A n t r e h o l ü n d e m e r m e r h a v u z ,
Ş e h i r i n ş a a t ı n d a s e r m a y e n i n r o l ü
D r . M ü h . M a r t i n V V a g n e r
Yeni İ s t a n b u l şekil a l m a k istiyor. Y e n i v ü c u d u n a yeni r u h -t a bir biçim v e r m e k is-tiyor. Bin senelik R o m a l ı r u h u ve beş yüz senelik eski T ü r k r u h u bu ş e h r e çehre vermişti. Bu ç e h r e c yüksek güzelliğilc b u g ü n de bizi t a m a m e n cezbediyor. F a -k a t yeni T ü r -k h a y a t ı ve yeni T ü r -k r u h u bu güzelliği d a h a fazla işlemek istiyor. Ç ü n k ü , inşa e t m i y e n bir millet y a ş a m ı -yor demektir.
Yeni İ s t a n b u l şehir yapıcısı P r o s t ' u n ş a h s ı n d a , şöhretli
bir m i m a r ı vazifelendirmiş bulunduğu için, a r t ı k diyebili-riz ki yeni İ s t a n b u l u n yeni plânı yeni T ü r k h a l k r u h u n u n dilemesi gerek olan şekli alacaktır.
s ı n a g i r m e m i ş olarr m i m a r p l â n l a r ı ç o k t u r , y a l n ı z s e r m a ye t a r a f ı n d a n y a p ı l ı p t a asla bir m i m a r ı n r u h u n d a n ş e -kil a l m a m ı ş o l a n ş e h i r l e r de o n l a r d a n a z değildir. A n c a k m i m a r ı n k u d ı e t i l e s e r m a y e k u d r e t i b ü y ü k ve m ü r e k k e p bir birlik h a l i n e geldikleri z a m a n d ı r ki ş e h i r l e r , ş e k l i n i n güzelliği ö n ü n d e b u g ü n d e r i n bir h u ş u d u y d u ğ u m u z bir ( S i n a n S ü -l e y m a n ) eseri h a -l i n i a-lır.
A c a b a K o s t a n t i n i n ve S ü l e y m a n ı n ş e h r i n i h a n g i s e r m a y e k u d r e t l e r i y a p t ı ? Bu k u d r e t l e r i b u g ü n i s t a t i s t i k l e i z a h e t m e k kabil değildir. F a k a t biliyoruz ki, K o s t a n t i n i n eski R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u , h e r h a l d e ş e h r i n i y e n i d e n y a p a b i lecek t ü k e n m e z s e r m a y e k u d r e t l e r i n e m a l i k t i . Bir m i s a l o l a r a k şu h a t ı r a y ı söyliyelim: A y a s o f y a n ı n i n ş a s ı (18) t o n a l t ı -n a m a l o l m u ş , B u g ü -n t a k r i b e -n 25 m i l y o -n T ü r k liarsı t u t a r . O z a m a n k i t u t a r ı ise h e r h a l d e çok f a z l a idi. T ü r k c i h a n d e v -l e t i n i n h ü k ü m d a r ı S ü -l e y m a n z a m a n ı n ı n S i n a n t a r a f ı n d a n y a p ı l a n i n ş a a t ı ise h e r h a l d e çok d a h a az y e k û n l a r t u t m a m ı ş olsa g e r e k t i r . K o s t a n t i n o p o l i s ile İ s t a n b u l , C i h a n d e v l e t l e r i -n i -n e -n b ü y ü k l e r i -n d e -n ikisi-ni-n s e r m a y e k u d r e t i ile y a p ı l d ı l a r . B u g ü n k ü v a z i y e t n a s ı l d ı r ? T ü r k i y e arazisi 500 s e n e evvelkine n a z a r a n çok k ü ç ü l m ü ş t ü r . B u g ü n m e m l e k e t i n v e r g i l e -ri o z a m a n k i gibi İ s t a n b u l u b e s l e m e k için değildir. B i l â k i s İ s t a n b u l ş i m d i vergi k a b i l i y e t i n i n % 75 k a d a r bir k ı s m ı n ı b ü -t ü n m e m l e k e -t i n yeni i m a r ı n a veriyor. F a z l a o l a r a k ş u r a s ı n ı d a göz ö n ü n d e t u t m a k l â z ı m d ı r : Z a m a n ı m ı z d a ş e h i r i n ş a a t -çılığı, ş e h i r l i l e r i n s e r m a y e k u d r e t i n i , 532 s e n e s i n i n A n t h e m i o s ' u v e y a 1550 s e n e s i n i n S i n a n ı z a m a n ı n d a k i n