TÜRKİYE CUMHURİYET
MERKEZ BANKASI
1 9 7 4
YILLIK RAPOR
T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T
M E R K E Z B A N K A S I
ANONİM ŞİRK ETİ
24 N isan 1975 ta rih li
HİSSEDARLAR G EN EL K URULU’NA arzolunan
1 9 7 4
Kırküçüncü Hesap Yılı Hakkında
BANKA M ECLİSİNCE HAZIRLANAN Y ILLIK FA A LİY ET RAPORU D EN ETLEM E KURULU RAPORU BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI
A N K A R A
G Ü N D E M
1 — Banka M eclisi ve D enetlem e K urulu’nun 1974 H esap Yılı’na a it raporlarının okunm ası; Bilanço ve K âr ve Z a rar H esabının tasdiki; K âr’ın teklif gereğince dağı
tılm asının kabulü ve B anka M eclisi ve D enetlem e K urulu’nun ibrası.
2 — B anka M eclisindeki görev süreleri 30 N isan 1975 tarihinde sona erecek üyeliklerden ikisine üç yıl süre için iki üye seçilmesi.
3 — B anka M eclisindeki görev süreleri 30 N isan 1975 tarihinde sona erecek üyeliklerden ikisine bir yıl süre için iki üye seçilmesi.
4 — D enetlem e K urulu’nda süreleri 30 N isan 1975 ta ri
hinde bitecek olan iki üyelik için, (B-C) sınıfı hisse
darlarınca bir, (D) sınıfı hissedarlarınca bir, üye seçilmesi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
GİRİŞ ... ...17
B i r i n c i B ö l ü m DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER 1 — GENEL DURUM ... ...18
2 — ÜRETÎM VE İSTİHDAM ... ...19
3 — ENFLASYON ... ...22
4 — ULUSLARARASI ÖDEMELER ... ...23
5 — DÜNYA TİCARETİ ... ...25
6 — PARASAL GELİŞMELER ... ...26
7 — ULUSLARARASI PARA REFORMU ÇALIŞMALARI 30 8 — ULUSLARARASI KURULUŞLAR ... 32
İ k i n c i B ö l ü m İÇ EKONOMİK GELİŞMELER I. 1974 YILI KALKINMA PR O G R A M I... ... 36
1 — HEDEFLER ... ... 36
2 — KAYNAKLAR - HARCAMALAR, YATIRIMLAR - TASARRUFLAR ... ... 36
3 — 1974 YILI GERÇEKLEŞME TAHMİNLERİ ... ...38
II. MİLLÎ GELİR - KESİMLER VE GELİŞMELERİ ... 39
1 — MİLLÎ GELİR ... 39
2 — KESİMLER VE GELİŞMELERİ ... ... 40
A. Tarım ...40
B. Sanayi ... 41
C. İn şa a t ve K onut ... ...44
D. U laştırm a ve H aberleşm e ...45
3 — ÇALIŞMA ... 46
A. G enel G elişm eler ... ...46
B. Y urtdışında Ç alışanlar ... ... 46 Sahife
Sahife
IH. PARA VE KREDÎ ... 47
1 — MERKEZ BANKASI ... 47
A. B anknot Em isyonu ... 47
B. M erkez Bankası K redileri ... 48
C. A ltın ve Döviz D urum u ... 53
D. M evduat ve D iğer İşlem ler ... 54
2 — BANKALAR ... 55
A. Toplu Bakış ... 55
B. K ullanım ... 57
C. K a y n a k la r... 62
3 — PARA - BANKA S İS T E M İ... 65
A. Para Hacm i ... 65
B. Kredi Hacmi ... 66
IV. SERMAYE PİYASASI ... 66
V. DIŞ TİCARET VE ÖDEMELER ... 67
1 — DIŞ TİCARET REJİMİ ... 67
2 — DIŞ TİCARET GELİŞMELERİ ... 70
3 — KAMBİYO REJİMİ ... 75
4 — ÖDEMELER DENGESİ GELİŞMELERİ ... 77
VI. FİYATLAR ... 78
1 _ TOPTAN EŞYA FİYATLARI GENEL ENDEKSİ ... 78
2 — GEÇİNME ENDEKSLERİ VE ALTIN FİYATLARI 82 3 _ FİYAT KONTROL KOMİTESİ ÇA LIŞM ALA RI... 84
VII. KAMU MÂLİYESİ ... 85
1 — KONSOLİDE BÜTÇE ... 85
2 — KAMU BORÇLARI ... ... 87
Sahife
Ü ç ü n c ü B ö l ü m İDARİ İŞLER
îd a ri işle r ... 89
D ö r d ü n c ü B ö l ü m BİLANÇOMUZUN TAHLİLİ, DENETLEME KURULU RAPORU, BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI B ilançom uzun Tahlili ... 91
D enetlem e K urulu R a p o r u ... 101
Bilânço, K âr ve Z a rar H esabı ... 103
İSTATİSTİK CETVELLERİ ... 111
1 9 7 4
Kırküçünoü Hesap Yılı
BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN FAALİYET RAPORU
31.12.1974 tarih i itibariyle
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ
Başkan M em duh GÜPGÜPOĞLU
Üye M ehm et A rif ATALAY
>> T uran ŞAHİN
»> H alûk TİMURTAŞ
a Zeki TOKER
i l Şeref BAKŞIK
\ ff Arif H ikm et GÜNER
DENETLEME KURULU
Üye M ehm et AKMANSU
? f İzzet AKÇAL
a T arık HATUSİL
yy Vecih IŞIK
YÖNETİM KOMİTESİ
B aşkan M em duh GÜPGÜPOĞLU
Başkan Y ardım cısı N um an AKSOY
>> >> Y ahya ARSLANER
>> »> Naci TİBET
13 O cak 1975 tarihi itibariyle :
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ
Başkan Vekili Muman AKSOY
Üye M ehm et A rif ATALAY
T uran ŞAHİN H alûk TİMURTAŞ Zeki TOKER Şeref BAKŞIK A rif H ikm et GÜNER
DENETLEME KURULU
Üye M ehm et AKMANSU
yy İzzet AKÇAL
yy T arık HATUSİL
yy Vecih IŞIK
YÖNETİM KOMİTESİ
Başkan Vekili N um an AKSOY
B aşkan Y ardım cısı Y ahya ARSLANER
” ” Naci TİBET
İ S T A T İ S T İ K C E T V E L L E R İ
1974 YILI KALKINMA PROGRAMI 1. Plân ve Program H edefleri 2. Genel Ekonom ik Denge 3. K am u Kesimi Dengesi
MİLLÎ GELİR - KESİMLER VE GELİŞMELERİ 4. T ürkiye Millî G eliri — Sabit F iyatlarla 5. T ürkiye Millî Geliri — Cari F iyatlarla 6. Tarım Ü retim i
7. Sanayi Ü retim i 8. Satış ve S toklar 9. Yeni İn şaat
10. Yeni İlâve veya Kısm en Biten Y apılar 11. U laştırm a H izm etleri
12. H aberleşm e H izm etleri
13. Dış S eyahat ve Turizm Gelir ve Giderleri DIŞ TİCARET
14. Dış T icaret Hacm i
15. Dış T icaretin M addeler İtibariyle Dağılışı 16. Y atırım , T üketim ve H am m adde İth alâtı 17. K aynakların Çeşidine göre İth a lât
18. İh ra c a t ve İth a lâtın M em leket G rupları İtibariyle Dağılışı ÇALIŞMA
19. S ek tö rlere Göre İstihdam 20. Dış Ü lkelere G önderilen İşçiler PARA - KREDİ
21. M erkez B ankası — Başlıca İşlem ler
22. M erkez Bankası — B anknot Em isyonu ve Başlıca E tk en len 23. M erkez Bankası — K rediler ve Dağılımı
24. A ltın M evcudu ve Dağılışı
25. A ltın ve Döviz D urum u — A.B.D. D oları 26. A ltın ve Döviz D urum u — T ü rk Lirası 27. D iğer A ltın ve Döviz H esapları
28. M erkez B ankası — M evduat ve Dağılımı 29. B ankalar — Başlıca İşlem ler
30. B ankalar — Başlıca İşlem ler — Değişiklik
31. B ankalar — K rediler ve Dağılımı
32. B ankalar — K rediler ve Dağılımı — M utlak Pay 33. B ankaların H esap D urum u Özeti
34. P ara — Banka Sistem i - Başlıca Toplam K aynaklar ve K ullanım ı 35. Para — B anka Sistem i - Başlıca Toplam K aynaklar ve Kullanımı
D eğişiklik
36. P ara — Banka Sistem i - Kredi Hacm i ve Dağılımı 37. P ara — Banka Sistem i - P ara H acm i ve Başlıca E tkenleri
38. Para — Banka Sistem i - Para Hacm i - Para - Banka K urum lan ve Dağılımı
KAMU MÂLİYESİ 39. Konsolide Bütçe 40. Genel Bütçe 41. K atm a Bütçe
42. H azîne N akit D urum u 43. K am u B orçlan — İç Borçlar
44. T ürkiye’nin Dış Borçları — Dövizle Ö denecek Dış Borçlar
45. T ürkiye’nin Dış Borçları — T ürk Parasiyle Ö denecek Dış Borçlar ÖDEMELER DENGESİ
46. Ödem eler Dengesi FİYATLAR
47. Aylık Fiyat E ndeksleri ve A ltın Fiyatları 48. Yıllık Fiyat E ndeksleri ve Altın Fiyatları
Sayın O rtaklar,
Bankam ızın kırküçüncü hesap yılıyla ilgili işlem lerin sonuçlarını g ö s
tere n 1974 yılı B ilânçosu ile K âr ve Z arar H esabını incelem e ve onayınıza sunar, yüksek K urulunuzu saygı ile selâm larız.
Bankam ızın işlem lerini incelem eye başlam adan önce 1974 yılı içinde dünyada ve yurdum uzda oluşan ekonom ik olayları topluca gözden geçir
m ekte y a ra r görüyoruz.
