KAMU MÂLİYESİ

1980 yılından beri devlet bütçesinin, GSMH içinde azalan nispi payı, 1983 yılında, artış gösterm ektedir. 1979 yılında, toplam konsolide kulla­ nımların GSMH içindeki payı yüzde 25,8 iken, bu pay 1980 de yüzde 24,1 e, 1981 de yüzde 22,5 e, 1982 de yüzde 19,6 ya düşmüştür. Ancak, 1982 yılındaki düşme, bütçenin, on aylık olarak hazırlanm asından da kaynak­ lanmaktadır.

1983 yılı bütçesi, enflasyonla mücadeleyi esas amaç olarak belirlerken, hedef alman yüzde 4,8 büyüme hızını gerçekleştirmeye yönelik olarak hazır­ lanmıştır. 1983 yılı bütçesinin, 2 trilyon 330 milyar liralık konsolide kaynak­ ları ile GSMH içindeki payı yüzde 20,6 ya ulaşm aktadır. Bu yönüyle, 1983 yılı bütçesi, ekonomiyi düzenlemede önemli bir sorumluluk yüklenmiştir.

İstikrar programının temel ilkelerinden biri, devlet bütçesinin, reel kaynaklardan finansmanının sağlanması olmaktadır. Bu nedenle, kamu harcamalarının daha sağlıklı kaynaklara kavuşturulması konusundaki çalış­ malar, 1983 yılında da sürdürülmekle beraber, arzulanan etkinlik sağ­ lanamamıştır.

Türk vergi sisteminin ve özellikle vergi idaresinin iyileştirilmesi ve geliştirilmesi faaliyetleri çerçevesinde yapılan bu çalışmalar kısaca şöyle özetlenebilir.

Gelir Vergisi Kanunu’nda yapılan değişikliklerle, düşük gelir grupla­ rına giren vergi mükelleflerinin, daha düşük oranda vergilendirilmesi yo­ luna gidilmiştir. Vergi oranlarını yumuşatmak amacıyla, 1983 yılında 1 milyon liranın altında kalan gelire uygulanan vergi oram, yüzde 39 dan, yüzde 36 ya düşürülmüştür. Gelir vergisi oranında yapılan bu düzenlemeye paralel olarak, Kurumlar Vergisi oram da yüzde 50 den yüzde 40 a indi­ rilmiştir. Ayrıca, Mali Denge Vergisi de yürürlükten kaldırılmıştır.

1983 mali yılı içinde çıkarılan, Yeniden Değerlendirme Kanunu, 350 bini aşan Gelir ve Kurumlar Vergisi mükellefinin, bilançolarım yeniden de­ ğerlendirmesine olanak sağlamış, şirketlere bu yolla sermaye artırımı ve tahvil ihracı kolaylıkları getirmiştir. 1983 yılı içinde çıkarılan, vergi uyuş­ mazlığına ilişkin tebliğ ile, vergi denetimi dışında kalan gelirin, denetim alanı içine sokulması amaçlanmıştır.

Vergi konusunda alman bu önlemler ile toplam vergi yükü, 1983 yılında yüzde 17,1 e düşmüştür. Vergi yükü 1981 yılında, yüzde 18,2, 1982 yılında ise yüzde 15,0 idi.

1983 yılında, vergi kayıp ve kaçağının önlenmesi konusunda alman önlemlerin, henüz arzulanan şekilde bir sonuç vermediği görülmektedir. Nitekim, 1982 yılında, tahakkuk eden gelir vergisinin, yüzde 82 si tahsil edilirken, 1983 yılında bu oran yüzde 81 olmuştur.

1983 yılı konsolide devlet bütçesi, 2 trilyon 600 milyar lira olarak kanunlaşm ıştır. Konsolide bütçe ödeneklerinin, 1 trilyon 138,5 milyar lirası cari hizmetler, 653,6 milyar lirası yatırım ve 807,9 milyar lirası transfer harcam aları için ayrılmıştır. 1983 yılı konsolide bütçesi, başlangıç ve yıl sonu ödenekleri karşılaştırıldığında, önceki yıllara göre, bu yıl bütçesinin de cari harcam alar dışında, harcam a hedeflerine ulaşamadığı söylenebilir. Cari hizmetlere ayrılan başlangıç ve yıl sonu ödenekleri incelendiğinde,

1982 yılında yüzde 18 dolayında olan farkın 1983 yılında yüzde 9 a düştüğü görülmektedir. Bu fark, yatırım ödeneklerinde yüzde 18,7 den yüzde 19,1 e transfer ödeneklerinde yüzde 9 dan yüzde 58 e çıkmıştır (Tablo 38).

1983 yılı konsolide bütçe uygulaması sonucunda, toplam harcamalar, bir önceki yıla göre, yüzde 63,7 oranında artmıştır. 1980, 1981, 1982 yılları için bu artış hızı, sırasıyla, yüzde 77,4, yüzde 42,6, yüzde 7,8 dir.

Toplam harcamaların, cari, yatırım ve transfer harcamaları arasındaki dağılımı incelendiğinde, transfer harcamalarının payının arttığı görülmek­ tedir. 1982 de bu paylar cari harcamalar için yüzde 42,2, yatırım har­ cam aları için yüzde 21,2 ve transfer harcamaları için yüzde 36,6 iken, 1983 de bu paylar sırasıyla, yüzde 37, yüzde 19,4, yüzde 43,6 olmuştur.