d e n d a h a z i y a d e o -l a r a k , d a h a az güze-l g ö r ü n ü r , r u h u ve f i k r i d a h a az t a t m i n e d e r işlere h a s r e d e r . Nevyork, L o n d r a , P a r i s , B e r l i n gibi cih a n ş e cih i r l e r i ş e cih i r i n ş a s ı n a a y r ı l a n senelik p a r a l a r ı n t a k r i b e n a n c a k y a r ı s ı n ı göze g ö r ü n ü r y ü k s e k y a p ı l a r d a k u l l a n ı y o r -lar. Ö t e k i yarısı, y a p ı l a r ı n b a k ı m ı , k a n a l i z a s y o n , yollar, gidiş geliş t e s i s a t ı ve s a i r e y e s a r f e d i l i y o r . F a k a t b u n d a n d a h a m ü h i m o l a n bir şey de v a r d ı r : Z a m a n ı m ı z ı n ş e h i r yapıcılığı bir çok t e k n i k ve k ü l t ü r e l istekler dolayısile p e k p a h a l ı bir h a l a l ınıştır. Ve y ı l d a n yıla d a h a p a h a l ı l a ş m a k t a d ı r . B u g ü n ş e h i r l e r i n senelik g e l i r l e r i n i n % 25 k ı s m ı n d a n f a z l a s ı n ı alıyor. G ö -r ü l ü y o -r ki, m ü ş t e -r e k , m o d e -r n , b ü y ü k şehi-rlilik h a y a t ı çok, çok p a h a l ı bir h a l e g e l m i ş t i r .
B u v a z i y e t h e r n e k a d a r c e s a r e t kırıcı s a y ı l m a m a k icap e d e r s e de, m o d e r n bir b ü y ü k ş e h i r d e m a s r a f l a r ı n m u t l a k a b ü y ü k l ü k d e r e c e s i n e u y g u n b u l u n m a s ı k e y f i y e t i , İ s t a n b u l u , N e v -york, L o n d r a , P a r i s veya B e r l i n gibi m a s r a f kitleleri seviyesin e ç ı k a r m a k gibi f i k i r l e r i k ı r a c a k m a h i y e t t e d i r . Meselâ, A rneıika ş e h i r l e r i n i n 1927 1933 s e n e l e r i n d e k i o r t a l a m a m a s -r a f l a -r ı n ı bizim İ s t a n b u l d a n b e k l e m e y e k a l k a -r s a k , b u ş e h -r i n i n ş a s ı m a s r a f ı n d a a d a m b a ş ı n a t a k r i b e n 80 d o l a r hisse d ü şer ki İ s t a n b u l l u n u n senelik g e l i r i n d e n çok f a z l a o l s a g e -r e k t i -r . İ ş t e b u m ü ş a h e d e y e b a k a -r a k ç ı k a -r a c a ğ ı m ı z n e t i c e ş u d u r : Y e n i İ s t a n b u l , ş e h i r inşacılığı b a k ı m ı n d a n yeni ş e k i l l e n m e i ş i n d e B a t ı A v r u p a s ı ş e h i r l e r i n i n ş e k i l l e n m e s i n -d e k i n e n a z a r a n çok -d a h a b a ş k a s e r m a y e ö l ç ü l e r i n e ve çok d a h a b i ç i m l e n m e t a r z l a r ı n a göre h a r e k e t e t m e y e m e c b u r d u r . V ü c u t b u l a n ş e h i r o m e m l e k e t i n ve h a l k ı n ı n s e r m a y e k u d r e t i l e pek sıkı s u r e t t e a l â k a d a r d ı r . Ve o n a göre v ü c u t b u l u r . B u s e -b e p l e İ s t a n -b u l , h e r ş e y d e n evvel, A v r u p a ş e h i r l e r i n i n d ü ş t ü ğ ü h a t a l ı m a s r a f l a r d a n ve h a t a l ı t e k e m m ü l l e r d e n k a ç ı n m a l ı d ı r . İ s t a n b u l çok d a h a f a k i r bir ş e h i r o l d u ğ u n d a n , A v r u p a ş e h i r -l e r i n i n bo-l k e s e d e n y a p t ı k -l a r ı h a t a -l a r a ve y a n -l ı ş m a s r a f -l a r a t a h a m m ü l e d e m e z . B u m ü ş a h e d e y i d a h a ziyade c a n l a n d ı r m a k için o k u y u c u l a r ı m ı z a a ş a ğ ı d a k i cetveli g ö s t e r i y o r u z . P l â n l a r ı n ı n saf bir h ü l y a â l e m i n d e k a l m a s ı n ı i s t e m i y e n bir ş e h i r i n ş a -cısı bu cetveli göz ö n ü n d e b u l u n d u r m a l ı d ı r . B u cetveldeki