R aporun birinci bölüm ünde dış ekonom ik gelişm eleri önce genel ola
rak ve sonra üretim ve istihdam , enflasyon, u lu slararası ödem eler, dünya ticareti, parasal gelişm eler, uluslararası p ara reform u çalışm aları ve u lu s
lara ra sı k u ru lu şlar yönlerinden; ikinci bölüm de ise iç ekonom ik gelişm eleri, 1974 Yılı Program ı, milli gelir, ekonom ik kesim ler, çalışm a, para-kredi, serm aye piyasası, dış tic a re t ve ödem eler, fiy atlar kam u m âliyesi a ç ıların dan ayrı ayrı inceleyeceğiz.
B i r i n c i B ö l ü m DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER 1 — GENEL DURUM
1974 yılının dünya ekonom isi yönünden başlıca özellikleri, üretim de yavaşlam a ve düşm e yanısıra işsizlik, fak a t buna karşın yaygın ve şid
detli bir enflasyon ve ayrıca, u lu slararası ödem elerde başgösteren büyük ç a p ta dengesizliklerdir. U luslar ve ulu slararası k u ru lu şlar II. Dünya Savaşı sonundan beri ilk kez böylesine olağanüstü ölçüde k arm aşık ve gerek p ratik gerek teorik düzeyde kolay çözüm yolları bulunam ıyan ekonom ik sorunlarla karşılaşm ışlardır.
Ü retim alanında 1972 yılında hızlanan genişlem e 1973 ün ilk y a r ı
sında tepe n o k tasın a ulaşm ış ve so n ra enerji bunalım ının da etkisiyle gi
derek bir yavaşlam a ve nihayet durgunluk dönem ine girm iştir. İktisadî İşbirliği ve K alkınm a T eşkilâtı (OECD) k a y n ak ların a göre, sanayileşm iş ülkelerin önceki yıllarda % 5 ile % 10 a rasın d a değişen reel büyüm e hızları bu o rtam içinde 1974 yılında ancak % 4,5 ile % — 3,25 arasın d a gerçekleşe
bilm iştir.
Ü retim e ilişkin bu gelişm eye karşılık sanayileşm iş ülkelerde enflasyon G ayri Safi Millî H asıla d eflatörleri cinsinden o rtalam a o larak 1960 larda
% 2,5 ve 1973 te % 7 oranında iken 1974 te % 13 oranında hız kazanm ıştır.
Gelişen ülkelerde ise fiy atlar daha hızlı bir artış kaydetm iştir. (R aporum uz
da dünya ülkeleri kalkınm a düzeyleri yönünden IMF düzenlem esi p a ra le linde : sanayileşm iş - gelişm iş, diğer gelişm iş - gelişen ve az gelişm iş şeklin
de gru p lara ayrılm ışlardır.) Bu ülkelerde 1972 yılında o rtalam a % 14 olan tü ketici fiy atları 1973 te % 27 ve oniki ay öncesine göre 1974 ortalarında,
% 42 artış hızına ulaşm ıştır. Bu ortalam ayı kuşkusuz birkaç ülkede fiy a t
ların olağ an ü stü yükselişleri de etkilem iştir.
Ö dem eler bakım ından 1973 yılında zaten v a r olan dengesizliklere ek olarak p etrol fiyatındaki büyük artışlar, soruna 1974 te yeni boyutlar k a zandırm ıştır. Petrol ihracatçısı ve ith alâtçısı ülkelerin cari ödem eler den
gesinde şim diye k a d a r görülm em iş, büyük değişiklikler izlenm iştir.
U luslararası Para Fonu’na (IMF) göre, 1974 te başlıca petrol ih ra c at
çısı ü lkeler cari işlem ler dengesinin 72 m ilyar dolar fazla ile kapanacağı belirtilm ektedir. Sözkonusu fazlalık 1973 te sadece 6 m ilyar dolardı. Buna karşılık p etrol ithalâtçısı sanayi ülkeleri cari işlem leri 1973 te 10 m ilyar dolar k a d a r fazla v erirken 1974 te durum 16 m ilyar dolayında açığa d ö
nüşm üş; gelişen ülkelerde ise i 973 te 7 m ilyarlık açık 1974 te 33 m ilyara yükselm iştir. İh ra c a t ve ith alât gerçekleşm eleri arasındaki zam an farkı nedeniyle sözkonusu açıkların daha da büyüm esi olasılığı m evcuttur.
2 — ÜRETİM VE İSTİHDAM
1973 yılı ikinci yarısından itibaren genellikle bütün sanayi ülkelerinde ü retim artış hızı yavaşlam aya başlam ıştır. 1974 yılında bu gelişim, 1973 sonlarında beliren petrol sorununun da etkisiyle h ızlan arak tüm b atı sanayi ülkelerini ve dolayısiyle gelişen ülkeleri de kapsam ıştır.
Sanayi ülkelerinin reel GSMH o rtalam a artış hızı OECD’ye göre, 1972 de % 5,6 iken, 1973 1in ilk yarısında yıllık o larak •% 8 e yükselm işse de, ikinci yarısında % 3 e düşm üş, 1974 te ise sıfır dolaylarında kalm ıştır.
1973 yılında ekonom ik durgunlukla birlikte hızlanan enflasyon diğer bir deyim le stagflasyon, buna karşılık 1974 yılında üretim düşüşüyle birlikte şiddetlenen enflasyon ve gene diğer bir deyim le slam pflasyon ya da ref- Iasyon hakim olm uştur.
Belli başlı ekonom ilerin 1973 yılı ortaların d an b aşlayarak bir bunalım dönem ine girm elerinin nedenleri çeşitlidir. Bu ekonom iler aşağı yukarı aynı anda genişlem e sürecine girdiklerinden 1972 - 1973 dönem ini k a p sa yan genişlem enin büyüklüğü beklenenin çok üzerinde olmuş ve bu yüzden em tia fiyatları da rekor düzeylere ulaşm ıştır. K ötü hava koşulları geniş ölçüde tarım üretim ini etkilem iş ve gıda m addeleri fiyatları da hızla y ü k selm iştir. Ö te yandan para ve kredi politikalarına ek olarak özellikle y ü rürlüğe konulan fiyat ve gelir politikaları enflasyonist baskıları azaltm ada etkisiz kalm ıştır.
Birçok ülkede ithal edilen enflasyon, ü cretlerin artışın d an doğan m a
liyet enflasyonuyla birleşm iştir. Buna karşılık d a r p a ra politikaları uy g u lam aya konm uştur. A ncak d ar para politikaları sonucu a rta n faiz hadleri dolayısiyle m aliyetler daha da yükselm iş, yatırım ların kârlılığı azalm ış ve yeni yatırım ların hacm inde düşm e m eydana gelm iştir. Y atırım ların düşm esi ekonom ik gerilem enin bir diğer nedeni olm uştur.
Sanayileşm iş ülkelerde başlayan gerilem enin bir başka nedeni de ta lebin azalm ası ve sanayicilerin ileriye yönelik tahm inleridir. T üketici fiy a t
larında görülen büyük a rtışla r ve a rta n işsizlik dolayısiyle tüketicilerin reel gelirlerinde düşüşler sonucu tüketim e ayrılan pay azalm ıştır. Bu durum karşısında üreticiler, azalan satışları a rttırm a k için fiyatları indirm ek ve k ârlarını düşürm ek yerine düşük üretim -yüksek fiy at ortam ını yeğ t u t
m uşlardır.
ABD’de üretim , 1974 başından itibaren alm an ekonom ik ve m ali te d birlere rağm en yıl içinde % 3,3 oranında bir gerilem e kaydetm iş ve bu durum diğer ülkeler üzerinde olum suz etkilere yol açm ıştır. G erilem enin
en belirgin olduğu kesim ler ta ş ıt araçları ve in şa a t olm uştur. Batı A lm anya ekonom isi 1974 N isanından başlıyarak bir yavaşlam a dönem ine girm iştir.
Büyüm e hızı 1973 yılında % 6 iken 1974 te ancak % 0,4 oranında kalm ıştır.
K am u ve özel tü ketim azalırken talep tek i düşm eyi ih ra c attak i artış k a p a t
m ıştır. İn giltere’de tahm inler bu yıl üretim in geçen yıla göre % 0,5 o ra nında d ü şük gerçekleşeceğini gösterm ektedir. E nflasyonla sa v aşta gele
neksel yol seçilm iş ve fiyatların daha çok artm asın ı önlem ek üzere eko
nom ik büyüm e yavaşlatılm ıştır. İta ly a ’da N isan ayında b aşlatılan d a r para politikası ve kısıtlayıcı m ali p o litikalar sonucu özellikle tekstil, giyim, inşaat ve ta şıt aracı kesim lerinde üretim yavaşlam ıştır. 1974 yılı G ayri Safi Millî H asıla artış hızının % 3,9 olduğu sanılm aktadır. F ra n sa ’da K asım dan K asım a k a d a r olan 12 aylık dönem de sanayi üretim i geçen yıla göre % 2,5 düşük gerçekleşm iştir. U ygulanan p o litikalar sonucu talep baskısı yılın ikinci yarısında gevşem iş ve yerini talep yetersizliği alm ıştır. Ja p o n y a ’da em tia ve petrol fiyatlarının yükselm esiyle başlıyan kısıtlayıcı politikalar ekonom iyi etkilem iş, istihdam ve ih ra c attak i düşm eye paralel olarak iç talep azalm ıştır. Bunların sonucu Japon ekonom isi 25 yıldanberi ilk kez büyüm e gösterm em iş, G ayri Safi Millî H asıla oranı 1973 düzeyine göre
% 3,25 düşük gerçekleşm iştir.
