1. Bilanço
Merkez Bankası bilançosuna, Hazine’nin ufak para emisyonu katılarak oluşturulan, parasal yetki kurum lan bilançosu, 1983 yılında, yüzde 43,8 oranında artarak 3,9 trilyon liraya yükselmiştir (Tablo 27).
Toplam kullanımlar, kesimler itibariyle incelendiğinde, 1983 yılında, dış varlıkların ve mevduat bankalarından alacakların paylarının yükseldiği, buna karşılık, kamu idarelerinden ve kamu girişimlerinden alacakların payı nın düştüğü görülmektedir.
Toplam kullanımlar içinde dış varlıkların payı, 1979 yılından bu yana, sürekli artış göstermektedir. 1979 da yüzde 8,5 olan bu pay, 1983 de yüzde 35,7 ye yükselmiştir.
Kamu idarelerinden alacakların payı ise, 1979 yılından bu yana sürekli artış gösterirken, son yıllarda bu artış duraklamış, 1983 yılında ise, azalmıştır. 1981 yılında, yüzde 41,6, 1982 yılında yüzde 42,6 olan bu pay, 1983 yılında yüzde 36,6 ya düşmüştür. Kamu idarelerinin, Merkez Bankası’ndan sağladığı kaynakların büyük bölümünü, Hazine kısa vadeli avansı ile itfaya tabi hesaplar oluşturm aktadır. 1983 yılında, Hazine kısa vadeli avansı 72,4 milyar lira (yüzde 27,2) artarken, itfaya tabi hesaplar
175.2 milyar lira (yüzde 25) artm ıştır. İtfaya tabi hesaplardaki bu artışın hemen hemen tamamı, yıl içerisinde, Türk lirasının, yabancı paralara karşı değer kaybetmesinden doğan ku r farklarından kaynaklanmıştır.
M evduat bankalarından alacakların, toplam kullanım lar içindeki payı, 1979 yılından beri de bir düşme eğilimi gösterirken, 1983 yılında, yüzde 16 olmuştur. 1982 yılında, konsölidasyon hariç yüzde 13,9 olan bu pay, konsolide edilen krediler dikkate alındığında, yüzde 16,2 olmaktadır.
Toplam kaynakların, kesim ler itibariyle dağılımı incelendiğinde, emis yonun payı, 1982 ye göre bir m iktar azalarak, yüzde 18,8 olmuştur. 1980 yılından itibaren uygulanan sıkı para politikası sonucu, emisyon hacm in deki artış hızı büyük ölçüde yavaşlam ıştır. Emisyon hacmi, 1980 de yüzde 52,1, 1981de yüzde 38,7, 1982de yüzde 40,3 oranlarında artm ış idi. 1983 yılında ise, bu oran yüzde 34,6 olmuştur.
1982 yılında, yüzde 41,8 olan dış yükümlülüklerin payı, 1983 yılında artarak yüzde 51,3 olm uştur. Dış yükümlülükler, 1983 yılında 863,6 milyar lira (yüzde 76,5) artm ıştır. Ancak, bu artışın, 175,2 milyar lirası, kur farklarından kaynaklanm aktadır.
Merkez Bankası’nm, kam u idarelerine olan borçları, 1983 yılında 108,7 milyar lira azalırken, toplam kaynaklar içerisindeki payı da yüzde 5.2 ye düşmüştür. Bu pay, 1982 yılında, yüzde 11,5 idi.
Mevduat bankalarına olan borçların, toplam kaynaklar içerisindeki payıda, 1983 yılında, geçen yıla göre azalarak, yüzde 18,1 olmuştur.
2. Merkez Bankası Kredileri
1982 yılında 910,5 m ilyar lira olan Merkez Bankası kredileri, 1983 yılında, yüzde 34,8 artarak 1 trilyon 227,5 m ilyar lira olm uştur (Tablo 28).