r a k a m l a r , T ü r k i y e n i n e k o n o m i k k u d r e t l e r i esas m i k y a s ol-m a k üzere (1) a d e d i ile ö l ç ü l ol-m e k t e ve b ü t ü n r a k a ol-m l a r b e h e r n ü f u s a i s a b e t e t m e k ü z e r e g ö s t e r i l m e k t e d i r :
Memlekettir Makine
sarfi-yatı Otomobil mEV-cudu illin ve para tedavülü
Dış tica-ret T ü r k i y e 1 1 1 1 Y u n a n i s t a n 2.3 4.3 0.9 2.6 İ t a l y a 9.7 9.7 1.7 3.2 F r a n s a 14.5 45.5 5 6.8 A l m a n y a 35.8 14.7 2 6.7 İ n g i l t e r e 53.4 49.5 4 13.5 Birleşik A m e r i k a 126.7 370.5 6 5,3
B u cetvel bize g ö s t e r i y o r ki, d a h a ziyade zirai m a h s u l l e r ü r e t e n T ü r k i y e n i n e k o n o m i k k u d r e t i , b a t ı m e m l e k e t l e r i n i n yüz senelik bir m o d e r n t e k n i k i n k i ş a f ı ve i ş l e t m e e k o n o m i s i ile elde e t m i ş o l d u k l a r ı s e r m a y e y e k u n l a r ı n a g ö r e h a r e k e t e t m e s i n e şimdilik i m k â n v e r m i y o r . Bu sebeple, bir T ü r k V e k i lin b u n d a n az bir z a m a n evvel T ü r k i y e n i n b u g ü n k ü milli g e -lirini n ü f u s b a ş ı n a a n c a k (85) lira o l a r a k t a s a r l a m ı ş o l m a s ı , bizi h i ç h a y r e t e d ü ş ü r m e m e l i d i r . Ve bu m i k t a r A l m a n millî g e l i r i n d e n (5) d e f a , A m e r i k a milli g e l i r i n d e n (10) d e f a d a h a azdır. B u r a k a m l a r k a r ş ı s ı n d a , b a n a h a k l ı olarak, şöyle d e n i l e c e k t i r : T ü r k i y e ve o n u n e n b ü y ü k vilâyet ş e h r i h e n ü z y ü k -s e l m i y e b a ş l ı y a n bir e k o n o m i d e v r e -s i n i n b a ş l a n g ı c ı n d a d ı r . Ve ş e h i r p l â n l a r ı ise b u g ü n için değil, gelecek nesiller için y a p ı lır, bu itirazı s e v i n e r e k ve o n a i ş t i r a k e d e r e k k a r ş ı l a r ı z . A n -cak şu n o k t a y ı g ö z d e n k a ç ı r m a y ı z : bir m e m l e k e t i n e k o n o m i k y ü k s e l m e s i , pek n a d i r o l a r a k d e h ş e t l i s ü r ' a t l e y ü k s e l e n bir m ü n h a n i g ö s t e r e n bir h â d i s e d i r . K e n d i s i n i h e m e n m ü n h a s ı r a n t e k n i k ve e n d ü s t r i y a l i z m s a h a s ı n a a t m ı ş o l a n Birleşik A m e -r i k a milli geli-ri 1860 s e n e s i n d e n 1930 s e n e s i n e k a d a -r y a n i iki n e s i l d e n az f a z l a bir z a m a n d a a n c a k iki misli o l a b i l m i ş t i r . H e n ü z beş veya on misli o l m a m ı ş t ı r . U n u t u l m a m a s ı i c a p e d e n bir n o k t a da, z a m a n ı m ı z ı n ş e h i r i n ş a s ı b a k ı m ı n d a n t e k â m ü l ü n ü n d u r m u ş bir h a l d e o l m a y ı ş ı d ı r . B i l â k i s bir m i l l e t i n s e r m a y e k u d r e t i n d e n m ü t e m a d i y e n yeni yeni ve d a h a f a z l a z a -zifeler i s t e n m e k t e d i r . B u sebeple, v i c d a n ı m ı z m ü s t e r i h o l a r a k diyebiliriz ki, ş e h i r i n ş a s ı n a d o k u n a n h e r p l â n l a y ı ş , ö l ç ü s ü n ü m i l l e t i n b u g ü n k ü ve g e l e c e k t e k i s e r m a y e ve e k o n o m i k u d r e t i n d e a r a m a l ı d ı r . Y o k s a k â ğ ı t ü z e r i n d e k a l ı r ve olsa olsa g ü -zel r ü y a l a r d a n k a l m a y a d i g â r r e s i m l e r diye bakılır.