İleri sanayi ülkelerinde ekonom ik faaliyetin başlıca göstergelerinden biri kabul edilen taşıt araçları üretim i IMF S u rv ey ’a göre, 1973 yılında toplam 38,4 m ilyon a d et iken 1974 te % 11 gerilem e ile 34,3 m ilyon adete düşm üştür. A vrupa Ekonom ik T opluluğunda azalm a 1,5 m ilyondur. Bu a rada ta şıt araçları üretim i 1973 e göre B. A lm anyada 850 bin, İngilterede 230 bin eksilm iştir. ABD ta şıt araçları üretim i ise 1974 te 2,5 milyon adet azalm ıştır. Japonyada ise ü retim azalışı 500 bin kadardır.
P etrol fiy atların d a olağanüstü artış ekonom ik bunalım ı a rttıra n bir fak tö r olm uştur. Y ükselen p etrol fiyatları sonucu m aliyetler yükselirken a rta n petrol gelirleri dolayısiyle döviz rezervleri el değiştirm iştir. R ezerv
lerin p etrol ihraç eden ülkelere k aym asıyla petrol ithal eden ülkelerde beliren döviz fonları kıtlığı, y atırım ları olum suz yönde etkilem ektedir.
Bu nedenle, yaygın durgunluğun giderilm esi bakım ından p etrol ihraç eden ülkeler eline geçen rezervlerin ulu slararası k ay n a k la ra dönebilm esi (recycling) sorununa çözüm ler aranm aktadır.
D ünya petrol üretim i, Le M onde’a göre 1972 de % 7 ve 1973 te % 10 dolayında a rttığ ı halde 1974 te artış sadece % 1 k a d a r olm uş, toplam ü re tim 2 m ilyar 870 m ilyon tona ulaşm ıştır. 1974 te dünya p etrol üretim inin y arısına yakın kısm ı (% 48 i) p etrol ihraç eden ülkeler (OPEC) tarafın d an elde edilm iştir. Yıl içinde petrol üretim i bazı ü lkelerde a rta rk e n diğerle
rinde azalm ıştır. Ü retim Suudî A ra b ista n ’da % 13, S ovyetler Birliğinde
% 7, İra n ’da % 2,4, N ijerya’da % 10,2 artm ış, ABD’de % 3,8, V enezuela’da
% 11,2, K uveyt’te % 18,9, K anada’da % 3 ,1 , Ira k ’ta % 4,4 oranında azal
m ıştır.
O cak 1973 te 2,59 dolar olan ortalam a petrol afişe fiatı 1974 sonunda yaklaşık olarak 5 m isli artm ış bulunm aktadır. Petrol fiatlarındaki hızlı a rtışla r tüketici ülkelerin bir yandan petrol tüketim ini azaltm aya yönelik bazı tedbirler alm asına, diğer yandan petrol aram a ve yeni enerji k a y n a k ları geliştirm e çalışm alarım artırm asın a yol açm ıştır. 1974 te Fransa, A l
m anya, İsveç, A vusturya gibi bazı A vrupa ülkelerinde oto hız sınırlandır
m ası ve gönüllü ta sa rru f yoluyla p etrol tüketim inde bir yıl öncesine göre
% 10 a v aran ta sa rru f sağlanm ıştır. Petrol tüketim ini azaltm ak için ABD’de h azırlanan enerji planında ise petrol ve ürünlerine yeni vergiler koym ak, p etrol tab a n fiatı uygulam ak, petrol tasa rru fu sağlayacak uzun vadeli teşvikler getirm ek gibi tedbirler önerilm ektedir. Ek o larak 1985’e kad ar 250 yeni köm ür ocağının faaliyete geçirilm esi, 20 nükleer san tralın k u rulm ası ve yüzlerce yeni petrol kuyusunun açılm ası öngörülm ektedir.
B enzer şekilde F ran sa 19S5’e kadar enerji ihtiyacının % 25 ini nükleer sa n trallerd en elde etm eyi planlam aktadır.
Fiat artışlarıyle birlikte dünyanın her tarafın d a p etrol aram a çalış
m aları da hızlanm ıştır. A vrupa pazarlarına yakın K uzey Denizi petrol rezervlerinin ABD rezervlerinden çok olduğu da sanılm aktadır. E ndo
nezya, G üney V ietnam , Thailand gibi Güney A sya ülkeleri ile Çin, A frika ve Sibirya yoğun aram a çalışm alarının sürdürüldüğü bölgelerdir.
Petrol so runu karşısında sanayi ülkelerinin girişim iyle 15 Kasım 1974 te OECD üyesi petrol tüketicisi 16 ülke (A vusturya, Belçika, K anada, D anim arka, A lm anya, İrlanda, İtalya, Japonya, L üksem burg, H ollanda, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye, İngiltere ve ABD) arasında U luslararası Enerji A jansı kurulm uştur. A jansın kuruluş am açlarının, gerektiğinde tiye- Ierarası enerji paylaşm asını sağlayacak bir anlaşm anın gerçekleştirilm esi, enerji kaynaklarının geliştirilm esinde işbirliğinin sağlanm ası ve 25 m ilyar dolar tu tarın d a bir fon k u ru larak açık veren üye ülkelere yardım yapılm ası olduğu açıklanm ıştır.
Ü retim artış hızında yavaşlam a ve düşm enin yanısıra azalan istihdam hacm i 1974 yılının belirgin sorunlarından biri olm uştur. Dış basından d e r
lenen verilere göre, 1974 yılı sonu itibariyle ABD de toplam işgücünün
% 8 i, (takriben 7,5 m ilyon kişi) işsizdir. B. A lm anya için bu oran % 4,2 ye ulaşm ış ve 16 yıldanberi ilk kez yükselen işsiz sayısı 1 m ilyon kişiye yaklaşm ıştır. 1974 sonu itibariyle K anada’da işsizlik oranı % 6 yı ve işsiz sayısı 620 bin kişiyi aşm ıştır. A vusturalya için bu oran % 4 ü, İngiltere’de
% 3 ü geçm iştir. İta ly a ’da ise 1974 sonunda işsiz sayısı 1 milyon 220 bin kişiyi bulm uştur. Ja p o n y a ’da işsiz sayısı 1973 sonuna göre % 50 artm ış ve 830 bin kişiye yükselm iştir.
Ekonom ik durgunluk ve bunalım sonucu birçok ülke yabancı işçilerle ilgili olarak 1974 ten itibaren tedbirler alm ıya başlam ışlardır. B. Alm anya, Fransa, Belçika, D anim arka ve H ollanda A vrupa Ekonom ik Topluluğu
dışında k a la n lar için yeni çalışm a izni verilm esini engellem işlerdir. İngil
te re ’de kalifiye olm ayan yabancı işçilerin otel ve hizm etçilik dışında çalış
m alarına izin verilm em iştir. B ütün m eslekler için 1971 yılında 67 bine varan çalışm a izni sayısı 1974 te 25 bin de tu tu lm u ştu r. A vustralya göç için A vrupalIlara tanıdığı önceliği kaldırm ıştır. K anada 1973 te göçm en sayısında karşılaştığı % 50 oranındaki a rtış sonucu göçm en politikasını yeniden düzenlem iş ve bu akışı yönetsel yollardan denetim altına alm ıştır.
İsviçrenin göçlerle ilgili son k a ra rm a göre yıllık göçm en sayısı 20.500 olarak sınırlandırılm ıştır. Ö lüm ler ve ülkelerine dönenler hesaba katılırsa bu k a ra rla ülkedeki yabancı sayısının yılda 20 bin azalm ası b e k len m ek tedir.
B. A lm anyada Eylül 1974 te oniki ay öncesine göre yabancı işçi sa yısı 245 bin kişi ya da % 9,4 oranında düşm üştür. B. A lm anya’da Eylül 1974 sonu itibariyle yabancı işçilerin % 25 ini T ürkler, % 20 sini Yugos- lavlar ve % 16 sini İtaly an lar teşkil etm ekteydi.
Y abancı işçilere iş olanaklarının daraltılm ası özellikle bazı ülkeler yönünden önem k azanm aktadır. Ç ünkü işçi gönderen ülkelerin çoğu döviz ihtiyaçlarını bir ölçüde y u rtdışm da çalışan v ata n d a şla rın ın gönderdikleri p aralarla karşılam aktadırlar.
3 — ENFLASYON
1974 yılında 1973 e göre daha da şiddetlenen global enflasyon n eden
leri çeşitlidir. E nflasyon psikolojisi, yüksek düzeyde iç talep ve k â r h a d leri, p arasal genişlem enin devamı, tic a re t açığı, millî p araların sürekli değer kaybetm esi, ham m adde darlığı, petrol fiyatları yükselişi, A sya ve A frikadaki kuraklık, sel felaketleri, a rta n ü c re t ve grevler, ulusal ve u lu s
lara ra sı k artelci dav ran ışlar ve ulu slararası ekonom ik bağım lılık v. b. n e
denler olarak, sayılabilir.
1974 yılında tüketici fiyat endeksleri 1973 yılm a göre genellikle daha hızlı artm ıştır. Dış basından derlenen verilere göre, tüketici fiyatları yıl içinde Ja p o n y a ’da ve İta ly a ’da % 24,5, İn g iltere’de % 19,1, İsp an y a’da
% 17,6, T ürkiye’de (İstanbul) % 16,7, D anim arka’da % 15,5, F ra n sa ’da
% 15,2. ABD’de % 12,2, İsveç’te ve K anada’da % 12,1, H ollanda’da % 10,8, İsviçre’de % 7,3 ve A lm anya’da % 5,9 oran ların d a artm ıştır. Bu hızlı a r tışlara rağm en alm an çeşitli tedbirlerin de etkisiyle özellikle 1974 yılı son ay ların a doğru fiy at yükseliş oranlarında bir yavaşlam a kendini belli etm iştir.
Em tia fiyatları ise 1973 yılında belirginleşen hızlı a rtış tem posunu 1974 yılında M ayıs ayına k a d a r sürdürm üş; so nra düşm eye başlam ıştır.