Merkez Bankası, istikrar program ının hedefleri doğrultusunda, sıkı para politikası uygulam asına devam ederken, ekonomik faaliyet hacminin gerektirdiği likidite ihtiyacının yeterli ölçüde karşılanm asına çalışmıştır. Merkez Bankası toplam kredileri içinde, kamu sektörüne açılan dolaysız kredilerin ve kalkınm a bankalarına açılan kredilerin payları düşerken, mevduat bankaları aracılığıyla özel kesime kullandırılan kredilerin payı, yükselmiştir.
1982 yılında 1,6 artış gösteren Hazine kısa vadeli avansı, 1983 yılında yüzde 27,2 oranında bir artış gösterm iştir. Ancak, Merkez Bankası toplam kredileri içerisinde Hazine kısa vadeli avansının payı, 1982 yılında yüzde 29.2 iken, bu pay, 1983 yılında yüzde 27,6 olmuştur.
Kamu iktisadi kuruluşlarının, fiyat ve finansman politikalarının istik ra r programı çerçevesinde sürdürülm esi sonucu, 1982 yılında büyük ölçüde yavaşlayan, Merkez Bankası’nın kam u girişimlerine dolaysız olarak kullandırdığı krediler, 1983 yılında, 5,9 m ilyar lira (yüzde 2,3) azalmıştır.
Merkez Bankası’mn özel kesime, bankalar aracılığıyla kullandırdığı kredilerde, 1983 yılında, 192 milyar lira (yüzde 47,5) artış olmuştur. Söz konusu krediler, 1981 ve 1982 yıllarında, sırasıyla, yüzde 58,6 ve yüzde 5,1 oranında artmış idi.
Merkez Bankası Kredilerinin Dağılımı
1979 1980 1981 19182 (Yüzde) 1983 Kamu Kesimi 67,9 63,0 58,4 62,2 51,4 H a z in e 24,0 28,8 28,3 29,2 27,e K a m u G irişim le ri (1) 43,9 34,2 30,1 «3J0 23,8 Özel Kesim 32,1 37,0 41,6 37,8 48,6 TOPLAM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
(1) D olaysız ve D evlet Yatırım Bankası aracılığıyla kullandırılan krediler,
Merkez Bankası kredilerinin ekonomik kesimler itibariyle dağılımı incelendiğinde, 1983 yılında destekleme ve sanayi kredilerinin payının azaldığı, ticaret, tarım, ihracat ve esnaf ve sanatkar kredilerinin payının arttığı görülmektedir. Destekleme ve tarım kredilerinin, 1982 yılında, sırasıyla, yüzde 22,3 ve yüzde 2,4 olan payları, 1983 yılında, sırasıyla, yüzde 15,7 ve yüzde 3,8 olmuş, ticari kredilerin payı ise yüzde 4,3 ten yüzde 9 a çıkmıştır.
İstikrar programının başarısı açısından, ihracat gelirlerinin artırılması önem taşımaktadır. Bu nedenle Merkez Bankası, 1983 yılında da, uygulanan para-kredi politikasının olanak verdiği ölçüde, ihracat kredisi taleplerinin karşılanmasına verdiği önceliği devam ettirm iştir. İhracat kredilerinin, Merkez Bankası toplam kredileri içerisindeki payı, 1982 yılında yüzde 11,1 iken, bu oran 1983 yılında yüzde 14,8 e yükselmiştir.
M erkez Bankası K redilerinin Dağılımı
1979 1980 1981 1982 (Yüzde) 1903 Hazine’ye Avans 24,0 28,8 28,3 29,2 27,6 D esteklem e 27,1 22,5 25,3 22,3 15,7 Tarım 8,2 10,8 8,1 2,4 3,3 Sanayi 30,2 27,0 23,3 29,4 27,4 Esnaf ve Sanatkar 1,4 1,1 1,4 1,3 1,7 İhracat 6,4 7,3 12,2 11,1 14,8 Ticaret 2,7 2,5 1,4 4,3 9,0 TOPLAM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
1983 yılında, Merkez Bankası, ekonomideki gelişmeler ve faiz oran larında meydana gelen değişikliklere paralel olarak, reeskont ve avans işlemlerinde uygulanacak faiz oranları ile ilgili olarak bazı düzenlemeler yapmıştır.
