TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (SİNOLOJİ) ANABİLİM DALI
ÇİN KAYNAKLARINDA TANG HANEDANLIĞI DÖNEMİ ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİ VE ANTİK İPEK YOLU’NA ETKİLERİ
Doktora Tezi
Sema GÖKENÇ GÜLEZ
Ankara – 2019
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (SİNOLOJİ) ANABİLİM DALI
ÇİN KAYNAKLARINDA TANG HANEDANLIĞI DÖNEMİ ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİ VE ANTİK İPEK YOLU’NA ETKİLERİ
Doktora Tezi
Sema GÖKENÇ GÜLEZ
Tez Danışmanı Doç. Dr. İnci ERDOĞDU
Ankara – 2019
i ÖNSÖZ
Tang Hanedanlığı Çin’in altın çağını yaşadığı ve aynı zamanda doğu ve batı arasında etkileşimlerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Söz konusu dönemde hanedanlık stratejik konuma sahip olan Batı Bölgesi politikasında önemli stratejiler izleyerek bazı tedbirler almıştır. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde izlediği en önemli strateji Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere kurduğu Anxi Genel Valilik birimi olmuştur.
Bu çalışmada, Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde kurulan Anxi Genel Valilik birimi ve altında kurulan Anxi Dört Garnizon yapısının kapsamı, kuruluş amaçları ve Batı Bölgesi’ndeki faaliyetleri ile sonuçları ele alınacaktır. Aynı zamanda Tang Hanedanlığı’nın bölgede Anxi Genel Valilik birimini kurması doğrultusunda aldığı önlemlerin antik İpek Yolu’na etkileri incelenecektir.
Tez çalışmam süresince yardımını esirgemeyerek destek olan danışman hocam sayın Doç. Dr. İnci Erdoğdu’ya teşekkürlerimi sunar, lisansüstü çalışmalarım süresince her türlü konuda destek olan ve deneyimlerini paylaşan sayın hocam Prof. Dr. Bülent Okay’a teşekkür ederim. Ayrıca doktora tez araştırması yapmak üzere bir yıllık süre ile bulunduğum Shanghai Fudan Üniversitesi’nde tez çalışma ve araştırmalarım ile kaynak tedariki konusunda yardımcı olan sayın Prof. Dr. Han Sheng hocama ve tez araştırmalarım konusunda değerli fikirlerini benimle paylaşan sayın Prof. Wu Yugui hocama teşekkürlerimi sunarım.
ii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ………..i
GİRİŞ………....1
1. BÖLÜM ANXİ GENEL VALİLİK YÖNETİM BİRİMİ ARAŞTIRMALARI....9
1.1. Anxi Genel Valiliğin Önemi………….………...10
1.2. Araştırmada Kullanılan Kaynaklar………...16
1.2.1. 24 Tarih’te Yer Alan Kayıtlar………...18
1.2.2. Çin Yıllıklarındaki Kayıtlar……….24
1.2.3. Hatıra Notlarında Geçen Kayıtlar……….26
1.2.4. Arkeolojik Buluntular………..29
2. BÖLÜM BATI BÖLGESİ TERİMİNE DAİR……….33
2.1. Han Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi………..….42
2.1.1. Han Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı………...42
2.1.2. Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di ve Batı Bölgesi Politikası……47
2.1.3. Zhang Qian’in Batı Bölgesi Seyahatleri………...61
2.2.Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi………...68
2.2.1. Tang Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı………..68
2.2.2. Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi Politikası………...93
2.2.3. İmparator Gaozu Dönemi Batı Bölgesi Politikası………...99
