte rek vasıflarını g özö n ü n d e tu tarak , b irlik te m ü talea etm eği u y g u n b u lu yo ru z.

1951 n ih â y etin d e m e v c u t 422, î m ilyon liralık altın dan i 46 m ilyon liralık döviz b orcu n u tenzil ettiğ im iz takdirde, yıl son un da dış tediye vasıtalarım ızın 276,1 m ilyon liraya tek ab ü l ettiğ in e şahit oluruz. 1950 vılı so n u n d ak i m e v c u t 355 m ilyo n o ld u ğ u n a göre sene içindeki a za lm a 78,9 m ily o n d u r. B u n u n b ü y ü k kısm ı, aşağıda işaret edeceğim iz gibi A v ru p a T ed iy e Birliği A n laşm ası h ü k ü m leri d ah i­

linde ödenm iştir.

. T asfiy e halinde b u lu n a n esk i k liring hesap larım ızda 1951 yı- iında k ay d a d eğ er değişiklik y o k tu r.

. 195,0 .so n u n d a 133,11 to n olan altın m ev cu du , 1951 nihaye­

tinde 133,98 ton la ve (1 o ns altın ~ 35 $; 1 $ — 2,80 T L . ) h esa­

biyle y u k a rd a işaret ettiğim iz gibi 422,1 m ilyon liray a baliğ o lm ak­

tadır. M ev cu t altın ın 85 ,3 2 to n u B ankam ıza, 46,07 to n u H âzineye, 2,59 to n u d a A m o rtism an S an dığına aittir.

A ltın v e döviz d u ru m u m u z hak kınd aki izahlarım ız arasınd a A v ru p a T ed iy e B irliğindeki h esap vaziyetim izi de kısaca belirtm ek isteriz. B irlikteki hesabım ız, T ediye A n laşm asın ın y ü rü rlü ğ e girdiği ta rih te n 1951 so n u n a k a d a r geçen bir bu çu k yıl z arfın d a 100 m ilyon 812 b in D olarlık açık verm iştir. Bu açığın 25 m ily o n u alacaklı baş­

langıç p o zisy o n u ile, 22 m ily on u A m erik an yardım larile, 30 m ilyonu .16

B irliğ in k o ta k red ılerile karşılanm ış, b akiy e 23 m ilyo n 812 b in Do­

la r d a ta ra fım ız d a n ödenm iştir.

D e v le t gider v e gelirleri devam lı artış halindedir. İkinci D ün- Devlet Mâliyesi y a H a rb in in başlad ığı 1939-40 m alî yılı için H azine U m u m î H esap­

ları 3 9 9 m ily o n gider, 274 m ilyon gelir irae etm ekte, 1951-1952 b ü t­

çe k a n u n u n d a ise m asraflar 1.579,7; v arid at 1.344,9 m ilyon liraya çıkm ış b u lu n m a k ta d ır. B ü y ü k M illet M eclisine tevd i edilmiş olan 1952-53 b ü tç e tasarısınd a, giderler 1.698,4; gelirler 1.503,9 milyon o la ra k tek lif edilm iştir. 1939-40 da 1 24,8 m ilyon olan bütçe açığı, 1951-52 de 2 34,8 m ilyona, 1952-53 tasarısında ise 194,5 m ilyona b aliğ o lm ak tad ır. D em ir Y o llan 1952-53 m ülhak b ü tç e tasarısında dia 1 0 m ily o n lu k açık vardır. B ütçe açığı geçen yıl olduğu gibi kıs*

m e n A v ru p a K alk ın m a P ro gram ı gereğince m em leketim ize ayrıları y a rd ım la rd a n elde edilecek m eblâğlarla, kısm en de iç istikrazlarla k ap atıla cak tır. D evlet D em ir Y olları açığı, 24.1,1944 tarih ve 4516 sayılı k a n u n a te v fik a n çıkarılacak H azin e kefaletini h aiz bonolar­

la k arşılan acak tır.

İç v e d ış istik raz v e y ard ım lar dışındaki devlet gelirlerinde v erg i hasılatı n isb eti gittikçe yükselm ektedir. V ergi hasılatı yekû ­ n u n d a ise, vasıtalı vergilerin nisbî ehem m iyeti, diğer m em leketlerde de g ö rü ld ü ğ ü gibi, artm ak tad ır.