3 M art 1983 tarihinden itibaren, tahvil üzerine avans işlemlerinde uygulanacak olan faiz haddi, tahvil üzerinde yazılı faizin 2 puan fazlası olarak belirlenmiştir.
1 Temmuz 1983 tarihinde, vadeli m evduat faizleri ve m evduat ban kaları kredi faizlerindeki düşüşle birlikte, M erkez Bankası’da, reeskont faiz oranlarını yeniden düzenlemiştir. Bu düzenlemeye göre, faiz oranları genel olarak, kısa vadeli kredilerde yüzde 28, teşvik belgeli orta vadeli kredilerde ise yüzde 29,5 olarak belirlenmiştir. Ayrıca, reeskont kaynağına dayalı ihracatı teşvik fonu kredilerine, yıllık azami yüzde 26,5 oranında faiz uygulanacağı, 79 nolu Para-Kredi Kurulu Tebliği ile belirtilmiştir.
Aralık 1983 de alman seri ekonomik önlemler çerçevesinde, m evduat faiz oranlarını bankaların serbestçe tespit etm eleri uygulam asına son verilmiş, kredi faiz oranlarını ise serbest olarak tespit etm e yetkisi bırakıl mış ve reeskont ve avans işlemlerine uygulanacak oranlar, Banka’ca yeni den tespit ve ilân edilmiştir. Aynı zamanda, reeskont kaynaklı kredi türle rindeki çeşitlilik de büyük ölçüde azaltılm ıştır. Yeni düzenleme ile, reeskont faiz oranlan, kısa vadeli kredilerde genel olarak yüzde 48,5, ihracat kredi lerinde yüzde 35, teşvik belgeli orta vadeli kredilerde yüzde 50,5 tarım kredilerinde ise yüzde 25 olarak belirlenmiştir.
3. Merkez Bankası’ndaki Mevduat
Merkez Bankası’ndaki toplam mevduat, 1983 yılında yüzde 14,6 ora nında artarak 993,1 m ilyar liraya yükselmiştir, önceki yıllarla karşılaş tırıldığında toplam mevduat artışının giderek yavaşladığı görülmektedir. Merkez Bankası’nda toplam mevduat, 1981 yılında yüzde 152,2, 1982 yılında yüzde 28,7 oranında artm ıştı (Tablo 29).
1983 yılında, Merkez Bankası’ndaki toplam m evduatta kaydedilen artış, m evduat bankalarından kaynaklanm aktadır.
Kamu idarelerinin, Merkez Bankası’ndaki mevduatı, 1983 yılında 107,5 milyar lira (yüzde 35,7) azalarak, 193,6 milyar lira olm uştur. Ancak, en önemli kalemi oluşturan, Hazine ve genel bütçe idareleri mevduatının büyük bir kısmı bloke olduğundan, kullanıma sunulan m iktar, geçen yıl 21,9 milyar lira iken, 1983 yılında, 17,6 milyar lira olm uştur. Sözkonusu bloke mevduat, OECD den sağlanan krediler karşılığında, dolaşıma çıka rılmayıp Hazine’nin hesabında bloke edilen Türk lirası tutarlarını göster mektedir. 1983 yılında Hâzinenin bloke mevduatı, OECD ye yapılan dış borç geri ödemeleri nedeniyle, 104,1 milyar lira azalmıştır.
Merkez Bankası’ndaki toplam mevduatın, 1983 yılı sonunda yaklaşık yüzde 65 ini oluşturan m evduat bankalarının mevduatı ise, yıl içerisinde 183,2 m ilyar lira (yüzde 39,7) artarak 644,9 m ilyar liraya çıkmıştır. Bu artışın büyük bir kısmı, bankaların topladıkları m evduata karşılık olarak M erkez Bankası nezdinde tesis etmekle yükümlü oldukları munzam karşı
lıklarda görülen artıştan kaynaklanmaktadır. 1982 yılında yüzde 69,6 artan m unzam karşılıklar, 1983 yılında, yüzde 39,9 artarak 561,1 milyar liraya yükselmiştir.