2.2.4. İmparator Taizong Dönemi Batı Bölgesi Politikası………102
2.2.5. İmparator Gaozong Döneminden An Lushan İsyanı Dönemine Kadar Batı Bölgesi Politikası………...106
iii
3. BÖLÜM ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİ VE ANXİ DÖRT
GARNİZON……….………..110
3.1.Genel Valilik Yönetim Birimi………...110
3.2. Antik İpek Yolu Kavşak Noktası: QIUCI (KUÇA)………...112
3.2.1. Anxi Genel Valiliğin Kurulması ve Yönetimi……..………..114
3.2.2. İmparator Taizong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası……….121
3.2.3. İmparator Gaozong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası………125
3.2.4. Qiuci’da (Kuça) Tang Hanedanlığı – Tibet Çatışması………132
3.3. İpek Yolu Vaha Başkenti, Yeşim Taşı Diyarı: YUTIAN (HOTEN)...140
3.3.1. Tang Hanedanlığı ve Yutian (Hoten) İlişkileri...………...…..146
3.3.2. Yutian (Hoten) Garnizonu Askeri Savunma Sistemi….…….…………150
3.3.3. Yutian’in (Hoten) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi…..……...158
3.4. Doğu -Batı Ticaret ve Savunma Merkezi: YANQI (KARAŞEHER)…...161
3.4.1. Tang Hanedanlığı ve Yanqi (Karaşeher) İlişkileri…………...……..164
3.4.2. Yanqi (Karaşeher) Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi……….171
3.4.3. Yanqi’nin (Karaşeher) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi…....…182
3.5.Asya ve Avrupa Stratejik Kavşağı: SHULE (KAŞGAR).………..………..185
3.5.1. Orta Asya - Avrupa Ulaşım ve Etkileşimindeki Köprü: Pamir………...190
3.5.2. Tang Hanedanlığı - Tibet Çatışmasında Shule (Kaşgar)…...…….……200
3.5.3. Doğu – Batı Etkileşiminde Shule’nın (Kaşgar) Yeri ve Önemi……..…206
4. BÖLÜM ANXİ GENEL VALİLİĞİNİN ANTİK İPEK YOLUNA ETKİLERİ………..…..………...210
4.1.Tang Hanedanlığı Dönemi İpek Yolu Stratejisi………..………..214
4.2.Posta Teşkilatı Sistemi………...………...224
4.3.Ticaret Yönetmeliği ve Geçiş İzni Sistemi………234
4.4. Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi………..246
iv
4.5. Gözetleme ve İşaret Kuleleri ……….……….251
SONUÇ………...……..257
ÖZET………...….266
ABSTRACT………...…..267
KAYNAKÇA………268
EKLER……….…290
EK-1 TABLOLAR………...………290
EK-2 HARİTALAR...………..310
EK-3 RESİMLER………..………..322
1 GİRİŞ
4000 yıllık yazılı tarihe sahip olan Çin, farklı dönemlerde hem iç kesimlerinde hem de sınır bölgelerinde farklı politikalar izlemiştir. Çin’in izlediği politikalar dönemin imparatorunun belirlediği strateji kapsamında değişiklik göstermiştir. İmparatorun belirlediği strateji kapsamında izlenilen politikalar sonucunda, Çin kimi zaman sınırlarını ve kontrol alanını genişletmiş, kimi zaman iç kesimlerinde kaos hakim olmuştur. Nitekim izlenilen stratejiler hanedanlık için tehdit teşkil eden ya da aynı amaç uğruna karşı karşıya geldiği uluslara karşı belirlenmiştir
Tarih boyunca Çin’in sürekli olarak odaklandığı ve kontrol altına almak istediği bölge şüphesiz ki ‘‘Batı Bölgesi (西域)’’1 olmuştur. Batı Bölgesi terimi geniş anlam
1Batı Bölgesi terimi Çin kaynaklarında Xīyù ( 西域) olarak geçmektedir. Çinlilerin kullandıkları Hsi-yü yani “Batı Toprakları” adını Han sülalesi devrinde (M.Ö. 206-M.S.