D evlet b o rçla rı 1950 ve 1951 takvim yılları nihayetinde aşa­

ğıdaki d u ru m u a rz e tm e k te d ir:

(M ilyon Lira)

1950 1951 A rtış

G e n e l b ü tç e d e n ö d en e n borçlar 1.625,9 1.641,9 16.—

İk tisa d î D e v le t T e şe k k ü lle r i b o rçla n 389,3 517,4 128,1 K a tm a b ü tç e li D a ir ele rin borçları 531.— 564,6 33,6

D iğ e r M ü essesele r 19,4 35,7 16,3

2.565,6 2.759,6 194,—

l l

Fiyat hareketleri

Y ek û n u k ab artan eh em m iyetli artışın, D evlet İktisadî Teşek­

k üllerin e a it kısım da olduğu g örülm ektedir. Bu artış, bilhassa geçen yıl b ü y ü k m ik ta rd a h u b u b a t m u b a y aa ed en T o p ra k M ahsulleri O fi­

sinin ısko nto edilen bon olarınd an m ü tevellittir. F ilh ak ik a 1950 niha- yetindie 196 m ily o n liralık b ir y e k û n arzeden H azin e k efaletini haiz O fis bo no ları, 1951 so n u n d a 31 1 m ilyo na baliğ o lm u ştur.

î 946 d&nberi gerek to p ta n fiyat, gerek geçinm e indekslerinde gö rü len y ü kseliş 1949 yılı o rtaların d a du rak lam ış, bilâh ara tedricî bir inişe in kilâp etm iştir. Bu ten ezzü l 1950 yılın ın T e m m u z u n a k a ­ d ar d ev am etm iş, b u n d a n so n ra indeksler m ü tem ev v iç fak at netice itibarile y ükselişe m üteveccih b ir seyir takip etm iştir.

E k o n o m i v e T icaret B akanlığı K o n jo n k tü r M üd ürlü ğü ile İs­

tan bu l T icaret ve S an ayi O dası tarafın d an te rtip len en to p tan fiyat in dekslerinin yıllık ortalam aların ı aşağıya d e rc e d iy o ru z :

K onjonktür M üdürlüğünce İstanbul T icaret ve Sanayi Tertiplenen indeks Odasınca tertiplenen indeks

(1938: 100) (1938: 100)

1946 427,— 403,6

1947 432,8 444,5

1948 466,3 450,9

1949 503,— 478,1

1950 452,1 433,8

1951 482,2 489,4

Yıl n ih ay etleri arasınd ak i tah av v ü lle r h ak k ın d a sarih bir fikir edin m ek için 1950 ve 1951 A ralık ay ların a a it rakam ları muka~

yese etm ek icap eder. K o n jo n k tü r M ü d ü rlü ğ ü n ü n indeksi 1950 A ra ­ lık ayınd a 4 6 9 ; 1951 A ralık ay ın d a ise 493 tür. İstanbul T icaret ve S anay i O dası indeksi ay nı ay lard a sırasile 460 v e 496 dır. B una na­

zaran artış, K o n jo n k tü r indeksinde %5,1 ; İstan b u l indeksinde ise 7,8 dir.

18

i optan eşya fiyatlarının 1948 den bu yana arzettiği seyir hu­

su su n d a b eynelm ilel m ukayeseyi kolaylaştırmak gayesile, Tiirki- y e ’d'e v e m u h telif memleketlerde fiyat indekslerinin gösterdiği ta- havvülleri toplu olarak bir grafik içinde irae' etm eyi faydalı buluyo­

ruz:

PO<>1 E*17

19

Bu g rafik ten anlaşıldığı üzere, to p ta n eşy a fiyatları m em leketi­

m izde, b irço k m em lek etlerd e olduğu gibi d ev am lı bir yükseliş seyri tak ip etm ey erek , beynelm ilel hâdiselerle alâk alı b a n tem evvüçler k ay d etm ek le beraber, istikrarlı sayılabilecek b ir d u ru m arzetm iştir.

U m u m iy etle m ü şahed e edildiği gibi 1951 y ılın da da geçinm e indeksleri to p ta n fiy at indekslerindeki tem ev vü çleri gecikm e ile ta ­ kip etm işlerdir. B u n u n neticesi olarak geçinm e indeksleri yıllık o rta ­ lam aları Î9 5 0 y e n aza ran 1951 d e alçalm a gö sterm ektedir. Bu cihe­

ti b elirtm ek için K o n jo n k tü r M ü dü rlüğ ü ta ra fın d an A n k ara ve İs­

ta n b u l için tertip len en geçinm e indekslerinin »on yıllara a it seyrini aşağıda gö steriyo ru z:

A nkara geçinme indeksi İstanbul geçinme indeksi (1938 : 100) (1938 : 100)

1946 321 343

1947 326 344

1948 330 346

1949 355 379

1950 340 361

1951 336 354

1951 yılında geçinm e indeksleri radie m ey d an a gelen ta h av v ü lü dah a y ak ın d a n tesbit etm ek ü zere ay lık rak am ların m ukayesesine b a şv u rd u ğ u m u z takdirde, A n k ara geçinm e indeksinin 1950 A ralık ay ın d a 3 3 0 , 195Î A ralık ayında ise 342 seviyesinde oldu ğu nu gö r­

m ektey iz. Bu suretle A n k a ra geçinm e in deksinin 1950 A ralığ ın d an 195

i

A y n ı d ev red e İstan b u l için tanzim o lu n an geçinm e indieksinde % 3 ,7 artış v ardır.