1983 yılında, munzam karşılıkların, toplam mevduattan daha hızlı arttığı görülmektedir. Bu gelişme, bankaların, yasal yükümlülüklerini yerine getirm eye zorlanm aları sonucunda olmuştur.
M evduat Bankalarının, Merkez Bankası’ndaki serbest mevduatları, 1983 yılında yüzde 37,4 oranında artarak 81 milyar liraya ulaşmıştır.
Diğer kesimlerin Merkez Bankası’ndaki mevduatı, 1983 yılında 37,2 milyar lira (yüzde 37) artarak 137,7 milyar liraya yükselmiştir. Sözkonusu mevduatın büyük bölümünü, Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) mevduat hesabı oluşturm aktadır. Bu hesap, Fon’dan yapılan kullanımlar karşılığı, Hazine’nin yatırdığı Türk lirası tutarlarım göstermektedir. 1983 yılında, IMF den kullanım lar nedeniyle, sözkonusu mevduat 37,8 milyar lira (yüzde 39,1) artış gösterm iştir.
1 Ocak 1983 tarihinden itibaren yürürlüğe giren 8/5865 sayılı Karar ile, m evduat munzam karşılık oranları yeniden düzenlenmiştir. Daha önce, genel olarak vadeli mevduat için yüzde 30, vadesiz mevduat için yüzde 35 ve çeşitli tercihli kredilere uygulanan düşük oranlar, bu Karar ile kaldırı larak, karşılığa tabi tüm mevduat için, munzam karşılık oranı yüzde 25 olarak saptanm ıştır. Böylece, mevduat munzam karşılıklarının selektif kredi politikası aracı olmaktan çıkarılması amaçlanmıştır. Bu düzenleme ile ayrıca, m evduat munzam karşılıklarına, Merkez Bankası’nca ödenen faiz oranı, vadeli ve vadesiz karşılıklar için aylık yüzde 1,5 olarak tespit edilmiştir.
19 Aralık 1983 tarihli m ükerrer Resmi Gazete’de yayımlanan ve 1 Ocak 1984 tarihinde yürürlüğe giren 1 sayılı tebliğ ile mevduat munzam karşılık oranları karşılıklara ödenen faizler yeniden tesbit edilmiştir. O rta ve uzun vadeli teşvik belgeli yatırım kredileri de ihracat kredilerine tekabül eden m evduat için, sırasıyla yüzde 15 ve yüzde 20 olarak tercihli karşılık oranları getirilmiştir. Faiz oranları ise, vadesiz mevduat karşılıklarında, aylık yüzde 1,5 den yüzde 0,5 e indirilirken, vadeli mevduat karşılıklarında, aylık yüzde 1,5 den yüzde 3,3 e çıkarılmıştır.
B. MEVDUAT BANKALARI
1. Bilanço
Mevduat bankaları bilançosu, 1983 yılında, yüzde 46 artarak, 5 trilyon 694 milyar liraya yükselmiştir. 1982 yılında artış hızı 49,9 idi (Tablo 30).
Tablonun kaynak kısmına bakıldığında, özel girişimler ve hanehalkı kesiminin, 1982 de yüzde 55,2 olan payının, 1983 de, mevduat artış hızının yavaşlaması nedeniyle, 49,2 ye düştüğü görülmektedir.
Merkez Bankası’mn payı, 1979 yılında yüzde 23 iken, giderek gerile miş, 1981 de yüzde 16,2, 1982 de ise yüzde 9,7 olmuş, 1983 de ise yüzde 10,9 a çıkmıştır. M evduat bankalarına sağlanan reeskont kredilerinin 1983 yılında artm ış olması bu payı yükseltm iştir. Kamu idareleri ve kamu girişimlerinin sağladığı kaynaklarda, 1982 ye göre, dikkate değer bir de ğişiklik olmamış, kamu idarelerinin payı yüzde 8,1, kam u girişimlerinin payı da yüzde 2,2 düzeyinde kalm ıştır.