Econom ist dergisince düzenlenen em tia fiyatları genel endeksi 1973 yılı sonu itibariyle % 53 dolayında artm ış; 1974 yılı sonunda ise bu oran s a
dece % 3 dolayında kalm ıştır. Sözkonusu endeksin sanayi ham m addeleri g rubu A ralık sonu itibariyle 1974 te % 28 düşm e kaydederken diğer grubu teşkil eden gıda m addeleri aynı dönem de % 23 yükselm e gösterm iştir.
Sanayi ham m addeleri fiyatlarının düşüşü sanayi ülkeleri üretim lerinde ve buna bağlı olarak ham m adde taleplerinde gerilem eye bağlanm aktadır. Gıda m addeleri fiy at a rtışla rı için ise a rta n talep k arşısında arz yetersizliği ve düşük sto k düzeyleri gösterilm ektedir.
4 — ULUSLARARASI ÖDEMELER
1974 yılında u lu slararası ödem elerde açık yada fazla şeklinde önemli hacim lere ulaşan dengesizlikler m eydana gelm iştir. Dış ödem elerdeki den
gesizlikler sadece petrol ihraç eden ülkelerle petrol ithal eden ülkeler a ra sında doğm am ıştır. Diğer ülkeler, özellikle sanayileşm iş ülkelerle h am m adde üreticisi ülkeler arasında da büyük dengesizlikler m eydana gel
m iştir.
1974 yılı OPEC ülkeleri petrol gelirleri ile yatırım ve ih ra c at gelirleri toplam ının 100 m ilyar doları aşacağı tahm in edilm ektedir. Petrol gelirle
riyle birlikte OPEC ülkeleri ith alâtı da artm ıştır. Bu durum da OPEC ü l
keleri cari ödem eler dengesi fazlasının IM F’e göre 72 m ilyar dolar olacağı sanılm aktadır. Bu cari denge fazlasının dağılım ı saptanabildiği kadariyle şöyle olm uştur : (1) Fazlalığın y a n d a n fazlası devlet tahvilleri ile dolar, sterlin ve diğer A vrupa p araları cinsinden m evduat şeklinde likid y a tırım lara yönelm iştir. (2) IMF petrol fonuna 2 m ilyar dolar verilm iştir. (3) Dünya Bankası, “UN E m ergency Fund” gibi kuru lu şlara 2,25 m ilyar dolar k a t
kıda bulunulm uştur. (4) Gelişen ülkelere 2,5 m ilyar dolar tu ta rın d a borç verilm iş yada b ağ ışta bulunulm uştur. (5) Bazı A vrupa ülkeleriyle Japonya ve K anada’ya 6,5 m iiyar dolar tu ta rın d a borç verilm iştir. (6) Geri kalan cari denge fazlasının da çeşitli d irek t yatırım lar için harcandığı s a nılm aktadır.
Petrol ihraç edenler dışındaki ülkelerin k arşılaştıkları dengesiz
likler, petrol fiatı ve petrol gelirlerinden etkilenm ekle birlikte, enflasyon oranlarındaki farklılıklardan, k ur değişikliklerinden ve serm aye h a re k e t
lerinden doğm uştur. Ek olarak, ithal fiyatlarının ihraç fiyatlarından daha hızlı artm ası ülkelerin karşılaştığı açığı çoğaltm ıştır.
U luslararası Para Fonu tahm inlerine göre 1973 yılında 9,6 m ilyar dolar olan sanayileşm iş ülkelerin cari ödem eler dengesi fazlalığı, 1974 te 16,3 m ilyar dolarlık açığa dönüşm üştür. Petrol ihraç eden ülkeler hariç, g e lişen ülkeler 1973 te 1,3 m ilyar dolar fazlalık fa k a t 1974 te 12,1 m ilyar dolar açık verm işlerdir. Az gelişm iş ülkelerin 1973 yılında 8,2 m ilyar dolar olan açığı 1974 te 20,7 m ilyar dolara yükselm iştir. AET Yıllık R aporu- nada O rtak P azar ülkelerinin 1973 te 1 m ilyar dolar tu ta rın d a cari öde
m eler dengesi fazlası verdikleri, 1974 te ise A lm anya’nın 12 m ilyar dolar
civarındaki fazlalığına rağm en, İngiltere, İtalya, F ran sa ve D anim arka’nın açıklarından dolayı 20 m ilyar dolar açık verecekleri belirtilm ektedir.
ABD T icaret Bakanlığına göre 1974 yılında ABD ödem eler dengesi açığı 8 m ilyar dolar olm uştur. Ödem eler dengesi açığı 1973 te 5,3 m ilyar dolardı. 1973 te 0,5 m ilyar dolar olan tic a re t dengesi fazlası 1974 te 5,8 m ilyar dolar açığa dönüşm üştür. Bu, 1972 de görülen 6,4 m ilyar dolarlık açıktan sonra ABD nin k arşılaştığı en büyük tic a re t açığıdır. 1974 yılında tic a re t dengesi açığında en büyük pay 1973 te 7,5 m ilyar iken 1974 te 25,1 m ilyar dolara yükselen petrol ith alâtı ödem eleriyle ilgilidir. M iktar yönünden petrol ithalâtı 1974 te % 3,4 düştüğü halde ABD de tüm ith a lâ t
% 3,5 ve ih racat % 2 artış gösterm iştir.
İngiltere cari ödem eler açığı iki yıl içinde yaklaşık o larak üç m isli a rta ra k 1974- te 7,9 m ilyar dolara ulaşm ıştır. T icaret dengesi açığı ise 1973 e göre iki misli artm ıştır. İngiltere tic a re t açığını k a p a tm ak için dış bo rç
lara baş v u rm uştur. 1973 - 74 mali yılı program ına göre 1,2 m ilyar İra n ’dan olm ak üzere kam u se k tö rü dış borçlarının 8,4 m ilyar dolara ulaşm ası öngörülm üştür.
F ransanm cari ödem eler dengesinde doğan 5,8 m ilyar dolar tu ta rın daki açığın kısa ve uzun vadeli serm aye h arek etleri ile k ap atılm asına ç a lışılm ıştır. İh racatın değer olarak % 30 oranında a rtm asın a rağm en 1973 te 6,96 m ilyar Fransız frangı fazla veren tic a re t dengesi, 1974 te 17 m ilyar Fransız frangı açığa dönüşm üştür.
A lm anya’nın ithalâtı m ik tar olarak % 1 azalırken, ih racatı % 13 a r t
m ıştır. Cari ödem eler dengesi fazlalığı 1973 e göre yaklaşık olarak iki m isli a rta ra k 12,3 m ilyar dolara ulaşm ıştır. Diğer sanayi ülkelerine göre daha düşük olan enflasyon hızı, dış talepteki istik ra r ve yabancı işçilerle ilgili olarak alm an tedbirler, fazlalığın doğm asında etken olm uştur. T icaret den
gesindeki fazlalık cari ödem eler dengesi fazlalığının y aklaşık olarak iki m islidir. A lm anya’nın turizm gelirleri de önem li o randa artm ıştır.
İta ly a ’nın değer olarak ith a lâ tı % 65, ih racatı % 50 oranında a rtış gösterm iş, fak a t cari ödem eler dengesi açığı 7,5 m ilyar dolara ulaşm ıştır.
Serm aye h areketleri fazlalık gösterm ekle birlikte turizm gelirleri d ü ş
m üştür.
Ja p o n y a’nın cari ödem eler dengesi 3,7 m ilyar dolar açık verm iştir.
Tüm ödem eler dengesinde 1973 te 10,07 m ilyar dolar olan açık 1974 te 6,84 m ilyar dolara inm iştir. Bu d ü şü şte en önem li etken 1973 te 9,75 m il
y ar dolar olan dışa serm aye akım ının 1974 te 3,99 m ilyar dolara inm esidir.
K anada’nın ih racatı % 26, ith alâtı da % 35 oranında artm ış, ancak 1973 te 2 m ilyar olan tic a re t fazlalığı 1974 te 0,5 m ilyar dolara inm iştir.
Cari ödem eler dengesi de 1,7 m ilyar dolar açıkla kapanm ıştır.
D iğer A vrupa ülkelerinden Isviçrenin tic a re t dengesindeki açığı bü y ü m ekle birlikte görünm eyen kalem ler gelirlerinin artm ası sonucu cari öde
m eler dengesi küçük bir fazlalıkla kapanm ıştır. Cari ödem eler dengesinde Belçika ve H ollanda 1 e r m ilyar dolar fazlalık verirken, D anim arka 1,5 m ilyar, îsveç, İrlanda 1 er m ilyar, İspanya 3 m ilyar dolar açık k a y d e t
m iştir.
5 — DÜNYA TİCARETİ
U luslararası P ara Fonu istatistik lerin e göre 1973 yılı ilk dokuz ayında 370 m ilyar dolar olan dünya ih racatı (fob) 1974 yılı eş dönem inde 545 m ilyar dolara u laşa rak % 47,1 oranında artış gösterm iştir. Aynı dönem ler itibariyle ith a lâ t (cif) hacm i 377 m ilyar dolardan 559 m ilyar dolara çık
m ıştır. A rtış oram % 48,3 tür. U luslararası Para Fonu bu gelişm enin çok az bir kısm ının m iktardaki gelişm eye bağlı olduğunu belirtm ektedir. Değer yönünden gelişm ede önemli faktör, sanayi ürünleri ihraç ve petrol ile p e t
rol ürünleri fiyatlarının, hızla artm asıdır. İkinci önemli fak tö r ABD dola
rının ikinci çey rekte değer kaybına uğram asıdır. Bu durum da diğer p a ra larla yapılan tic a re t dolarla ifade edildiğinde daha k abarık m eblâğlara ulaşılm aktadır.