20

Aşağıdaki grafik muhtelif memleketlerde hayat pahasının son üç yıl zarfındaki seyrni irae etmektedir.

(1948 ; 100)

21

Bu grafik m em leketim izde h ayat pahası indeksinin,, toptan eş­

ya fiy atların a m ü tenazır, az dalğaîı bir gidiş ta k ip ettiğini göster­

m ektedir.

Emisyon ve tedavül hacmi

Yıl B anknot M eskûkât M evduat Y ekûn

1946 937,— 38,4 144,7 1.120,1

1947 888,5 44,3 351,6 1.284,4

1948 932,1 69,2 345,5 1.346,8

1949 890,5 69,9 378,6 .1.339.

1950 961,7 41,3' 458,8 1.461,8

1951 1.146,4 44,7 459,2 1.650,3

1950 ile 1951 yıllık vasatileri m u kay ese edilince, em isyon hacm ind e 1 85 m ilyona yakın bir artış göze çarpm aktadır. Bu artışın m ühim âm ili, y u k a rd a belirttiğim iz gibi T o p rak M ahsulleri O fisince yapılan b ü y ü k h u b u b at m ü bay aaların a m uvazi olarak B ankam ızca ısk on to ya alının m ezkûı O fise ait bonolar y ek û n u n d ak i yükselm edir.

P a ra hacm inde 1946 danberi k aydedilen devam lı artışlara m u kabil bizdeki fiyat seviyesinin az çok m ü tem evv iç bir seyir tak ip ederek an cak pek m utedil nisbette yükselm eye m eyletm esi, tedavül hacm in dek i genişlem enin n ü fu s, istihsal ve ith alâttak i tezay ü t ta ra fın ­

T ed av üldeki b a n k n o t -ve m e sk û k ât -y ek û n u n u n - "-temsil-—ettiğ i efek tif p a ra lıacm ile b u y ek û n a M erkez B ankası nezdindeki m ev d u a­

tı k a tm a k suretile elde edilen p ara hacm i, 1946 dan beri aşağıdaki sevri takip etm iştir:

22

d a n m a ssed ü d iğ in i gösterm ek ted ir. Millî gelir, ziraî istihsal, sınaî istihsal, p a ra hacm i ve to p ta n eşy a fiyatları harek etlerinin üç yıllık sey rin i tesb it ed en aşağıdaki d iagram bu gö rüşü tey it eylem ektedir,

( 1048 f 100 )

M İLLİ & E U R Z İ R A Î İs t i u s a l S I N A Î I3 T IU S A L P A R A U A C M l

T O P T A N E S V A P İV A T L A R !

23

Bankalarda Mev- B ankalardaki m ev d u at, 1949 dan beri gösterdiği hızlı artış sey- duat ve İkr&gat r jne geçe n yjJ zarfm<la d a devam etm iş v e 1950 nihayetindeki

1.226,4 m ilyon !İraya m ukabil 1951 so nu nd a 1.421,3 m ilyona var­

m ıştır.

i 951 K asım so n u n d a vadesiz m e v d u at 1.137,7 m ilyona, vade­

liler ise 20 5,6 m ily on a baliğ olm akta, ay n ı ta rih te ta sa rru f tevd iatı 639,1 v e alelade te v d iat 704,2 m ily o n u b u lm ak tad ır. B u na n azaran yıl içinde ta sa rru f tevd iatınd a % 9 ,4 ; alelade te v d iatta ise % 8 ,4 nis- betinde te z a y ü t vardır.

F aiz h adlerinin indirilm esi key fiy etin in m e v d u at m ik tarı ü z e ­ rin de m e n fi tesir yapm adığı b u rakam ların incelenm esinden an la­

şılm aktadır.

A rta n m e v d u ata ve reesk o n t im k ân ların a d ay an a n B ank alar geçen yıl zarfın d a d a ik raz at hacm ini genişletm işlerdir. 1950 so n u n ­ dak i 1 .4 6 8 ,1 m ilyo n lira tu tarın d ak i ikrazat 1951 K asım so n u n d a 1.763,4 m ily o n a çıkm ış b u lu n u y o rd u , 1951 nih ay etin d e ziraata ta h ­ sis edilen çeşitli kredilerin y e k û n u 7! 5 m iîyon liraya baliğ o lm u ştu r.

Bu nevi kredilerin 1950 so n u n d a 480 m ily on civarında olduğu naza n itibara alınırsa, artışın son yıl zarfınd a ta k rib en % 5 0 y e ulaştığı gö rü lü r. Z ikredilen ziraî kredi y e k û n la n n a T arım Satış K o o p eratif­

lerine y ap ılan ikrazat dahildir. B ankalarca yap ılan ikrazat hacm inde kredi m üesseselerim izin B an kam ız reesk o n tu n d a n daha geniş ölçüdte fay dalan m ış olm alarının d a dalıli b u lu n d u ğ u n a işaret etm iştik. Fil­

h ak ik a M üessesem izin B an kalara verdiği kredi y e k û n u 1950 yılı n i­

h ay etin d e 255,8 m ilyon lira iken 1951 so n u n d a 372,1 m ilyona b a ­ liğ o lm u ştu r. B u nu n 100 k ü su r m ilyonu ziraî kredidir.