Sermaye hesaplarının toplam kaynaklar içindeki payı, 1983 yılında yüzde 7 olmuştur. 1982 de bu pay yüzde 7,4 idi.
Tablonun kullanım kısmı incelendiğinde, Merkez Bankası payında, 1979 dan beri izlenen azalm anın, 1983 de de sürdüğü ve 1982 de yüzde 13,7 olan payın, 1983 de 12,3 e düştüğü görülmektedir. Bu düşüşün nedeni, ithalat tem inatlarım içeren, “diğer” kalemindeki m utlak azalıştır. Bu k a lem, ithalat tem inatlarındaki azalm adan dolayı, 1982 de 73,3 milyar lira iken, 1983 de yüzde .17 azalarak, 61 milyar liraya düşmüştür. 1983 yılında, mevduat bankalarının M erkez Bankası’na yatırdıkları zorunlu karşılıklar 160 milyar, Merkez Bankası’nda tuttuk ları serbest tevdiat ise 22 milyar lira artm ıştır.
1983 yılında, kamu idarelerinin kullanımları, yüzde 3,9 azalarak, 369 milyar lira olurken, kam u girişimlerinin kullanımları yüzde 27,6 artm ış ve
199,3 milyar liraya ulaşm ıştır.
Özel girişimler, 1983 yılında da, yüzde 44,8 ile, kullanım içinde en yüksek paya sahip olm asına rağmen, 1982 deki yüzde 46,5 düzeyinin gerisinde kalmıştır.
2. Mevduat
1982 yılında yüzde 56,2 a rta n toplam mevduat, 1983 yılında yüzde 30,6 artarak, 3 trilyon 77,9 m ilyar lira olm uştur (Tablo 31). Bu olumsuz gelişme, fiyat artışlarının, faiz oranlarından fazla artarak, reel faiz oran larım negatife dönüştürüm üş olm asından kaynaklanmaktadır.
Temmuz 1983 de çıkartılan, Bankalar Hakkında 70 sayılı Kanun Hük münde K ararnam e’ye (KHK) göre, bankaların mevduat kabul sınırları kaldırılmıştır. Sözkonusu KHK ile tasarruf mevduatım sigorta etmek amacıyla T asarruf M evduatı Sigorta Fonu kurulm uştur. Fon, Merkez Ban kası tarafından idare ve tem sil edilecektir. Bir bankadaki, bir kişiye ait azami 3 milyon liralık ta sarru f m evduatı mevduat sigortasına tabidir. Tasarruf M evduatı Sigorta Fonu’nun kurulm asıyla birlikte, 153 sayılı Ka nunla kurulm uş bulunan Bankalar Tasfiye Fonu kaldırılmıştır.
70 sayılı KHK ile getirilen yeni bir düzenlemeye göre, bankalar, ta sarru f mevduatını, diğer m evduat hesaplarından ayıracak ve Merkez
Bankası’nca tespit edilecek vade ve türlere göre tasnif edeceklerdir. Ayrıca, vadeli mevduat hesaplarının vadeside 6 aydan kısa olamayacaktır.
Vadesiz tasarruf mevduatı faiz oranı, 1 Ocak 1983 tarihinden itibaren yüzde 5 den yüzde 20 ye çıkarılmış, 1982 de yüzde 50 olan 6 ay vadeli mevduat faiz oranı yüzde 40 a, bir yıl vadeli mevduat faiz oranı ise yüzde 50 den, yüzde 40 a indirilmiştir. 1 Temmuz 1983 tarihînden itibaren geçerli olmak üzere, altı ay vadeli mevduat faiz oranı yüzde 35 e, bir yıl vadeli m evduat faiz oranı yüzde 40 a indirilmiş, vadesiz tasarruf mevduatı faiz oranı yüzde 20 olarak bırakılmıştır.
1982 yılında, yüzde 38,8 artan resmi mevduat, 1983 de yüzde 67, 1982 de yüzde 42,5 artan ticari mevduat, 1983 de yüzde 23 artmıştır.