hır, Avrupa şehirlerinin teknik ve t e ç h i z a t ı n d a n çok uzak b u -l u n d u ğ u ha-lde, şimdiden şehir-li-lerin s e r m a y e kudreti ve ge-lirleri ile hiç m ü n a s e b e t i olmıyan bir m a s r a f inkişafı için-dedir. Bu iddiamızı aşağıdaki r a k a m l a r l a t e b a r ü z e t t i r e l i m :
Berlinli, kendi ş e h r i n i n , şehir inşacılığına n ü f u s b a ş ı n a t a k r i b e n (3,200) liralık bir s e r m a y e y a t ı r m ı ş t ı r . Bu sermayeyi ( % 4,5) ile faizlendiı-mek, (% 1) ile i t f a etmek ve ( % 1,5) ile b a k ı m ı n ı t e m i n e t m e k için senelik geliri olan t a k r i b e n (600) l i r a d a n t a k r i b e n (2251 lira, yani gelirinin % 37 kısmını feda e t m e k vaziyetindedir. Bu yekûn bir şehirliyi kol'kutacak bir şeydir. F a k a t yine de verilebilir. İ s t a n b u l l u y a gelince, o, pek k a b a t a s l a k bir t a h m i n ile, şehir inşacılığına t a k r i b e n n ü f u s başına (1,300) lira y a t ı r m ı ş t ı r denilebilir. D a h a fazlasına git-meyip te yalnız Beı-lindeki faiz nisbetlerile h e s a p yapsak bile İ s t a n b u l l u , şehir inşacılığına ait tesisatın faizlenmesi, a m o r t i s i ve bakımı için t a k r i b e n senede (90) lira v e r m e k vaziyetindedir. Geliri n ü f u s başına 140 150 l i r a d a n ibaret b u l u n d u ğ u n -dan, y e m e k t e n veya giyinmekten, veya m e k t e p t e n veya isti-r a h a t t e n t a m a m e n vazgeçmedikçe bu p a isti-r a y ı veisti-remez. Sadece k a b a biı t a h m i n e d a y a n a n şu r a k a m l a r d a n çıkacak netice: İs-t a n b u l i n i b u g ü n k ü şehir yapıcılığı, h a l k ı n gelirine n a z a r a n
çok p a h a l ı d ı r . Ve şehirliler bu devamlı yükü taşıyamazlar. Bü hal h e r ihtisas s a h i b i n i n ilk bakışta gözüne ç a r p a r .
B ü t ü n yeni ve eski b i n a l a r a bakım h u s u s u n d a k i n o k s a n -lıkta ona, şehir inşacılığına ait m e v c u d u n bakımı ve yenilenmesi için şehirin ve ş e h i r l i n i n sermaye k u d r e t i n e malik b u -l u n m a d ı ğ ı k a n a a t i n i verir. İ s t a n b u -l şehri, bugün yatırı-lmış kıymetlerin h e s a b ı n a yaşıyor. Y a n i m e v c u t t a n yiyor. Yeni y a -t ı r ı l a n s e r m a y e n i n b ü y ü k kısımlarını sarf ve is-tihlâk ediyor, ç ü n k ü şehir yapıcılığını b ü t ü n şehirlilerin geliri ile m ü t e n a s i p bir hale getirmemiştir.