T ü rk p arası k ıy m etin in 7 Eylül 1946 tarihind e yeniden tesbit edilen resm î p aritesi esas tu tu la ra k 19.6.1947 dle B eynelm ilel P ara F o n u n a tescil ettirilen m u ad elet haddi (1 $ = 2,80 T L .) 1951 de de Kambiyo

rayiçleri

24

m a h fu z k alm ıştır. 1951 d e b o rsa m u am elelerind e D oların yıllık or­

ta la m a fiy a tı 2 8 0 ,3 2 ; S terlin in 787 v e İsviçre F ran g ın ın 64 ,0 6 k u ­ ru ş tu r.

1949 yılı içinde su k u ta başlay an altın fiy atın d a K ore harbini ^erÎ5^ ^ y®sa' m ü te a k ip y ü k seliş g ö rü lm üş, b ilâ h a ra te k ra r dü şü ş m üşahede edil- ™

m istir. S o n y ıllard a kü lçe altın ın beher gram ının v asatî fiyatı şöyle b ir se y ir g ö ste rm iştir:

1946 1947 1948 1949 1950 1951

490 Kş.

476 » 560 » 614 » 520 e 513 »

M em leketim izin 1951 yılındaki istihsal ve tedavül d u ru m u n u Millî Gelir b e lirttik te n so n ra m illî ek onom im izde yıllık faaliyetin neticesini gös­

te re n m illî gelir rak am ların ı d a gözden geçirm eyi faydalı görüyoruz.

İstatistik U m u m M ü d ü rlü ğ ü ta ra fın d an yapılan son tetkiklerde varı­

lan ilk geçici ta h m in lere göre, 1948 den bu yana millî gelirimiz şöyle b ir seyir takip etm iştir.

( C a r î fiy a tla rla m ily o n lira h e sab ile) M illî istihsal Millî istihsal

Yıl (G ayrı safî) (Safî) Millî gelir

1938 1.857,8 1.767,8 1.606,1

1948 8.861,0 8.511,0 7.814,6

1949 8.101,1 7.731,1 6.950,9

1950 9.403,0 9.023,0 8.228,8

3951 10.952,0 10,532,0 9.607,0

25

Para kıymetindeki iemevvüçlerin sebep olduğu nominal tahav- vüiler bertaraf edilerek yıllar arasında d oğm m ukayese yapılmak üzere m illî istihsal ve millî gelir 1948 fiyatlarına göre hesaplanırsa aşağıdaki rakamlar elde edilmektedir:

(1 9 4 8 fiyatlarile m ilyon lira hesabile)

Yıl

M illî istihsal

(gayrı safi) Millî gelir

1938 7.430 6.490

1948 8,860 7.810

1949 7.430 6.570

1950 9.400 8.240

1951 10,630 9.100

Millî gelirimizde ziraatın payı 1938 de % 5 6 ,7 ; 1948 de

% 55,8; 1949 da % 49; i 9 5 0 de % 56,5; 1951 de ise % 59,2 dir.

Şahıs başına düsen m illî gelir şu seyri takip etmiştir.

Carî fiy a tla rla 1948 fiy atlarile

Yıl (T.L.) (T L .)

1938 94 381

1948 389 389

1949 339 •320

1950 393 394

1951 450 426

1948 fiyatlarına göre nüfus basma düşen millî gelirimizde 1951 de bir yıl önceye nazaran %8 nisbetinde artış meydana gelmiş olması bilhassa dikkati çekmektedir.

28

B ila n ç o m u z u n T ahlili

A K T İ F

I. - A ltın ;

1951 yılı so n u ndak i altın m e v cu d u m u z 133.976,278 safi kilo olup bedeli 422.1 28.438,1 9 T ü rk lirası tu tm ak tad ır. _

G eçen yıl so n u n d ak i altm m e v cu d u m u z 133.110,155 sâfi kilo b u lu n d u ğ u n a göre altın larım ız b u yıl zarfın d a 866,123 sâfi kiloluk b ir artış gösterm ektedir.

A ltm m e v c u d u m u z u n :

" 85.314,47.1. sâfi kilosu Bankam ıza 46.070,715 » >ı H âzineye

2.591,092 » » A m ortism an Sandığına ait bulunm aktadır.