M evduattaki A rtışlar 1980 1981 1982 (Yüzde) 1983'* Resmi Mevduat 65,2 87,1 38', 8 67,0 Ticari Mevduat 84,9 60,8 42,5 23',0 Tasarruf Mevduatı 64,5 138,4 67,2 28,5 Vadesiz Tasarruf 35,7 14,2 22,4 1'18,7 Vadeli Tasarrufİ-Mevduat Sertifikası 114,3 2714,2 82,1 8,2
Toplam Mevduat 76,7 101,5 56,2 30,6
Geçici.
1982 yılında, yüzde 67,2 artan toplam tasarruf mevduatı, 1983 de yüzde 28,5 artm ıştır. 1982 yılında, yüzde 22,4 artan vadesiz tasarruf mev duatı, 1983 de yüzde 118,7 artm ıştır. Gözlenen bu yüksek artış, 1983 yılında vadeli tasarruf mevduatına uygulanan faiz oranlarının düşürül mesi, 1 ay, 2 ay, 3 ay gibi vadeli mevduat türlerinin kaldırılması ve bütün bunların yanısıra vadesiz tasarruf mevduatına uygulanan faiz oranının yüzde 5 den, yüzde 20 ye çıkarılması gibi, bu tü r mevduatı özendiren fak törlerle açıklanabilir. 1982 de yüzde 82,1 artan vadeli tasarruf mevduatı ise (vadeli ta sarru f+ mevduat sertifikası) 1983 de yüzde 8,2 artmıştır. Vadeli tasarrufların artış hızındaki düşme, reel faiz oranlarındaki gerile meye ve vadesiz tasarruf mevduatı faiz oranının yükselmesi nedeniyle, fonların vadesiz hesaplara kaymasına bağlanabilir.
M evduatın Dağılımı (Yüzde) 1980 1981 1982 198'3* Resmi Mevduat 11,3 10,4 9,2 11,9 Ticari Mevduat 3®,5 30,6 28,0 26b 3 Tasarruf Mevduatı 49,7 58,5 62,6 6'1,6 V adesiz Tasarruf 26,0 14,6 11,5 19,2
Vadeli Tasarruf+M evduat Sertifikası 23,7 43,9 51,1 42,4
Diğer 0,5 0,5 0,2 0,2
TOPLAM 100,0 100,0 100,0 100,0
Mevduatın bileşimine bakıldığında, 1983 yılında resm i ve vadesiz ta sarruf mevduatının toplam içindeki paylarının arttığ ı görülm ektedir. Vade siz tasarruf mevduatının payı, 1982 deki azalm aya karşılık, 1983 de bu tür mevduata uygulanan faizin, diğer faizlerden daha fazla artm ası nedeniyle, yüzde 19,2 ye çıkmıştır. Ticari m evduatın payı, 1982 deki yüzde 28 dü zeyinden, 1983 de yüzde 26,3 e düşerken, vadeli tasarru fun (vadeli ta sarruf + mevduat sertifikası) payı da yüzde 51,1 den yüzde 42,4 e inmiştir.
M evduatın Dağılımı 1900 1981 1982 (Y iiz d e ) 1983* Kamu idareleri 6,0 6,1 4,6’ 6,8 Kamu Girişimleri 4,5 4,4 3,5 3,7
Diğer Mali Kuruluşlar 8,0 5,2 7,9 7,3
Kalkınma ve Yatırım Bankaları 0,3 0,1 0,1 0,1 Sosyal Güvenlik Kuruluşları 5,9 5,0 6,2 5,7
Sigorta Şirketleri 0,1 0,0 0,1 0,1 Kooperatifler 1,7 0,1 1,5 1,4 Diğer Kesimler 81,5 84,3 84,0 82,2 Özel Girişimler â l , 2 25',3 22,4 21,0 Hanehalkı 42,8 44,6 46,2 53,1 Mevduat Sertifikası 2,9 9,8 10,9 3,5 Diğer 4,6 4,6 4,5 4,6 TOPLAM 100,0 100,0 100,0 100,0 * Geçici.
