Kambiyo Rejimi

Kambiyo işlemleri, 25 Şubat 1930 gün ve 1567 sayılı Türk Parası Kıymetini Koruma hakkında Kanun ve bu Kanuna dayalı karar ve tebliğler ile, bazı yasaların kambiyo ile ilgili hüküm lerine göre düzenlenmektedir.

a. Usul ve M üşterek Hükümler :

Türk Parası Kıymetini Koruma hakkında 17 sayılı K arar’a ek 8/6031 sayılı Bakanlar Kurulu K ararı uyarınca, birer yıllık süreler için uygulan­ m ak üzere, bir önceki yılda Londra piyasasındaki altın fiyatları ortala­ m asına göre saptanacak 1 gr. 24 ayar külçe altının A.B.D. doları alış-satış fiyatlarının Merkez Bankası’nca ilanı, uygulamasına, 18 Şubat 1983 ta ri­ hinde başlanm ıştır.

3 M art 1983 tarihinde, Libya dinarının alım-satımı durdurulmuş 16 Nisan 1983 tarihinde, yeni dönem İran riyallerinin yalnızca efektif olarak alım -satım m a başlanmıştır.

24 Haziran 1983 tarihinde, yetkili bankaların, 83/5987 sayılı Karar çerçevesinde verilen yurt dışı müteahhitlik hizmetleri ile ilgili teminat m ektuplarına ilişkin uygulama saklı kalmak kaydıyla, dövizi natık teminat mektuplarının süresi ülke ayrımı yapılmaksızın, lehdarlann talebi üzerine ayrıca herhangi bir merciden izin alınmasına gerek duyulmaksızm, re’sen uzatılabilecektir.

17 sayılı K arar’a ilişkin S e ri: 1, No : 2 Usul ve M üşterek Hükümler Tebliğinin, 29 Aralık 1983’den itibaren de Türk Parası Kıymetini Koruma hakkında 28 sayılı K arar’a ilişkin 84/1 Tebliğ Usul ve Müşterek Hükümler bölümünün uygulamasına, yıl içinde yabancı paraların döviz ve efektif Türk lirası kurları ile, bunların A.B.D. doları karşılığı çapraz kurlarının günlük olarak tespit ve ilanına devam edilmiş ve yıl içinde 246 kur operas­ yonu yapılmıştır.

84/1 sayılı Tebliğin 1 inci maddesinin Merkez Bankası’na verdiği y e t­ kiye dayanılarak, bankaların, döviz ve efektif alış-satış kurlarını, yüzde 6 altında veya üstünde hesaplayabilecekleri A.B.D. dolarının esas kuru, bu tarihten itibaren her gün, Banka tarafından tespit ve ilan edilmeye baş­ lanmıştır.

b. Döviz Pozisyonu

Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 17 sayılı Karar’a ilişkin Seri : I, No. 4 sayılı Tebliğ ile, 20 Eylül 1974 tarihinde uygulanmasına baş­ lanan döviz pozisyonu sistemi içerisinde, 1982 yılı sonuna kadar, 43 banka yetki almış iken, 1983 yılı içinde Habib Bank’ın katılması ile bu sayı 44 e ulaşmış idi. Ancak, Ortadoğu İktisat Bankası, Hisarbank, İstanbul Bankası’nın tüm varlık ve yükümlülükleri ile Ziraat Bankası’na devredilmesi ve İşçi Kredi Bankası’nın döviz pozisyonu tutm a yetkisinin kaldırılması sonucu 1983 yılı sonunda, bu sayı 41 e düşmüştür.

20 Nisan 1983 tarihinde, yetkili bankaların, döviz pozisyonu limitleri Merkez Bankası’nca yeniden belirlenmiş ve bu limitlere göre bankaların verebilecekleri döviz kredileri azami limitleri, ilgili bankalara bildirilmiştir.

Ancak, uygulamada karşılaşılan aksaklıklar nedeniyle, 18 Ağustos 1983 tarihinde, Merkez Bankası tarafından, bankalara, S e r i: I, No . 4 /8 Tebliğ gereği, dikkat edilmesi, uyulması gereken hususlar belirtilmiş ve uygulan­ m akta olan para ve döviz politikalarının, döviz pozisyonu uygulaması ile zarar görmemesi için, kısa vadeli yükümlülüklerinin yüzde 25 ila yüzde 75 i arasında muhabir mevcudu bulundurabilecekleri bildirilmiştir.

Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 17 sayılı K arar’a ilişkin Seri : I, No. 4/8 Tebliğ ile ilgili döviz pozisyonu uygulaması, 29 Aralık 1983 tarihinde, 28 sayılı K arar’a ilişkin Başbakanlık Hazine ve Dış Ticaret M üsteşarlığı’nın 84/1 sayılı Tebliği’nin yürürlüğe girmesi ile yeniden düzen­ lenmiştir. Sözkonusu Tebliğ’in yürürlüğe girmesi ile, bankaların, döviz pozisyonu limitleri kaldırılmış, 42 bankaya kredi temin etme ve aynı zam anda ithalat, ihracat ve diğer kambiyo işlemlerine aracılık etme yetkisi

verilmiştir. Bu bankalara, yükümlülüklerinin azami yüzde 40 ı ile, asgari yüzde 10 u oranında m evcut bulundurmaları zorunluluğu getirilmiş, Merkez Bankası’na yüzde 20 zorunlu devir yükümlülükleri ise, kaldırılmıştır.

c. Görünmeyen îşlemler

13 Ocak 1983 tarih, 17926 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Türk Parası Kıymetini Koruma hakkında 26 sayılı Karar ve bu K arar’a ilişkin I No.lu Tebliğ ile, Türkiye’de yerleşik gerçek ve tüzel kişilerin hariçte yerleşik gerçek ve tüzel kişiler adına yaptıkları hizmet ve gider k ar­ şılığı olarak, yurda getirm ek zorunda oldukları serbest dövizlerinin yüzde 5 ini geçmemek kaydıyla, bu dövizler karşılığında, döviz pozisyonu tutm a yetkisi verilen bankalar nezdinde, vadesiz döviz tevdiat hesabı açabilmeleri ve bu hesaplardan, kendi ticari işletmeleriyle ilgili olmak kaydıyla, y u rt dışına her türlü döviz transferi yaptırabilmeleri imkanı sağlanmıştır.

10 M art 1983 tarih, 17983 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürür­ lüğe giren S eri: I, No. 4/11 sayılı Tebliğle, kendilerine döviz pozisyonu tutm a yetkisi verilmiş bankaların, yurt dışı taahhüt işleriyle ilgili m evzuat hükümlerine uygun olarak düzenlenmiş dövizi natık tem inat m ektupları dolayısıyla Seri : IV, No. 3 Görünmeyen Muameleler Tebliği’nin B-2/a fık­ rası esaslarına göre, dış m uhabir bankalara ödemeleri gereken muhabir komisyon ve m asrafları ve damga vergisi, döviz pozisyon tebliği kapsa­ mına alınmıştır.

S e r i: IV, No. 3 sayılı Tebliğin, G-l ve G -2/h fıkralarındaki değişiklik ile doğrudan doğruya pasaportlar üzerinden veya G-2, G-3, G-5 fıkralarına göre, Merkez Bankası şubelerince düzenlenecek döviz müsaadelerine daya­ nılarak yapılacak döviz satışlarının, bankaların İstanbul il merkezinde 4, Ankara ve İzmir illeri merkezlerinde 2 şer, diğer illerde, il merkez şube­ lerince yapılması esası getirilmiştir.

U luslararası yolcu ve eşya taşımacılığı yapan firma ve kuruluşların araçlarında çalışan şoförlerin, bizzat başvurulan halinde, Merkez Banka- sı’nca, Trafik Kanunu’nun 26 ncı maddesi esaslarına göre, şoförlerin sadece ağır vasıta ehliyetnameleri aranarak, S e ri: IV, No. 4 Yolcular Tebliği’nin 18/c fıkrasına göre çıkış izni verilmesi esası getirilmiştir.

29 Kasım 1983 gün, 18236 sayılı Resmi G azete’de yayımlanan S e r i: IV, No. 8 /8 Tebliğle, Kuzey Kıbns Türk Cumhuriyeti’ne yapılacak seya­ hatlerde, Seri : IV, No. 3 Tebliğin G -l/c fıkrası uyarınca götürülebilecek Türk lirasının yıllık toplam 80.000 liradan 100.000 liraya yükseltilmiştir.

Y urt dışında inşaat, tesisat işleri ile, montaj, mühendislik, proje, müşavirlik gibi teknik hizm etler yapacak girişimcilere, 11 Ocak 1979 gün, 1 No.lu Tebliğ kapsamında düzenlenmesine izin verilen dövizi natık kesin, avans ve güm rük tem inat mektuplarıyla, bunlara ilişkin kontrgaranti mek­ tuplarının süre uzatımlarının, Maliye Bakanlığına, bilgi verilmesi kaydıyla, m ektubu düzenleyen banka tarafından yapılması esası getirilmiştir.

29 Aralık 1983 gün, 18266 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan, Türk

Parasının Kıymetini Koruma hakkında 28 sayılı Karar ile, 17 sayılı Karar ve

bu K arar’a ek kararlar ile bunlara ilişkin tebliğler yürürlükten kaldırılmıştır.