133.97o.278 Toplam

II. - Döviz Borçluları:

H ariçtek i m uhabirlerim iz nezdinde bulunan dövizlerim izle m u a­

m eleli dövizlerim izi gösterm ekte olan bu rübriğim iz üç kısım dan te"

re k k ü p e d e r :

a kısm ı : 3133 sayılı k an u n a göre alm an ve diğer dövizlere kabili tahvil bulun an serbest dövizlerden

27

b kısm ı : 5256 sayılı k a n u n a göre alm an ve um um iyetle tedi­

ye anlaşm aları hesap p araların d an m üteşekkil tahdit- li dövizlerden

c kısm ı : T asfiye halindeki eski kliring hesapları bakiyelerin­

d en ibarettir.

B ilançom uzda ayrı ay rı gösterilm iş olan b u kalem lerin u m u m î y e k û n u 1 68 .220.205,49 T ü rk lirası tu tarın d ad ır.

III. - K asa:

K asam ızın 1951 yılı so n u n d ak i bakiyesi ufak lık p arad an ibaret olm ak ü zere 3 ,8 9 0 .7 3 1 ,0 4 liradır.

IV . - D ahildeki M u h ab irler:

Bu h esap ta g ö rü n en 51.431,25 lira, B an kam ızın diğer m illî B an kalarla olan m ün aseb etlerin d en doğan bir alacak bakiyesidir.

V . - S en etler C üzd anı:

195 1 yılı sonu itibariyle c ü z d a n ı m ı z d a m e v c u t 1 .4 43 ,8 00 .10 5,6 0 liralık sen et aşağıdaki nevilerden terek k ü p etm ek ­ tedir.

Hazine bonoları ... 75.158.796,44 Lira Hazine kefaletini haiz bonolar ... 1.001.036.625,09 » T icarî senetler ... 264.457.800,14 * Z irai » ... 103.146.883,93 » Toplam ... 1.443.800.105,60 »

28

Vİ. - Tahviller Cüzdanı:

B a n k a m alı ta h v ille r cü zd an ı y e k û n u 2 1 .1 2 8 .1 2 3 ,1 8 İkadan ib a re ttir.

G eçen y ıllard a m e v c u t ve H â z in e n in d e ru h te edilen evrakı nak- d iy e d e n m ü te v e llit b o rc u n a k arşılık o larak tesis edilm iş olan tahvil cü zd a n ı, H â z in e n in b u b o rc u n u 1951 yılı içinde tam am en ödem iş b u lu n m a s ı itib ariy le ta sfiy e edilm iş ve b u y ıla bakiye dtevretmemiş- tir.

Y ıl so n u n d a b u hesabın b ak iy esin i teşkil eden 4 .46 2.393,82 lir a n ın :

4.372.843,73 lirası tahvil karşılığı olarak bankalara

39.550,09 lirası a ltın k arşılığ ı olarak şahıslara yapılm ış avanslardan ib arettir.

VIII. - Hissedarlar::

4 .5 0 0 .0 0 0 ,— liralık b ir bak iy e gösteren bu hesap bilindiği gibi h isse senetlerim izin ö d enm em iş % 3 0 larınm yekûnudur.

IX . - G a y ri M en k u ller:

1951 yılı so n u n d a 4.346.079,31 lira değerinde görünen gayri m en k u llerim izin d ö k ü m ü aşağıdadır;

A n k a ra ’d a İd are m erkezi binam ızın bedeli ... 1.448.234,35 Lira A n k a ra ’daki arsalarım ız bedeli ... . 1.246.173.09 »

29

İstan b u l Şubem iş binası bedeli ...844.453,31 Lira İzm ir >• :»>• » ... 91.359,99 » .İzm ir’deki orsalarım ız bedeli .... 367,283,49 » M ersin Şubem iz binası bedeli ... 213.466,81 » Sam sun » » » ... 670.590,46 »

İskenderun » » » ... 231.552,50 »

A n taly a’da satın aldığım ız arsa bedeli' ... . 13.115,01 « Sivas’ta »• * -> * ... 31.659,19 » E skişehir’de » ’ » » » ... 73.628,80 ••

B alıkesir’de > i t » ... 5.829,24 « D iyarbakır'da i » » ... 6.006,76 »

Toplam ı ... 5.243.353,— L iralık

G ayr: m enkullerim iz üzerinden bugüne ka­

dar ayrılan ... 897.273,69 L iralık A m ortism an payı çıkarılınca bakiye olarak 4.346.079,31 L ira •

kalır ki b u da bilançom uzda görünen bakiyedir.

M erkez ve Şubelerim izdeki dem irbaşlarım ızın değer yekûnu, nçoda görüldüğü üzere:

712.803,70 liradan ib aret olup bu yekûndan bugüne kadar ayrıl-

520.030,33 lira k alm ak tad ır ki bu dâ bilançodaki bakiyeye uygun­

dur.