1974 yılı Eylül ayında bölgeler itibariyle incelendiğinde oniki ay ön
cesine göre ihracatın sanayileşm iş ülkelerde % 35,9; Türkiyenin içinde bulunduğu “diğer gelişm iş” ülkelerde % 28,3; OPEC ülkelerinde % 169,2;
diğer az gelişm iş ülkeler grubunda % 37,9 oranında arttığ ı görülm ektedir.
Bu verilerden anlaşılacağı ü zere T ürkiyenin içinde bulunduğu “diğer g e
lişm iş” ülkelerinde ihracat a rtış oranı öteki gruplara göre en düşük d ü zeyde kalm ıştır.
1974 Eylül ayında oniki ay öncesine göre ith a lâ t artış o ra n la n ise, sanayileşm iş ülkelerde •% 44,9; diğer gelişm iş ü lkeler grubunda % 60,8;
OPEC ülkelerinde % 47,5; az gelişmiş ülkelerde % 59,5 tur.
Dış tic a re tte 1974 yılıyla ilgili olarak belirtilen yukarıdaki o ran lar reel gelişm eleri verm ede yanıltıcı olabilirler. Bu yanılgıya yer verm em ek için fiyat h areketleri etkisinden arındırılm ış, reel değerleri hesaplam ak gerekm ektedir. In ternational Financial S ta tistic s’te yer alan ithal m alları fiyat endeksi tem el alınarak 1973 ve 1974 yılları ith a la t rakam ları b u n larla deflate edildiğinde, 1974 yılı ilk dokuz ayı sonunda 1973 ün eş dönem ine göre toplam dünya ith alâtının yu k arıd a belirtilen % 48 yerine reel olarak % 10 oranında arttığ ı o rta y a çıkm aktadır.
Ülke gruplarının dünya ticareti içindeki p ayları incelendiğinde OPEC ülkeleri ağırlığının a rtm a k ta olduğu görülm ektedir. Sanayileşm iş ülkelerin 1973 yılında % 72,49 olan payları 1974 te % 66,79 a; diğer gelişm iş ü lk e lerin p a y la n sırasiyla % 6,70 den % 5,82 ye; diğer az gelişm iş ülkelerin
payları % 12,37 den % 11,74 e düşerken; OPEC ülkelerinin p a y la n % 8,42 den % 15,56 ya yükselm iştir.
Sanayi ülkelerinde üretim düşüşü belli üretim alanlariyle ilgili h am m adde üreticisi ülkelerin dış tic a re t hadlerini olum suz yönde etkilem iştir.
Bunun yanında p etrol ihracatçısı ülkelerin dış tic a re t hadleri olum lu bir gelişm e kaydetm iştir.
6 — PARASAL GELİŞMELER
Son yıllarda dünya para piyasaları birbirini izleyen bunalım lara sahne olm uştur. M ayıs 1971 de B. A lm anya ve H ollanda, p aralarının resm î k u r
larını koruyam az durum a gelm işler, m ark ve florini dalgalanm aya b ıra k m ışlardır. K anada doları da b ir yıl önce değişken k u ra geçm iş b u lu n u yordu. 15 A ğustos 1971 de ise ABD dolarının altın karşılığı kaldırılm ıştır.
Bu gelişm eler, II. D ünya savaşı sonunda sabit parite ve doların altına konvertibilitesi tem ellerine dayalı o larak kurulm uş u lu slararası para sis
tem inin çökm esi anlam ına gelm ekte idi.
A ralık 1971 Sm ithsonian A nlaşm asiyle K anada hariç, O n’lar G rubu ülkeleri p aralarının ku rları yeniden ayarlanm ış, m erkezî k u rla r o rta y a konm uş ve k u r dalgalanm a m arjları genişletilm iştir. A ncak H aziran 1972 de yoğunlaşan sp ek ü latif akım lar sonucunda sterlin dalgalanm aya (değiş
ken kur) bırakılm ış ve sterline bağlı 16 ülke parası da aynı yolu seçm iş
lerdir. 1973 O cak ve Şubatındaki bunalım lar başlıca p a ra lar arasında sabit ku r ilişkisinin yürüyem iyeceğini o rtay a koym uştur. Bunun üzerine İtalyan lireti, so n ra İsviçre frangı ve n ihayet Japon yeni değişken ku ra geçm iş
ler ve ABD doları 14 aylık bir sürede ikinci kez ve % 10 oranında devalüe edilm iştir. A rkasından Belçika, D anim arka, F ransa, B. A lm anya, Lüksem - burg, H ollanda, N orveç ve İsveç paralarının sadece kendi aralarında sabit ku r devam ettirm eleri an cak özellikle dolar karşısında dalgalanm aları biçim inde yeni b ir düzenlem eye girilm iştir. F ak at daha M a rt 1973 ten itibaren sözkonusu p aralar arasındaki sabit k urun devam ettirilm e olanağı zayıflam ıştır. N ihayet, F ransa 1974 O cağında 6 ay için bu düzenlem enin dışına çıkm ıştır. B ununla b erab er gelişm ekte olan ülkelerin çoğu da kendi p a ra la n ile m üdahale paraları, özellikle dolar ve sterlin arasında sabit kur ilişkisini sürdürm üşlerdir.
Son yılların önemli bir gelişm esi altının, resm î p arasal işlem lerin dı
şına çıkarılm ası olm uştur. Milli p a ra otoriteleri M art 1968 den itibaren bir ons altının resm î fiyatı olan 35 doları serbest piyasada devam ettirm e olanağı bulam am ışlardır. Bunun üzerine altının resm î p arasal işlem ler dı
şında fiyatının serbestçe oluşm ası yoluna gidilm iştir. Resm î fiyat, ABD doları devalüasyonlarına paralel olarak ons başına önce 38 dolara sonra 42,22 dolara yükseltilm iş fa k a t özellikle a rta n spekülatif taleplerle piyasa fiyatı resm î fiyatın üç ve dö rt katı düzeylerine ulaşm ıştır. Piyasa fiyatının
resm î fiyatın çok üstüne çıkm ası nedeniyle de resm î altın alışverişleri h e
m en tam am iyle durm uştur.
1972 yılı sonunda Londra piyasasında onsu 65 dolar olan altın fiyatı 1973 yılı sonunda 112 dolara yükselm iştir. 1974 yılı ilk aylarında artm ağa devam eden altın fiyatları 3 N isanda 180 dolara k a d a r çıkm ıştır. N isan ayı o rtaların d a AET’nin aldığı bir k a ra r altın fiyatlarının bir ölçüde geri lem esine yol açm ıştır. Alm an bu k a ra rla M erkez bankalarının altını resm î değerinden satm ağa isteksiz görünm eleri sonucu yeni bir sistem geliştiril
m iştir. Bu k a ra ra göre M erkez bankaları altın rezervlerinin % 10 kadarını A vrupa Para Birliği Fonuna (European M onetary C ooperation Fund) dev
redebilecekler, karşılığında altının zam an zam an tesp it edilen fiyatına göre hesaplanan hesap birimi cinsinden kredi alabilecekler ve cari p a ra sal problem lerini çözüm lem ek için yeterli rezervi bulabileceklerdir.
AET’nin aldığı kararın etkisi ile bir kaç ay düşm e gösteren altın fiyatı Tem m uz ayından sonra te k ra r artm ağ a devam etm iştir. Kasım ayında 180 dolar dolaylarında oluşan fiyat A ralık ayının ikinci yarısında kısa vadeli faiz hadlerindeki düşm e ve A m erika’nın 1975 ten itibaren iç piya
sada altın işlem lerini serbest bırakacağını açıklam ası gibi nedenlerle b ü yük artış gösterm iş bir a ra onsu 200 dolara k a d a r çıkm ıştır.
1973 sonlarında başlayan enerji kıtlığı ve petrol ürünleri fiy a tla rın daki a rtışa rağm en 1974 yılında döviz piyasalarında önceki dönem lere b enzer bunalım lar, piyasaların tatil edilmesi, olağanüstü serm aye akım ları ve bunların sonucu olarak büyük rezerv kayıpları şeklinde olaylar gö
rülm em iştir. Bu gelişm eyi değişken ku r sistem ine geçişe bağlıyanlar ol
m uştur. İki yıla yaklaşan bir süredenberi u luslararası nara sistem i değiş
ken k u r rejim i içindedir. Bu durum , otoritelerin önleyem ediği piyasa h a re ketleri sonucunda o rtay a çıktığı için daha önceden birikm iş ve artm ış olan dengesizlikleri bir ölçüde giderm iştir. B ununla b erab er piyasa kurlarında geniş çaptaki dalgalanm alar ve beklenm eyen gelişm eler büyük ölçüde resm î m üdahaleleri zorunlu kılm ıştır. Bu nedenle, değişken kur uygula
m asının yeterliliği konusunda kuşku duyulm akta ve u luslararası para re form u sistem inin “ m ü stak ar am a ay arlanabilir” k u rlar üzerine o tu rtu l
m ası için her tü rlü çaba gerekli sayılm aktadır.
1974 yılı ku r değişikliklerini ABD doları açısından şöyiece özetlem ek m üm kündür :
1974 yılı ku r değişiklikleri uluslararası serm aye hareketlerinden, enf
lasyon hızlarından, dış ödem eler dengesine ilişkin bekleyişlerden ve ülke
lerin para politikalarından etkilenm iştir. Bilindiği üzere dolar M ayıs 1973 ten Tem m uz o rta ların a k a d a r “dar m arj anlaşm asına” dahil A vrupa p a ra larına göre 9c 9 - 18 arasında değer kaybetm işti. Tem m uz ortalarından
A ğustos o rta ların a k a d a r değer kazanan dolar Ekim sonlarına kad ar te k ra r düşüş gösterm işti.
Ekim 1973 sonlarından itibaren hızla yükselm eye başlayan dolar, Ocak 1974 o rta ların d a K ıta A vrupası ülkeleri paraların a göre % 14, sterlin ve yene göre % 10 oranında değer kazanm ıştır. Bu dönem de ABD ödem eler dengesinin düzelm esi, a rta n petrol gelirlerinin ABD ye yöneleceğine ilişkin bekleyişler ve ABD p a ra politikası, doların değer k azanm asında etkili ol
m uştur.