Mevduatın kesimlere göre dağılımı incelendiğinde, kam u idareleri ve kamu girişimlerinin, toplam m evduat içinde geçen yıl azalan paylarının bu yıl arttığı, diğer mali kuruluşların geçen yıl artan payının ise, bu yıl azaldığı görülmektedir. Diğer kesim ler başlığı altında incelenen ve toplam mevduat içinde en büyük paya sahip olan hanehalkım n payı, 1982 de yüzde 46,2 iken, 1983 de yüzde 53,1 e çıkmıştır. Özel girişimlerin payı ise
1983 yılında, yüzde 22,4 ten, yüzde 21 e düşmüştür.
Özel girişimlerin payının düşmesi, geçen yıl olduğu gibi, ticari mev duattaki artış hızının yavaşlamasından, hanehalkımn payındaki artış ise, tasarruf mevduatının artışından kaynaklanm aktadır. M evduat sertifikala rının 1982 de yüzde 10,9 olan payı, 1983 de yüzde 3,5 e inmiştir.
Faiz oranlan, 19 Aralık 1983 tarihinde tek rar değiştirilmiştir. Bu değişikliğe göre, m evduat faiz oranları, yıllık olarak, vadesiz m evduat için yüzde 5, üç ay vadeli m evduat için yüzde 49, altı ay vadeli m evduat için yüzde 47, bir yıl vadeli m evduat için ise yüzde 45 olarak tespit edilmiştir.
3. Krediler
M evduat bankalarının kredileri, 1983 yılında, yüzde 34 artarak 2 trilyon 419 m ilyar liraya yükselmiştir. Bu artış 1982 de yüzde 36,9, 1981 de ise yüzde 67 idi (Tablo 32).
Kredilerin 1983 yılı artış hızı, geçen yıla göre yavaşlamış olmakla beraber, m evduat artış hızının (yüzde 30,6) üzerinde olmuştur. 1982 yılında, kredilerin artış hızı (yüzde 36,9), mevduat artış hızının (yüzde 56,2) altında gerçekleşmişti. 1982 yılında 1,30 olan m evduat/kredi oranı, 1983 yılında 1,27 olmuştur. Kredilerin Dağılımı 1980 1981 1982 (Y ü zd e) 1983* Tarım 18,5 20,2 18',6 18ı3 Sanayi 33,4 34,8 30,9 23,2 Esnaf ve Sanatkar 4,7 4,8 5,1 '5,2 îngaat 4,8 2,5 3,9 5,3 Turizm 0,1 0,2 0,1 0,1 İhracat 5,4 7,1 21,0 22,6 3,2 İthalat 2,1 2,3 3,2 îç Ticaret 9,5 11,2 15,7 20,2
Diğer Mali Kuruluşlar — 0,1 0,3 0,4
Dağıtılamayan 21,5 16,8 1,2 1,5
TOPLAM * Geçici.
100,0 100,0 100,0 100,0
Tarım kredilerinin toplam içindeki payı, 1981 yılında yüzde 20,2, 1982 de yüzde 18,6 iken, 1983 de yüzde 18,3 olmuştur. Sanayi kesiminin payı ise, 1981 de yüzde 34,8 iken 1982 de yüzde 30,9, 1983 de yüzde 23,2 olm uştur. İmalat sanayii önceki yıllarda olduğu gibi, 1983 de sanayi kesimi içinde en yüksek paya (yüzde 96,6) sahip olmuş, bunun yanısıra yüzde 22,4 ile tüm krediler içinde en yüksek payı alan alt sektör olma niteliğini korum uştur. Madencilik kesimine verilen krediler ise, 1983 de 5,1 milyar lira azalmış ve toplam krediler içindeki payı da 1983 de yüzde 1,1 den yüzde 0,6 ya düşmüştür. 1983 de inşaat kesimine verilen kredilerin payı yüzde 3,9 dan, yüzde 5,3 e çıkmıştır. Böylece, inşaat sektörünün toplam krediler içindeki payı son yıllardaki en yüksek düzeyine ulaşmıştır. İhracat kredilerinin 1982 de yüzde 21 olan payı, 1983 de yüzde 22,6 ya, iç ticaretin payı ise, 1983 de yüzde 15,7 den yüzde 20,2 ye çıkmış, ithalat kredilerinin payında bir değişiklik olmamıştır. Esnaf ve sanatkar kredilerinin payı,
1983 de yüzde 5,1 den, yüzde 5,2 ye çıkmış, turizm kredilerinin payı yüzde 0,1 düzeyinde kalmıştır.