X . - D em irbaş;

M erk ez v e Ş u b e lerim izd ek i d em irb aşlar b ila n ço d a g ö rü ld ü ğ ü ü z e re :

712.803,70 liradan ib aret olup bu yekûn»

mış am ortism an tu ta rı 192.773,37 lira düşüldükte bakiye olarak

8 fi

X I. - M u h te lif:

B ankam ızın yıl içindeki faaliyeti neticesinde muvakkat mahi­

yette m u h telif borçlu muamelelerden mütevellit hesapları teşkil et­

m ekte olup

18.347.090,28 lir a sı M u v a k k a t B orçlu lar h esab ın d a 52.954.060,97 >> T ra n situ a r h esap lard a

49.408,20 « T a h sild e k i çe k ler h esab ın d a olm ak üzere 71.350.559,45 lira top lam ın d ad ır.

Bu hesaplarda görünen bakiyeler büyük ekseriyeti itibariyle Pasifteki hesaplarla karşılaşan mutavassıt kayıtlardan ibaret bulun­

maktadır... .

P A S İ F

I. - S e rm a y e :

1 5.000.0Ö 0,— liradan ibaret bulunan sermayemiz beheri 100 lira itibarî değerde 150.000 adet hisse senedinden terekküp etmek­

tedir :

H isse senetlerinin sınıf, adet ve tutarları aşağıda gösterilmek­

tedir: .

S ın ıi i A dedi Tutarı

A 36713 .3.671.300--

B 57339 5.733.900,—

C 9027 902.700,—

D 46921 4.692.100,—

150000 15.000.000,—

31

11. - İh tiy a t A k çelerim iz:

i 951 yılı so n u n d a :

21.064,365,41 liraya b âliğ olan ad î ihtiyat akçem iz, k an u n um u za göre h er yıl safi kârım ızdan % 1 0 nisbetindie ayrılan m ikdarlard an te re k k ü p etm iştir,

7.02 5 ,8 9 2 ,7 2 liraya bâliğ olan fevkalâde ih tiy at akçem iz, y ine k a ­ n u n u m u z a göre yıllık safi k ârım ızdan % 2 0 v e % 10 olarak ay rılan hisselerden te re k k ü p etm iştir.

6 .0 0 0 .0 0 0 ,— liralık h u su sî ih tiy at akçesi 3133 sayılı k a n u n a göre tesis edilm iştir.

982.145,81 liralık h u su sî ih tiy at akçem iz, eksik v e gaip b a n k n o t­

lardan, k a n u n u m u z a göre B an kam ıza tahsis o lu nan kısım lardan teşekk ül etm iştir.

4 .3 1 3 .6 2 1 ,8 8 liralık ih tiy atım ız dia B an kalar k a n u n u u y arın c a safi k ârım ızın % 5 lerinden teşkil edilm iştir.

39İ386İÖ25',82 T oplam

111. -■ T ed av ü ld ek i B a n k n o tla r:

1951 yılı so n u n d a 1.146 .3 65 .9 68 ,— liray a bâliğ olan ban k ­ n o tlarım ız B anksanız k a n u n u n u n 14 ün cü m addesi gereğince teda*

vüle çıkarılm ış b u lu n m ak tad ır.

IV. - M e v d u a t:

1951 yılı son u n d a B an kam ızdaki m ev d u at:

88.976.876,87 lirası resm î 109.281.930,19 » B ankalar

107.624.699,58 » m uhtelif olm ak üzere 305.883.506,64 lira toplam m dadır.

â2

V - A ltm alacaklıları:

11 3 .3 2 2 .1 6 3 ,7 3 Türk lirası mikdaıında görünen bu hesap A k t if t e altın m evcudum uza ait tahlilde gösterildiği üzere:

40.070,715,27 sâfi gram ı H âzineye

2.591.092,40 » » A m ortism an Sandığına ait altınların bedelini teşkil etmektedir.

V I - D öviz alacaklıları:

A ktifte verilmiş olan izahat dairesinde, Bankamızca alınıp satılan dövizler bilançom uzda 3133 ve 5256 sayılı kanunlara göre ayrı ayrı gösterilm iş ve kliring hesapları da dahil olmak üzere

3 2 5 .3 5 4 .4 9 2 ,0 6 liradan ibaret bulunmuştur.

V II. * M u h te lif:

Bilançom uzun A k tifin d ek i (m uhtelif hesaplar) mahiyetinde olm ak üzere P a sifte yer alan muhtelif alacaklı ve muvakkat he­

saplardan ibaret olup toplamı 149.264.780,31 liradır ve aşağıdaki hesaplardan terekküp etmektedir: .

Ö denecek S enet ve hav aleler ... 5.451.384,30 M uvakkat ala c a k lıla r ... 51.534.943,49 T ra n situ a r h e sp ala r ... 35.797.042,06 Provizyon hesap alrı ... ... 56.481.410,46 149.264.780,31

Bu kısımda görünen bakiyeler büyük ekseriyeti itibariyle A k ­ tifte k i hesaplarla karşılaşan mutavassıt kayıtlardan ibaret bulun­

maktadır.