Ocak 1974 sonlarından M ayıs o rta ların a k a d a r dolar te k ra r değer k ay bına uğram ıştır. Bu dönem de ABD nin serm aye harek etlerin e ilişkin k o n t
rolleri kaldırm ası, serm aye h areketlerinde önem li değişikliklere yol a ç mış; ABD bankalarının dış alacakları Ş ubat - M ayıs dönem ini kapsayan d ö rt ayda 9 m ilyar dolar a rtm ıştır. Bu durum spekülatif b a sk ıla n artırm ış ve doların çoğu A vrupa ülkeleri paraların a göre değer kaybetm esine yol açm ıştır. M ayıs ortaların d an itibaren doların değeri, n isbeten istik ra r k a zanm ış ve Fransa, İtaly a ve A lm anya’nın dolar satışlarını azaltm aları, ABD ödem eler dengesindeki düzelm e, ABD b ankalarının dış kredileri özellikle Japon b an kalarına verdikleri kredileri azaltm aları ve ABD’nin o rta y a k oy
duğu anti-enflasyonist ted b irler H aziran o rtaların d an Eylül o rta ların a k a d ar doların te k ra r değer kazanm asına neden olm uştur.
Eylül içinde ABD kısa vadeli faiz hadlerinin düşürülm esi, tic a re t d en gesinin bozulm ası, ABD ye akan OPEC ülkeleri fonlarının beklenen düzeye varm am ası ve diğer yandan DM ’nin % 3 oranında değer kazanm ası sonu
cu dolar bir m ik tar değer kaybetm iştir. D aha sonra OPEC ülkelerinin do
lar ve sterlin yerine DM ve İsviçre frangına yönelm eleriyle dolar değeri 1974 yıl sonuna k a d a r düşm eye devam etm iştir. Bu arada, DM ve DM ’le birlikte dalgalanan p a ra lara göre değer kaybeden dolar; K anada, İtalya ve İngilteredeki enflasyon hızı, ödem eler dengesizliği, m alî ve p arasal politikalar sonucunda K anada dolar, liret ve sterlin karşısında değer k a zanm ıştır.
ö z e l Çekm e H akları (ÖÇH), U luslararası P ara Fonu rezerv pozisyon
ları, altın ve çeşitli dövizlerden oluşan ulu slararası toplam rezerv hacm i 1974 yılı Kasım ayı itibariyle bir önceki yıl aynı aym a göre % 17,6 a rta ra k 184 m ilyar 848 m ilyon dolardan 216 m ilyar 276 m ilyon dolara ulaşm ış
tır. 1973 yılındaki a rtış oranı % 16,2 dir. Toplam rezervlerde izlenen artış, rezerv pozisyonlarında % 33,8 ve çeşitli dövizlerde % 24,4 oranındaki y ü k selişlerden ileri gelm iştir. 1973 yılında altın % 10,2 ve ö z e l Çekme H akları
% 12,6 oranlarında artm ış fak a t 1974 yılında bu kalem ler hem en hiç a rtış gösterm em iştir.
Gelişm iş ülkelerin grup olarak 1973 yılı sonunda ÖÇH cinsinden 95,4 m ilyar olan rezervleri 1974 yılı sonunda 98,2 m ilyar ÖÇH ye yükselm iştir.
1970 yılından beri uygulanan ve 1973 yılı sonuna k ad ar önemli a rtışla r gö steren ö z e l Çekm e H ak lan 1974 yılında 1973 düzeyinde kalm ıştır. Yıllar itibariyle Özel Çekm e H aklarının durum u şöyledir. 1970 yılında 3,1; 1971 de 6,4; 1972 de 9,4; 1973 te 10,6 ve 1974 te 10,8 m ilyar dolardır.
1970 - 73 yılları arasında pek değişm e gösterm eyen ve 7 m ilyar dolar civarında kalan üye ülkelerin P ara Fonu nezdindeki rezerv pozisyonları 1974 yılında 10,8 m ilyar dolara çıkm ıştır. Toplam rezervlerin büyük kısm ını oluşturan başlıca ülkelerin ellerinde bulunan çeşitli dövizler 1973 yılında 122,7 m ilyar dolar iken 1974 yılında 152,5 m ilyar dolara yükselerek % 24,3 oranında artm ıştır. 1973 yılında artış oranı % 18,4 tür.
Ülkelerin ve resm î kuruluşların altın stoku 1972 de 44 m ilyar 905 milyon; 1973 te 49 m ilyar 845 m ilyon dolar iken 1974 yılında 49 m ilyar 410 m ilyon dolardır. 1974 yılı altın stokunun 42 m ilyar 720 m ilyon doları çe
şitli ülkelerde, geri kalanı U luslararası P ara Fonu ve U luslararası Ödem eler Bankasındadır.
Petrol fiyatları OPEC ülkeleri rezervlerinde önem li a rtışla ra neden olm uştur. Bu ülkelerin ÖÇH cinsinden 1973 yılı sonunda 12,1 m ilyar olan rezervleri, 1974 yılı Kasım ayı sonunda 36 m ilyar ÖÇH ye yükselm iştir.
Petrol ülkeleri içinde en büyük rezerv artışı Suudi A rabistandadır. Bu ülkenin 1973 yılında 3,2 m ilyar ÖÇH cinsinden olan toplam rezervi 1974 yılında 11,7 m ilyara yükselm iş ve bu su retle Suudi A rabistan u lu s
lararası rezerv büyüklüğü açısından A lm anya ve A m erikadan sonra üçüncü durum a geçm iştir. Diğer OPEC ülkelerindeki rezerv artışları ise şöyledir.
İra n ’ın rezervi 1973 yılı sonunda 1 m ilyar ÖÇH iken 1974 yılı sonunda 6,9 m ilyar ÖÇH ye; V enezuela’nın 2 m ilyar ÖÇH iken 5,3 m ilyar ÖÇH ye;
N ijerya’nın 0,5 m ilyar ÖÇH iken 4,6 m ilyar ÖÇH ye; Libya’nın 1,8 m ilyar ÖÇH iken 3 m ilyar ÖÇH ye; K uveyt’in 0,4 m ilyar ÖÇH iken 1,1 m ilyar ÖÇH ye; Ira k ’ın 1,3 m ilyar ÖÇH iken 2,7 m ilyar ÖÇH ye çıkm ıştır.
Petrol ü reten ülkelerin b ir kısm ında ve özellikle ekonom ileri gelişm iş olanlarda rezerv a rtışları yavaş seyretm ektedir. Bu ülkeler petrol gelir
lerinin büyük kısm ını hızla a rta n ith a la t giderlerinde kullanm ak d u rum un
dadırlar. Bu gruba giren ülkeler arasında 1973 yılı sonunda rezervi 1 m il
y a r ÖÇH olan C ezayir’in 1974 yılı ilk dokuz ayında rezervi 1,8 m ilyar ÖÇH ye yükselm iş, yıl sonunda te k ra r 1,4 m ilyar ÖÇH ye düşm üştür.
Bir p a ra politikası aracı olarak reesk o n t oranları, 1974 yılında a rta n enflasyon ve işsizlik biçim indeki çelişkili durum a bir tedbir alm ak am aciyle, kullanılm aya devam edilm iştir. H atırlanacağı ü zere hem en tüm ülkeler
1973 yılında hızlı fiyat yükselişleri karşısında dar para politikası y ü rü t
m üşler ve bu nedenle reeskont oranlarını bazen birkaç aşam ada, a rtırm ış
lardır. R eeskont oranlarında artış trendi, para politikaları paralelinde 1974 yılı ilk yarısı boyunca sürm üştür. 1974 yılı ikinci yarısında beliren ekono
m ik faaliyet hacm indeki düşüş ve a rta n işsizlik sonucu o larak para politi
kaları yön değiştirm eğe başlam ış ve enflasyona rağm en bu kez genişletici politikalar uygulanm asına geçilm iş ve reeskont o ranları düşürülm üştür.
ABD’de % 8 e yükseltilen reeskont oranı, üretim ve işsizliğe enflasyon karşısında daha önem verilm esi sonucu önce % 7,25 e so n ra % 6,75 indi
rilm iştir. İn giltere’de h afta d a yalnız üç iş günü çalışm a ve m adenci grevleri sonucu düşen üretim i canlandırm ak için enflasyon da gözönünde tu tu la ra k reesk o n t o ran la n % 13 den aşağıya doğru beş aşam ada % 11,5 e indiril
m iştir.
B. A lm anya 1974 N isan ve M ayıs aylarında doların değer kaybetm eğe başlam ası üzerine geniş ç ap ta desteklem e alım larına girişm iş ve bu arada genişleyen likiditeyi kısıtlam ak üzere reesk o n t kredisi lim itlerini % 75 o ra nında indirm iş; reeskont oranını ise % 4,5 ta n % 7 ye yükseltm iştir. A ncak
1974 ün ikinci yarısında beliren durgunluk ve büyüyen işsizlik, B. A lm an
y a ’da geniş p a ra politikası uygulam asını gerektirm iş, reesk o n t kotaları artırılırken, reeskont oranları önce % 6,5 a sonra % 6 ya düşürülm üştür.
İtalyada liretin döviz piyasalarında değer kaybetm esi yanısıra şid detlenen enflasyonu bir ölçüde önlem ek için reesk o n t oranları % 6,5 ten
% 9 a yükseltilm iştir. A ncak a rta n işsizlik nedeniyle so n radan bu oran
% 8 e düşürülm üştür.