Kredilerin Dağılımı
Kamu Kesimi
Özel Girişimler ve Hanehalkı TOPLAM * Geçici. 1980 İS ,8 81,2 100,0 1'981 1 2 , 1 ®7,9 100,0 (Yüzde) 1982 1983* 9,3 90,7 100,0 9,3 »a, 7 100,0
Kredilerin, kamu kesimi ile özel girişimler ve hanehalkı arasındaki dağılımı incelendiğinde, kamu kesiminin payının 1982 deki yüzde 9,3 lük, özel girişimler ve hanehalkımn da 1982 deki 90,7 lik payının değişmediği görülmektedir.
1983 yılında, Bankalar Hakkında 70 Sayılı Kanun Hükmünde K arar name ile, banka kredilerine sınırlar getirilmiştir. Buna göre, bir bankanın vereceği nakdi krediler ve satın alacağı tahvil ve benzeri menkul kıym et lerin tutarı ile tem inat m ektupları, kefaletler, aval, ciro ve kabuller gibi nakdi olmayan kredilerin toplamı, özkaynaklarmm 20 katım aşamayacaktır. Ancak, banka, yıllık program larda gösterilecek sektör ve yörelerde yapı lacak yatırım ların finansm anında kullanılmak üzere, sözkonusu oranların üstünde büyük krediler verebilecektir. Bir büyük kredinin tutarı, bankanın özkaynakları toplamının yüzde 75 ini, 5 büyük kredinin tutarı, bankanın özkaynakları toplamının 3 katını ve büyük kredilerin toplamı da, banka özkaynaklarmm 10 katını ve toplam kredilerinin yarısını aşmayacaktır.
1 Temmuz 1983 tarihinde yürürlüğe giren yeni faiz oranları ile, kısa vadeli kredi faiz oranı genelde yüzde 36 dan, yüzde 32 ye indirilmiş, tarım kredileri faiz oram yüzde 20 de kalmıştır. Halk Bankası ihtisas kredileri faiz oranı yüzde 20 de kalmış, ihracat kredileri faiz oranı ise yüzde 31,5 den yüzde 26,5-30 a indirilmiştir. O rta vadeli kredilerin faiz oranı, genelde yüzde 38 den yüzde 34 e inerken, tarım kredileri faiz oram yüzde 22 de kalmıştır. Halk Bankası ihtisas kredileri faiz oranı yüzde 22 de kalırken, konut kredisine uygulanan faizler yüzde 22 den yüzde 20 ye, ihracata yönelik yatırım kredileri faiz oranları, teşviki öngörülen yöre ve sektörlere göre farklılaştırılarak, yüzde 29 dan yüzde 19-26 ya indirilmiştir. Beş yıl dan uzun vadeli krediler faiz oranı da orta ve uzun vadeli ayrımı kaldırıl dığından, yüzde 41 den yüzde 34 e inmiştir.
19 Aralık 1983 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 83/7507 sayılı Bakanlar Kurulu Kararm a göre, bankalar, bazı istisnalar dışındaki kredi işlemlerinde uygulayacakları azami faiz oranlarını, vade ve türlerine göre, serbestçe tesbit edecek ve M erkez Bankasına bildireceklerdir. Serbest kredi faiz oranlarının istisnaları; Emekli Sandığınca verilen emekli çeklerinin iskontosunda uygulanacak olan oran ve reeskont kaynağından açılan özel orta vadeli krediler, Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası tarafından çok ortaklı şirketlere yarım kalmış yatırım ların tamamlanması için kullandırı lan krediler ile destekleme alımları ile görevlendirilen kamu kuruluşlarına, bu alımlar için em tea rehni karşılığında kullandırılan kredilerdir.