33

VIII - K âr ve sureti tevzii:

B ilançom uzda k âr olarak gö rü n en 9 .8 2 1 ,1 6 1 ,0 8 lira 195! yı­

lında b ü tü n idare ve B anka m uam eleleri m asrafları karşılandıktan ve pro vizyo n v e am o rtism an lar ayrıldıktan son ra kalan safi kârdır.

K a n u n u m u z u n 88 inci ve B ankalar k a n u n u n u n 31 inci m adde­

lerine göre bu kârın aşağıda gösterildiği şekilde tevzii gerekm ektedir:

1951 y ılı k â rı olan ... 9.821.161,08 liradan K u ru m la r vergisi ... 1.680.892,89

G elir verg isi ... 2.603.386,86 4.284,279,75 lira D ü şüldükten sonra k alan ... 5.536.881,33 lirad an

5 z a ra r k a rşılığ ı (B ankalar

K an u n u Mad. 31) ... 491.058,05 lira D ü şü ldükten sonra k alan ... 5.045.823,28 liradan

% 10 adî ih tiy a t akçesi ... . 982,116,11

H issed arlar I ci tem ettü ii ... 630.000,— 1.612.116,11 lira D üşü ld ü k ten sonra kalan ... 3.433.707,17 liradan

% 10 fev k a lâd e ih tiy at Akçesi. 820.904,50

M em u rlara ... ... 303.272,56 1.124.177,06 lira da Ç ıktıktan sonra kalan ... 2.309.530,11 liran ın

Y arısı 1.1 5 4.7 65 ,0 6 lira olm ak üzere H âzineye, diğer Y arısı 1.154.765,05 lira olm ak üzere H issedarlarım ıza

isabet eder.

Y ukarıki tabloya göre 1951 yılı için hissedarlarım ıza düşen m ik tar:

I ci. tem e ttü II ci. »

Geçen seneden a rta n

1.785.004,59 lira olup 630.000,— lira ile 1.154.765,05 lira ve

239,54 lira tu ta rı

34

bu m ik d arın 1 50.0 00 ad et hisseye taksim inde beher hisseye gayri safı 1 4 lira ü zerin d en safi olarak 1 1,90 lira isabet etm ek te ve tak ­ sim i m ü m k ü n b u lu n m a y a n 4,59 liranın da gelecek yıla dtevri lâzım gelm ekted ir.

R a p o ru m u z a son v erirk en H issedarlarım ızı alâkadar edebile­

cek m ü te fe rrik bir kaç h u sus h ak k ın d a m a ru z atta b u lu n m ak isteriz.

1 — H ü k ü m etim izce B ankam ız K an u n u n d a bazı tâdiller yapıl­

m ası üzerinde d u ru lm ak tad ır. Bu m eyand a, tesis ve tasfiye şartları 3133 sayılı K an u n la tesb it edilm iş b u lu n a n 6 m ilyon liralık hu su sî ih tiy at ak çesin in A m o rtism an S an dığına v e tediye edilm em iş serm a­

y ey e m ah stıben H issedarlara intikalini ve sanay iin kam pany a ihtiya­

cını k arşılam ak üzere 9 ay vadeli ticarî sen etlerin reeskonta getiril­

m esini tem in edecek h ü k ü m lere yer verileceğini um uyoruz.

2 — İktisadî faaliyetin geliştiği m erkezlerde arta n bankacılık çalışm alarım tak v iy e etm ek m aksadile M üessesem iz lüzum gördükçe şu beler açm ak k ararındadır. Y eni b ir şubem iz 23 Temmuz 1951 ta­

rihinde İsk e n d e ru n ’d a faaliyete geçm iştir.

3 — Eski A lm a n kliringi kanalile m al sipariş edip, harp dola- yısile, ısm arlan an m alları getirtem em iş olan tacirlerim iz tarafından ö d en en ' < 25 av an slar h ak k ın d a L o n d ra’da H ü küm etim iz temsilci­

lerinin de katıldığı A lm an borçları k on feransınd a m üzakere cereyan etm ek ted ir.

R a p o ru m u z u sayın ortaklarım ızın yüksek tasviplerine su nar­

ken C u m h u riy e t H ü k ü m etin in daim a B ankam ıza gösterdiği kıym etli y ard ım lara karşı şükranlarım ızı ve vazifelerini gayret ve liyakatle y a p m a k ta olan M üdür ve M em urlarım ız hakkındaki takdirlerim izi bu vesile ile ifade etm eği vazife biliriz.