1983 aralık sonu itibariyle, konsolide bütçe dengesi incelendiğinde, konsolide kaynaklar toplamının 2 trilyon 329,5 milyar liraya ulaştığı gö­ rülmektedir. Bu miktar, 1982 yılı kaynaklar toplamından yüzde 55,5 fazla­ dır. 1983 yılının yüzde 30,6 dolayındaki enflasyon hızı dikkate alınacak olursa, konsolide bütçe gelirlerinde reel bir artış olduğu söylenebilir (Tablo 39).

Konsolide kullanımlar toplamı 1983 de yüzde 47,1 oranında artarak toplam 2 trilyon 509,3 milyar liraya ulaşmıştır. Toplam konsolide kulla­ nımlar içerisinde en büyük payı, yüzde 47,1 ile sermaye teşkili ve tran s­ fer harcam aları oluşturm aktadır. Bu harcamalar, geçen yıla göre, yüzde 94,9 oranında artarak 1 trilyon 181,9 milyar liraya ulaşmıştır. Yüzde 49,8 oranında artarak 526,8 milyar liraya ulaşan yatırım harcamaları ise, kon­ solide kullanımların yüzde 21 ini teşkil etmektedir. 1983 yılı bütçesinde, bütçe mahsupları, cari harcamalar, yatırım harcamaları ve avansların paylarında önemli bir değişme görülmemektedir. Ancak, bütçe em anet­ lerinin, geçen yıl yüzde 5,5 olan payının, 1983 yılında yüzde 9,7 ye çıktığı dikkati çekmektedir.

Konsolide kaynaklar toplamı ile konsolide kullanımlar arasındaki fark olan konsolide bütçe açığı, 1983 yılı sonunda, 179,9 milyar lira olmuştur. Geçen yıla göre azalma gösteren bu açık, konsolide kaynaklardaki artış hızının, konsolide kullanımlar artış hızından daha fazla olmasındandır. Konsolide bütçe açığının 1982 yılma göre azalmasına rağmen, bu açığın hazine kaynağından finansmanda Merkez Bankası kaynağı, 1982 yılında, bir önceki yıla göre yüzde 16,1 azalırken, 1983 yılında, yüzde 122,8 artarak, 72,2 milyar liraya yükselmiştir. Bütçe açığının iç borçlanma yoluyla fi­ nansmanında büyük bir artış görülmekte, ancak, net hata tu tan d a artmış bulunmaktadır.

Genel bütçeden ödenecek kamu iç borçlar toplamı, bir önceki yıla göre, yüzde 37,2 oranında bir artış göstermiştir. Genel bütçeden ödenecek iç borçların artm ası, tahvil borçlarından kaynaklanmaktadır. Hazine iç istikraz tahvilleri, bir önceki yıla göre, yüzde 84,6 artmış, genel bütçe içindeki nispi payı yüzde 24,4 den yüzde 32,9 a çıkmıştır. İç

konso-lidasyon borçlarının artış hızında, 1983 yılında bir önceki yıla göre önemli bir düşme görülmektedir. 1982 yılında yüzde 84,6 oranında artan iç kon- solidasyon borçları 1983 de yüzde 22,6 oranında artm ıştır. Artış hızında görülen bu yavaşlama sonucu konsolidasyon borçlarının genel bütçe için­ deki payı yüzde 65,3 e düşm üştür. 1983 yılında tasarruf bonosu uygulama­ sından doğan borçların tüm ü ödenm iştir.

Bütçe dışı iç borçlanm ada İktisadi Devlet Teşekkülleri (İDT) tahvil­ lerinin bir önceki yıla göre arttığı görülm ektedir. Bu artış yüzde 67,8 olup, Emlak Kredi Bankası’nca piyasaya arzedilen tahvillerden kaynaklanm ak­ tadır. Belediye tahvilleri ile ilgili bütçe dışı iç borçlarda, yaklaşık yüzde 50 dolayında bir azalma görülm ektedir. İstanbul Belediyesine ait olan 617 milyonluk tahvilin, 308 milyon liralık bölümü itfa edilerek 309 milyon­ luk bir tahvil borcu, bakiye olarak kalm ıştır (Tablo 40).

V. FİYATLAR

1977 yılından itibaren hız kazanarak artan enflasyon, 24 Ocak 1980 tarihinde yürürlüğe konan İstikrar Program ında yer alan önlemlerle geniş ölçüde kontrol altına alınmıştır. Toptan eşya fiyatlarındaki yıllık ortalam a artış, 1978 de yüzde 52,6, 1979 da yüzde 63,9 ve 1980 yılında yüzde 107,2 olarak gerçekleşmişken, bu artış oranı 1981 de yüzde 36,7 ye ve 1982 yılında yüzde 25,2 ye düşm üştür. Ancak, 1983 yılında, bazı şirketlerin ve buna bağlı olarak bazı bankaların içinde bulunduğu darboğazı gidermek amacıyla uygulanan politika sonucu, ekonomideki likiditenin genişlemesi fiyatlar üzerinde olumsuz bir etki yaratm ıştır. Ayrıca, faiz oranlarının düşürülmesi sonucu oluşan negatif reel faizler, mevduat hacmi üzerinde olumsuz etki yapmış ve tüketim harcam alarının artm asına yol açmıştır. Toptan eşya fiyatları endeksi yıllık ortalam a artış oranı, 1983 yılında, yüzde 30,6 ya çıkarken, bu oran, A nkara geçinme endeksinde yüzde 30,8, İstanbul geçinme endeksinde yüzde 28,8 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 41).