28 sayılı K arar’a ilişkin 84/1 Tebliğin, Görünmeyen İşlemlere İlişkin Hükümler’i kapsayan VIII inci Bölümün 3 üncü maddesinin, Merkez Bankası’na verdiği yetkiye dayanılarak hazırlanan ve yurt dışına yapılacak dövizli ya da dövizsiz turistik amaçlı seyahatlerle, ticari seyahatlerde, bankalarca uygulanacak esaslar Merkez Bankası’nca tespit edilmiş ve 30 Aralık 1983 gün 18267 sayılı Resmi G azete’de Tebliğ olarak yayım­ lanmıştır.

Bu esaslarla, Türkiye’de yerleşik, geçerli pasaport sahibi Türk vatan­ daşlarının, yurt dışına çıkışlarında, herhangi bir merciin çıkış izni veya döviz kaydı aranmayacağı, sözkonusu kişilere, bankalarca, diledikleri tak ­ dirde, yurtdışm a her çıkışlarında 1.000 dolara kadar, 18 yaşından küçüklere ise, diledikleri takdirde, yurt dışına her çıkışlarında 500 dolara kadar turistik seyahat dövizi verilebileceği, Türkiye’de yerleşik gerçek ve tüzel kişilerin ticari işletmeleriyle ilgili yurt dışı seyahatleri için, temsile yetkili şahısların başvurularında yapacakları yazılı beyanlar üzerine, bankalarca, sahip, temsile yetkili ortak, yönetici ve elemanlarına her çıkış için 2.000 dolara kadar döviz satılabileceği de hükme bağlanmıştır.

d. Sermaye Hareketleri

Petrol Kanunu çerçevesinde ülkemize gelen sermaye ve elde edilen kârlar ile Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu’na tabi firmaların dışarıdan sağladıkları kredilerin ve yine dışarıdan sağlanan özel kaynaklı dış kredi­ lerin, anapara ve faizlerinin sözleşme ve ödeme planlarına göre transfer­ lerine, Merkez Bankası’nca ve ticari bankalarca, 1983 yılında da devam edilmiştir.

1983 yılında, özel kaynaklı nakdi dış kredi olarak yurda herhangi bir döviz girişi olmamıştır. Ayni krediler için, Maliye Bakanlığı’nca verilen izinler ise, yaklaşık 4 milyon dolar olmuştur.

Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 28 sayılı Karar ile Kam­ biyo Mevduatında yapılan değişiklikle, uluslararası sermaye akımına büyük ölçüde serbestlik getirilmiş, bu konudaki transfer işlemlerinin, ticari ban­ kalar tarafından gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Yine aynı K arar’a daya­ nan uygulamada, ihracat ve döviz geliri sağlayan hizmetlerin finansmanına ilişkin prefinansm an kredileri ile ilgili işlemler, Merkez Bankası faaliyetleri arasına alınmıştır. Sözkonusu Karar uygulamasında, DÇM hesaplarının tasfiyesi yoluna gidilmekte olup, bu hesaplar yerine, Merkez Bankası nezdinde, Kredi M ektuplu Döviz Tevdiat Hesabı, ticari bankalar nezdinde ise Döviz Tevdiat Hesabı ve Dövize Dönüştürülebilir Türk Lirası Mevduat Hesabı açılması veya bankalarca Türk lirası faizli Döviz Mevduat Hesapları şeklinde bir sistem geliştirilmesi öngörülmüştür.

1983 yılı içinde ayni kredilerden, 43,8 milyon dolar anapara taksidi, 13,5 milyon dolar faiz olmak üzere toplam 57,3 milyon dolar, nakdi kredilerden ise 1,7 milyon dolar anapara taksiti 0,8 milyon dolar faiz olmak üzere toplam 2,5 milyon dolarlık ödeme gerçekleştirilmiştir (OECD üyesi ülkelerle yapılan konsolidasyon anlaşm aları uyarınca Dış Borç Erteleme H esaplan kapsamına girm eyen kısımlar).

e. Muhabir İlişkileri

31 Aralık 1983 tarihi itibariyle, M erkez Bankası’nın çeşitli ülkelerde toplam 155 yabancı banka ile m uhabirlik ilişkisi olup, yıl içinde, 9 yabancı banka ile yeni muhabirlik ilişkileri kurulm uştur.

Yapılan muhabirlik anlaşm alarında peşin kuvertür sisteminden uzak kalınmaya, akreditif teyid limitlerinin sınırsız olmasına çalışılmış, cari hesaplara faiz yürütülm esi ilkesi gözönünde tutulm uştur.