İD A R E MECLİSİ

35

TÜ R K İY E C U M H U R İY E T M E R K E Z B A N K A SIN IN

1 9 5 1

Yirminci Hesap Yılma Ait

Denetleme Komisyonu Raporu

J iirk iy e C u m h u riy et M erkez B ankasının 19 5 1 yılına ait kasa ve dep o m evcutlarile, tahvillerini ve m uhtelif senetlerini M erkez ve Ş u b elerin d e b aşk a başka zam an larda tâd at ve tetkik ederek ka­

y ıtların a u y g u n bulduk. V e İdare M eclisince Y üksek H eyetinize su n u la n bilanço ve kâr ve zarar hesaplarının kayıtlarına m utabık b u lu n d u ğ u n u da gördük.

işbu h esap ların k ab u lü n ü V üksek H eyetinizin tasvibine saygı­

larım ızla arzederiz-

Denetçi Denetçi Denetçi Denetçi

H. Sam i COŞAR M uzaffer ERER H üsıev GEREDE F aru k EREM

B İL A N Ç O ve

KÂR ve ZARAR HESABI

Türkiye Cumhuriyet

31 A ra lık tarih in d e biten A K T İ F

Türk Lirası A ltm :

Sâfi Kp . . . 133 976 278 . 422.128.438 1 0

ı l\g . i J y . / / / U ı J

D öviz borçluları :

a - 31 33 sayılı k a n u n a göre :

H ariçteki M uhabirler ... 3 5 .7 0 6 .5 6 4 ,5 2 M uhtelif ... ... 1.473,705,37 b - 5256 sayılı k a n u n a göre :

H ariçteki M uhabirler ... 9 2 .5 67 .66 4,2 7 M uhtelif ... 3 6 .7 41.257 ,88

c - K liring ... 1.731.013,45 168.220.205 49 K asa :

U faklık para ... 3.890.731 04

D ahildeki M uhabirler ; ... 51.43! 25

S enetler C üzdanı :

a - H azine Bonoları ve H azine ke­

faletini haiz bon olar . . . . 1.076.195.421 ^53

b - Ticarî ve Z ira î senetler . . . . 367.604 .684,07 1.443.800.105 60 T ahviller C üzdanı : ... 21.128.123 18 A v an slar : . . . . 4.462.393 82 H issedarlar : . . . . 4.500.000 — G ayri M enkuller ; (*)

! G ayri M enkuller ('■'■) . . . . 5.243.353,—

A m ortism an . . . . 897.273,69 4.346.079 31 D em irbaş : (**)

1 D em irbaş Esva ... . 71 2.803,70

A m o rtism an ... 192.773,37 520.030 33

M u h telif : ... 71.350.559 45

i (*) 3.510.000,— liraya sigortalıdır.

i (**) 1.127.212.— » m T o p lam ... . 2.14 4.39 8.0 97 66 (x) 1.743.695,58 lirası arsalar bedelidir.

M erkez Bankasının

yirminci Hesap Yılt Bilânçosu

P A S İ F . _

Türk Lirası

S erm ay e : ... 15.000.000 —

İh tiy a t akçesi

A dı ...

F evkalâcie ...

21.064.365,41 7.025.892,72 6 000 000 i lUuUM '

H ususî (Bankamız kanunu Madde : 19) îleride vukuu muhtemel zarar kar­

ş ı l ı ğ ı (Bankalar kanuna Madde : 31)

982,145,81

4.313.621,88 39.386.025 82

T edav ü ld ek i B ankno tlar : ... 1.146.365.968 — M ev d u at :

R esm î ...

Bankalar ...

M uhtelif ...

8 8.976.876,87 109.281.930,19

107.624.699,56 305.883.506 64

A ltın alacaklıları : e

R esm î Sâfi Kg. 4 8 .6 6 1 ,8 0 8 • 153.322.163 75

D ö viz alacaklıları :

a - 3133 sayılı kanuna göre : Hariçteki Muhabirler ...

Mevduat ...

Muhtelif ...

b - 5236 sayılı kanuna göre : Hariçteki Muhabirler ...

Mevduat ...

Muhtelif ...

3.321.723,73 1.663.948,61 6.506.465,98

155.652.865,65 3.312.630,29 142.019.108,67

c * Kliring ... 12.877.749,13 325.354.492 06

M uh telif : ... 149.264.780 31

K âr : ... 9.821.161 08

T oplam ... 2 .144.398.097 66

Türkiye Cumhuriyet

Z İ M M E T

31 A r a l ı k 1951 t a r i h i n d e k i

Türk Lirası

Verilen faizler ...

idare masrafları ...

A m ortism anlar ...

M üteferrik zarar ve m asraflar P rovizyonlar ...

Kâr ...

1.750.939

7.301.048

i 39.803

3 .721.568

9.749.133

9.821.161 04 05

18 57 40 08

32.483.653 32 Toplam

Merkez Bankası

K âr ve Zarar Hesabı

M A T L U P Türk Lirası

A lın a n faizler

K o m is y o n v e acyolar T a h v il kârları

K a m b iy o kârları M ü te fe rrik karlar

9.485.832 30

166.595 08

2.328.256 28

9.894.894 14

608.075 52

32.483.653 32 Toplam

C U M H U R İY ET M A T B A A S I İ s t a n b u l — 1 9 5 2