Belçika, H ollanda, K anada gibi diğer sanayileşm iş ülkelerde de zam an farklılıkları ile para politikaları ve buna bağlı olarak ree sk o n t o ran la rın daki gelişm eler benzer trendleri izlem iştir. Bu açıdan Belçikada, yılın b a şında % 7,75 olan reeskont oranı Şubat ayında % 8,75 e çıkarılm ış ve 1975 Ocak ayı sonunda te k ra r % 8,25 e düşürülm üştür. H ollanda’da 1974 yılı başında % 9 dan % 10 a çıkarılan reesk o n t oranı Tem m uzda % 8 e, Ekim de % 7 ye indirilm iştir. F ransada ise H aziranda % 11 den % 13 e çıkarılan oran O cak i 975 de % 12 e düşürülm üştür.
1974 sonları itibariyle p a ra arzı verilerinin, 1974 ü n ilk yarısında u y gulanan d a r para politikasının etkisi altında, 1973 yılı eş dönem lerinden d aha düşük b ir hızla yükseldikleri izlenm ektedir. Bir ekonom ik bunalım a y er verm eden enflasyonla savaşm a ilkesi u y arınca p a ra arzı artış oranları Kasım ayı itibariyle son oniki ay içinde 1974 te ABD’de % 9,8; B. A lm an
y a ’da % 11 ve İta ly a ’da % 14,2 oranlarında a rtış gösterm iştir. Aynı ü lk e lerde 1973 benzer dönem i para arzı a rtış oranları sırasiyle % 12,2, % 13,8 ve % 23 idi.
7 — ULUSLARARASI PARA REFORMU ÇALIŞMALARI
U luslararası para sistem i reform uyla ilgili olarak Y irm iler Kom itesi, Eylül 1972 ilâ H aziran 1974 arasında tek n ik ve karm aşık tü m so ru n lar üzerinde kapsam lı çalışm alar yapm ış ancak nihai bir anlaşm aya da u laşam a
m ıştır. Bununia beraber Yirm iler K om itesinin 12 - 13 H aziran 1974 g ü n lerindeki toplantısında, tasarlan an para reform u sistem i ana çizgileriyle o rta y a konm uş, bazı konularda görüşm elerin sürdürülm esi k a ra rla ştırı
lırken diğer konularda da derhal bir takım tedbirler alınm ası ve bunların bir geçiş dönem inde uygulam aya konularak parasal istikrarın sağlanm ası yoluna gidilm iştir.
Reform un bir evrim içinde gerçekleştirilm esi biçim inde sonuçlanan Yirm iler K om itesinin 1974 yılı çalışm aları özetle şöyledir :
A rtan enflasyon ve o rtay a çıkan enerji bunalım ı sonucu Yirm iler Ko
m itesinin Ocak 1974 te R om a’da yaptığı beşinci toplantı gündem ine güncel sorunlar hakim olm uştur. Bu arada n et petrol ithalatının P ara Fonu üye ülkeleri ödem eler dengesi üzerindeki olum suz etkilerini hafifletebilm ek için bir “Petrol Fonu” kurulm ası konusunda Para Fonu Başkanı H. Johan- nes W ittev een ’in bildirisi kabul edilm iştir. Petrol Fonuna 3 m ilyar ÖÇH dolayında b ir kaynak sağlanm ıştır. Bu Fondan yapılan yardım ların geri ödem e süresi, üyelerin ödem eler dengesi durum una göre, 3 yıldan 7 yıla ka d a r değişebilm ektedir. Fondan y ararlan an lara uygulanacak faiz oranı vadeye göre % 6 7 /8 ilâ % 7 1 /8 arasındadır.
Rom a toplantısında ÖÇH birim i değerinin nasıl ve neye göre s a p ta nacağı ve ÖÇH’nın sağlıyacağı gelirin ne olacağı konuları da tartışılm ış
tır. T oplantıda ayrıca yılda üç dö rt kez to p lan arak parasal sistem i y ö n e te cek ve uygulam ayı yürütecek, ansızın beliren karışıklıklarla u ğ raşacak bir G uvernörler Konseyi kurulm ası konusunda anlaşm a sağlanm ıştır.
Yirm iler K om itesinin altıncı ve son toplantısı 1 2 -1 3 H aziran 1974 günlerinde W ashington D.C. de yapılm ıştır. Bu toplantıyla K om ite u lu sla r
arası para reform u üzerindeki çalışm alarını tam am lam ış; ilk aşam ada a lın m ası gerekli tedbirleri kararlaştırm ış ve u luslararası parasal durum la ilgili olarak o rtay a çıkan başlıca problem leri gözden geçirm iştir.
Y irm iler K om itesinin son toplantısı sırasında Para Fonu Y ürütm e K u
rulu, ÖÇH’nin geçiş dönem inde değerinin nasıl oluşacağını k a ra rla ş tır
m ıştır. ÖÇH’nin dünya ticaretindeki payları en az yüzde bir olan 16 ülke parasının göreli ağırlıklarına uygun bir dem ete eşdeğer sayılm ası kabul edilm iştir. Bu k a ra r 1 Tem m uz 1974 ten itibaren yürürlüğe konm uştur.
A yrıca ÖÇH faizi % 5 olarak saptanm ıştır.
Y irm iler K om itesinin bu son toplantısından hem en önce, reform un teknik ayrıntıları üzerinde Y irm iler Alt Kom itesi de onikinci ve sonuncu toplantılarını yapm ış bulunuyorlardı.
H aziran toplantısı sonunda açıklanan Reform T asarısı önsözü şöyledir:
“Y irm iler Kom itesi, birçok yönleri gelecekteki gelişm elerin ışığında daha iyi o rtay a konabilecek olan yeni para sistem inin; enflasyonla ilgili
belirsiz durum , enerji sorunu ve çözüm lenm em iş diğer problem ler k a rşı
sında b ü tünü ve tüm ay rın tılarıyla sap tanm asının şim diden yerinde olm a
yacağı görüşündedir. T asarının “P a ra Sistem i R eform u” başlıklı I. Bölü
m ünde, u luslararası p arasal reform konusunda Y irm iler K om itesinde y a
pılan görüşm e ve ta rtışm a la rla varılan aşam a belirtilm iş ve sistem in K o
m itenin kanısına göre, gelecekte ana çizgileriyle nasıl b ir evrim izleyeceği gösterilm iştir. Önemli bazı nok taları üzerinde henüz an laşm a sağlanm am ış bir kısım k o n ular daha geniş olarak T asarıya ilişik E klerde ele alınm ıştır.
E k’ler, bu konulardaki görüşm e ve ta rtışm a la r sonucunda varılan aşam ayı kaydetm ek, ileride yapılacak düzenlem elere örnekler v erm ek ve sistem in işleyişiyle ilgili ayrıntıları belirtm ek am acıyle Y irm iler A lt K om itesi B aş
kanı ve Başkan Y ardım cıları tarafın d an hazırlanm ıştır. K onularla ilgili düzenlem eler Fon tarafın d an uygun görülecek zam anda ve biçim de u y g u lanm alı ve Fon tüm uygulam aya geçm e konusunda ilerde varılacak a n la ş
mayı da gözönünde bulundurarak, bu düzenlem eleri ilkin bazı durum larda bir denem e niteliğinde başlatabilm elidir. T asarının “ilk A şam a” başlıklı II.
Bölüm ünde, Y irm iler K om itesinin derhal ele alınm asını k a ra rla ştırd ığ ı k o nu ve ted b irler içerilm ektedir.”
Bunların dışında Y irm iler Kom itesi, P ara Fonu Y ürütm e K urulundan bazı k o nularda P ara Fonu Sözleşm esine getirilecek değişiklikler üzerinde ta sla k la r hazırlam asını da istem iştir. Bu h azırlıklar şu k o nularda o lacak tır : G uvernörler K onseyinin kurulm ası; P ara Fonuna, geçici dönem de d e
ğişken ku r uygulayan ülkelerin durum una hukukîlik kazandırm a olanağı verilm esi; ödem eler dengesi gereğiyle alınan tic a rî tedbirler ya d a diğer cari hesap tedbirlerinin artırılm am ası yönünde öngörülen gönüllü g a ra n ti
nin sürekli kılınm ası; P ara Fonuna, k a ra rla ştırıla ca k biçim de ve zam anda olm ak üzere bir İkam e H esabı kurm a yetkisi verilm esi; altın konusundaki m evcut kurallard a değişiklik yapılm ası; kalkınm a yardım ı ile ÖÇH bölü
şüm ü arasında kuru lacak bir bağlantının uygulam aya konulm asında P ara F onuna yetki tanınm ası; Genel H esabın, ÖÇH kullanım ı konusundaki k u ralların ve ayrıca, bunlarla ilgili bü tü n önerilerin ele alın arak geliştirilm esi.
S özkonusu değişiklik tasla k la rı üzerinde anlaşm aya varıldığında, b un
ların P ara Fonu kotalarının yeniden gözden geçirilm esi çalışm alarının sona erdirilm esi için sap tan an güne yani, Ş ubat 1975 e k a d a r G uvernörler K u
ru lu n u n onayına sunulm ası öngörülm üştür.
8 — ULUSLARARASI KURULUŞLAR
İktisadî İşbirliği ve Kalkınma Teşkilâtı, üyeleri yönünden bir p lan lam a örgütü görevini yapar. 24 üyesinin çoğu sanayileşm iş ülkeler ol
duğundan, teşk ilâtın çalışm aları daha çok bu ülkelerin soru n ların a çö
züm bulm aya yöneliktir. A yrıca te şk ilâ t üyeleri a rasın d a eğitim , h a b e r
leşme, ekonom ik ve m alî olaylar, istatistik , kalkınm a, tarım , ulaşım , çevre
sorunları, işgücü, bilim ve teknoloji gibi konularda işbirliği sağlam aya çalışır. OECD 1974 yılında enerji politikası, petrol açıklarının finansm anı, serm aye hareketleri, işsizlik ve talep yetersizliğine karşı alınacak te d b ir
ler ve üyelerinin ticaretin i a rttırm a k için yapılm ası gerekli yardım lar k o n usunda çalışm alar yapm ıştır.