1983 yılında, 9 banka ile yapılan muhabirlik anlaşmalarında, kurye kredisi konusunda m utabakata varılmış, Türk bankalarının muhabirliğe almışında, Türk bankacılığının dışa açılmasını teşvik amacı gözönünde tutulm uştur.

f. Diğer

Maliye Bakanlığınca, 31 Mayıs 1983 tarihli Resmi Gazete’de yayımla­ nan, 17 sayılı Karara Ek 7/18015 Sayılı K arara İlişkin 1 No.lu Tebliğ ile, sözkonusu K arar gereğince, M erkez Bankası borcu haline dönüştürülen. Dövize Çevrilebilir Türk Lirası M evduat hesapları anaparaları ve birikmiş faizlerinin alacaklılarının, 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanununa göre yapacakları yatırım larda, yabancı sermaye sayılmak üzere Türk lira­ sına çevrilme imkanı getirilm iştir. Söz konusu imkândan yararlanabilmek için, alacaklıların, 6224- Sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanununa göre alacakları izin belgesi ile Merkez Bankası’na başvurm aları gerekmektedir.

Tebliğin yürürlüğe girdiği tarihten, 1983 yılı sonuna kadar 2,8 milyon dolar karşılığı Türk lirası, serm aye artırım ı ya da yeni yatırım şeklinde kullanılm ıştır. 1983 yılı içinde, söz konusu program kapsamında DÇM 1er ile Banker Kredi Anlaşması çerçevesinde faiz ödemelerine devam edilmiştir. Bu borçlarla ilgili anapara ödemelerine 1984 yılı içerisinde başlanacaktır.

Üçüncü Taraf Borçları (TPRC) ile ilgili anapara ve faiz ödemelerine 1983 yılı içinde de devam edilmiştir. 1983 yılı içinde yapılan ödemeler ile, toplam anapara ödemesi, toplam borç m iktarının yüzde 75 i olan, 68,3 milyon dolara ulaşmıştır. 1 Ağustos 1984 tarihinde yapılacak olan, son ödeme ile, Üçüncü Taraf Borçları (TPRC) Programı son bulmuş olacaktır.

21 A ğustos 1983 tarih, 18142 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 8/911 sayılı garantisiz ticari borçların tasfiyesine ilişkin K arar’a ek K arar’m 1 inci m addesi uyarınca, daha evvel M erkez Bankası’na başvuruda bulunmamış olan firm aların, ek K arar’m yayımı tarihinden itibaren, 6 aylık süre içinde,

dövizli ödeme alternatifini seçerek başvuruda bulunmaları imkanı sağlan­ mıştır. Bunun yanında, sözkonusu ek K arar’ın 4 üncü maddesi ile, daha evvel dövizli ödeme alternatifi ile başvuruda bulunulmuş ve talepleri 30 H aziran 1982 tarihine kadar Türk lirasına dönüştürülmemiş olan ala­ caklar ile, ek K arar’m 1 inci maddesi uyarınca, dövizli ödeme alternatifini seçen firmaların, alacaklarım, yurt dışında kurulmuş ve kâr amacı güt­ meyen vakıf, üniversite ve hayır kurum lan gibi sosyal ve teknik yardım hizmeti sunan kuruluşlara devredilebilme imkanı getirilmiştir. Devredilen sözkonusu alacaklar karşılığı Türk liraları da 8/911 sayılı K arar’m 3/B maddesinde döviz ile ödenecek alacakların tasfiyesi için öngörülen süreyi aşm ayacak şekilde, sözkonusu kuruluşlarca kendi tasarrufları altında, devlet üniversite ve okulları, kamu araştırm a kurum lan ve enstitüleri, devlet hastahaneleri, sağlık kurum lan, Kızılay, Çocuk Esirgeme Kurumu veya Maliye Bakanlığı’nca uygun görülecek diğer kültür ve hayır kuram ­ larına yapılacak bağışlarda kullanılabileceği gibi, bu kuram larla işbirliği yaparak da kullanılabilecektir.

1983 yılma kadar, faizli depo hesapları tesisi suretiyle değerlendirilen döviz varlıklarını günün koşullarına uygun olarak, daha iyi değerlendirmek amacıyla, bazı muhabirlerimizle, son zamanlarda uluslararası piyasada önemi gittikçe artan “Portföy Yönetim Anlaşması” yapılmıştır. Bu anlaşma yolu ile, döviz varlıklarımızın bir kısmının, yabancı hazine bonoları, hazine tahvilleri, vb. gibi, birinci sınıf bonolara plase edilerek, daha yüksek faiz geliri sağlanması amaçlanmaktadır.

1983 yılı içinde yetkili ticari bankaların uluslararası para piyasalarına girmelerine öncülük etmek amacı ile sözkonusu bankalarla arbitraj işlemleri yapılmaya ve döviz depoları alınıp verilmeye başlanmıştır.

Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M PARA VE KREDİ