Türkiye’ye Yardım Konsorsiyomu çerçevesinde 1974 yılında y u rd u m uza toplam o larak 111 m ilyon dolarlık program ve proje kredisi ta a h h ü t
edilm iştir. Bu m iktarın 41.1 milyon doları Fransa; 64.4 m ilyon doları A l
m anya; 2.6 m ilyon doları Hollanda; 2.9 milyon doları Belçika tarafın d an finanse edilm ektedir.
Bilindiği gibi Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) nin kuruluş am acı, üyeler arasında ekonom ik, m alî ve ticarî konularda tam bir politika u y u m u sağ lay arak gelecekte te k b ir devlet olabilm enin m addi tem ellerini hazırlam aktır. A ncak T opluluk 1974 yılında tüm ekonom ilerde gözlenen bunalım lar sonucu p arasal ve ekonom ik birlik konusunda etkin bir geliş
me sağlayam am ıştır. A yrıca üye ülkelerin ödem eler dengesini olum suz yönde etkileyen enerji bunalım ına karşı önerilen o rta k bir enerji politikası 1974 içinde gerçekleşm em iştir. K onjonktür politikalarında sağlanm aya ç a lışılan koordinasyona rağm en, üye ülkelerde fiy atlar ve işsizlik oranı hız
la artm ıştır. AET topluluğunun üye dışı ülkelere olan ih racat a rtış hızı 1974 yılında yavaşlam ıştır. Topluluğun tic a re t açığı B. A lm anya’nın v e r
diği fazlalığa rağm en yıl içinde hızla artm ıştır.
T ürkiye ile AET arasındaki o rtaklık ilişkisinin Geçiş Dönemi koşulla
rını belirleyen K atm a Protokol, 1 Ocak 1973 tarihinde yürürlüğe girm iştir.
A ncak o sırada Topluluk üyeleri sayısı da 6 dan 9 a yükselm iştir. Söz k o nusu ilişkinin üyelerin 6 dan 9 a çıkm asıyla genişleyen Topluluğa u yum u
nu sağlam ak üzere 1975 te T ürkiye ile AET arasında bir Tam am layıcı Protokol im zalanm ıştır. Bu son protokolün ticari hüküm leri de b ir geçici anlaşm a ile 1 O cak 1974 tarihinden itibaren yürürlüğe konulm uştur. T a
m am layıcı P rotokol ile AET ye tanıdığım ız Liberasyon listem iz % 40 o ra nında genişlem ekte ve bu listedeki m allar sayısı da üç m isli artm ak tad ır.
Diğer ta ra fta n AET nin herhangi bir ortaklık bağlantısı içinde olm adığı üçüncü ülkelerle geliştirdiği tercihli tic a re t anlaşm aları sonucu T ü rkiye’
nin T opluluktan sağladığı ödünlerin önemi azalm aktadır.
1 O cak 1958’de yürürlüğe giren Rom a A ndlaşm asına bağlı olarak k u rulan Avrupa Yatırım Bankası’nın amacı, O rtak P a z a r içinde dengeli bir bölgesel gelişm eye yardım cı olacak yatırım lara ve topluluğa üye birçok ülkenin o rta k çıkarları olan projelere kredi sağlam aktır. B ankanın diğer am acı ise O rtak P azara aday üye olan ülkelerin gelişm esine yardım cı ola
cak yatırım lara kredi verm ektir.
Bankanın 1974 yılında m ukaveleye bağladığı kredilerin toplam ı 995 milyon hesap birim i tutarın d ad ır. Bu yıl verilen krediler toplam ında geçen yıla göre % 22 lik bir a rtış vardır. Bu kredilerin 541 m ilyon hesap birim lik kısm ı bölgesel gelişm elere yardım cı olm ak am acıyla üye ülkelere veril
m iştir. K alan kredilerin çoğu ise enerji rezervlerini a rttırm a , nükleer en e r
jiden y ararlan m a ve K uzey D enizindeki enerji y a ta k ların ı işletm e am a cını güden projelerle ilgilidir.
T ürkiye 1974 yılında A vrupa Y atırım B ankası toplam kredilerinin yaklaşık olarak % 10 unu, diğer aday üyeler ise % 5 ini alm ışlardır.
A vrupa Y atırım Bankası, önceki yıllarda ülkem ize tah sis ettiği k red i
lerden 1974 yılında çeşitli projeler için toplam olarak 23.8 m ilyon hesap birim lik kısm ını se rb e st bırakm ıştır.
Bu m iktarın 2,4 m ilyonu Keban, 1,9 m ilyonu Boğaz K öprüsü, 0,2 m il
yonu G ökçekaya - Seyitöm er, 0,5 m ilyonu Petkim , 1 m ilyonu TCDD Elek
trifikasyon, 8,7 m ilyonu TCDD D izelizasyon, 0,03 m ilyonu Gediz p ro jele
rine verilm iş, 9 m ilyonu T ürkiye Sınai K alkınm a Bankası aracılığıyla özel se k tö r projelerine ayrılm ıştır. A yrıca 0,1 m ilyon h esap birim lik m iktar, yatırım öncesi h arcam alar finansm an fonu olarak M aliye Bakanlığına ta h sis edilm iştir.
D ünya B ankası G rubunu o lu ştu ran U luslararası İm ar ve Kalkınm a Bankası (IBRD), U luslararası K alkınm a Birliği (IDA) ve U luslararası Fi
nansm an K urum u (IFC), 30 H aziran 1973 - 30 H aziran 1974 dönem inde 82 ülkeye toplam olarak 4 m ilyar 499 m ilyon dolar kredi verm işlerdir. A yrı
ca IFC 18 m ilyon dolar tu ta rın d a yatırım yapm ıştır.
IBRD, 48 ülkeye 105 proje için 3 m ilyar 218,4 m ilyon dolar, IDA 36 ülkeye 69 proje için 1 m ilyar 95,2 m ilyon dolar ikrazda bulunm uştur.
IBRD ve IDA kredilerinin % 22 si ulaşım , % 22 si tarım , % 18 i elektrik enerjisi üretim i ve % 10 u sanayi ve geri k alan % 28 i diğer kesim lerle ilgilidir. IFC, 20 ülkeye 32 proje için 203,4 m ilyon dolar kredi açm ış ve bazı yatırım lara katılm ıştır. IFC kredi ve yatırım larının % 42 si dem ir-çelik,
% 26 sı tekstil, % 12 si çim ento ve inşaat m alzem eleri ü rete n ve geri kalan
% 20 si diğer kesim lere gitm iştir.
Dünya Bankası G rubu 1974 yılı kredi ve yatırım larının finansm anı için 1 m ilyar 853 m ilyon dolar dış kay n ak sağlam ıştır. Bu kaynağın % 31 i p e t
rol ü rete n ülkeler tarafın d an karşılanm ıştır.
D ünya B ankası G rubu 1974 yılında ülkem ize 241,6 m ilyon dolar kredi verm iştir. Bu krediler şu şekilde dağılm ıştır : IBRD 3 proje için toplam 228 m ilyon dolarlık kredi açm ıştır. IBRD kredilerinin 40 m ilyonu kam u k u ru luşları için D evlet Y atırım Bankasına, 148 m ilyon doları A fşin - E lbistan projesine, 40 m ilyon doları A ntalya sahilinde gerçekleştirilecek olan or
m an ürünleri ve kağıt yapım ı projesine verilm iştir. IFC, tek stil ve b o ru s a
nayii dallarına 13,6 milyon dolar kredi sağlam ış ve ayrıca gene boru s a nayii dalındaki bir işletm eye 450 bin dolarla o rta k olm uştur.
Uluslararası Para Fonu 1973 - 1974 dönem inde bir y andan olağan ç a lışm alarını sürdürm üş diğer yandan Y irm iler K om itesi kanaliyle 1972 yılın
dan beri devam eden reform çalışm alarını tam am lam ıştır.
1974 yılı sonu itibariyle U luslararası P ara Fonu kotam ız ÖÇH cinsin
den, 1973 sonundaki gibi, 151 m ilyondur. Bu kotanın 37 m ilyon 752 bin 14 ÖÇH lik bölüm ü altın geri kalan 113 m ilyon 247 bin 986 ÖÇH lik bö
lüm ü ise T ürk lirası cinsindendir. K otam ızla ilgili işlem ler, diğer üyelerde olduğu gibi P ara Fonu Genel H esabı çerçevesinde yürütülm ektedir. 1974 yılı içinde ülkem iz, kotasını kullanm a yönünde herhangi bir işlem yap m a
m ıştır.
U luslararası P ara Fonu, üyelerle ilişkisini ayrıca ö z e l Çekm e H a k la n hesabı çerçevesinde de yürütm ektedir. Ü lkem ize 1970, 1971 ve 1972 yılla
rında toplam 50 m ilyon 307 bin birim lik ö z e l Çekm e H akkı tahsis edil
m iştir. Tahsis edilen Özel Çekm e H akları zam an zam an kullanılm ış ve geriye ödem elerde de bulunulm uştur.
U luslararası P ara Fonu, ihtiyaç duyan üyelerine ö z e l Çekm e H a k la n hesabından kredi verm ek için rezerv durum u y eterli üyelerine b aşv u rm ak ta ve istediği katılm a payı m iktarını da belirtm ektedir. Buna ö z e l Çekm e H akları sistem inde “designation” adı verilm ektedir. Ü lkem iz son yıllarda, rezervlerim izdeki gelişm e sonucu olarak bu yüküm lülüğe m u hatap olmuş ve 1971 - 1974 arasında Para Fonuna 15 m ilyon Özel Çekm e H akkı birim lik çeşitli dövizler verm iştir. 1974 yılı sonu itibariyle, P ara Fonu ö z e l Çek
me H akkı hesabım ızda kullanabileceğim iz, 35 m ilyona yakın ö z e l Çekm e H akkı tahsis bakiyem iz m evcuttur.