220) daha çok Tanrı dağlarının güneyinden kıvrılan yol üzerindeki Yü-men yani “Yeşim taşı Kapısı’nın batısındaki topraklar için kullandığı görülmektedir. (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler I’’, Avrasya Terim Dergisi, 2(2): 20- 25, s. 21, İstanbul, 2014) Batı Bölgesi
2
olarak Orta Asya bölgesine işaret ederken, dar anlamda ise günümüz Xinjiang2 bölgesine işaret etmektedir. Batı Bölgesi sahip olduğu stratejik konumu, doğu ve batı arasında bir köprü vazifesi görmesi, elverişli tarım toprakları, maden rezervleri ile sadece Çin’in değil Göktürk, Arap ve Tibet gibi ulusların da odak noktası olmuştur. Çin Batı Han Hanedanlığı döneminden itibaren Batı Bölgesi’ne karşı farklı politikalar belirlemiştir. Batı Han Hanedanlığı döneminde İmparator Wu Di izlediği stratejiler kapsamında bölgeye Zhang Qian adında bir elçi göndermiş ve Zhang Qian Batı Bölgesi’ne gerçekleştirdiği seyahatlerden sonra İmparatora Batı Bölgesi Raporunu sunmuştur. Zhang Qian’in seyahatleri, Çin’in daha önce yabancı olduğu bölgede daha yerinde stratejiler uygulamasını ve Çin’in mevcut İpek Yolu hattına dahil olmasını sağlamıştır. Ayrıca Çin, sınırları ötesindeki Batı Bölgesi’ni tanımış ve Çin’in merkezi iç kesimleri Zhongyuan (中 原) ile Batı Bölgesi ulusları arasında ticari ve kültürel etkileşim başlamıştır. Batı Han
Geniş anlam olarak Orta Asya bölgesine işaret ederken, dar anlam olarak ise Xinjiang bölgesine işaret etmektedir.
2 Bugünkü Doğu Türkistan coğrafyası Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde yer almakta ve Çin idari yapısı içinde “Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi” olarak adlandırılmaktadır.
Batısında Kazakistan, Kırgızistan, Afganistan ve Tacikistan; güney batısında Pakistan ve Hindistan; güneyinde Tibet; kuzeyinde Rusya ve Moğolistan ve doğusunda Çin ile komşudur. 4.500 kilometre uzunluğunda sınırı ve 1.626.000 km2 yüzölçümü vardır.
(Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök-Türkler Döneminde Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2015, s. 91.) Çalışmanın ilerleyen kısımlarında ‘‘Xinjiang’’ olarak ifade edilecektir.
3
Hanedanlığı döneminde izlenilen Batı Bölgesi stratejisi Çin’in sonraki dönemlerde uygulayacağı stratejiler için bir temel niteliğinde olmuştur.
Çin’in en parlak dönemini yaşadığı Tang Hanedanlığı döneminde, Çin belirlediği dış politikasında daha barışçıl bir yaklaşım sergilemiştir. Nitekim Tang Hanedanlığı döneminde Çin farklı uluslar ile kültürel, ekonomik ve ticari etkileşimlerde bulunmuştur.
Bu sebeple kültürel ve ticari etkileşimlerin zirveye ulaştığı bu dönemde Çin’in Altın Çağı’nı yaşaması yadsınamayacak bir durumdur. Çin bu dönemde sınırlarını genişletmek, stratejik konuma sahip Batı Bölgesi topraklarını kontrol altına almak ve daha da önemlisi antik İpek Yolu güzergahlarında söz sahibi olmak amacıyla stratejiler izlemiş ve bu doğrultuda da çeşitli önlemler almıştır. (Batı Bölgesi Haritası için Bakınız: Harita 10) Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde alınan en önemli strateji ‘‘Anxi Genel Valilik ( 安 西 都 护 府 )’’ birimini ve daha sonrasında bu birim altında ‘‘Anxi Dört Garnizon’u (安西四镇)’’ kurmak olmuştur. Hanedanlık Batı Bölgesi stratejisinde sürekli olarak kuzeyden gelen göçebe ulus Batı Göktürkler, doğuya doğru genişleyen Araplar ve Tarım Havzası’nı kontrol altına almak isteyen Tibetliler ile karşı karşıya gelmiştir. Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimi kurmasından sonra bir çok önlem almıştır. Alınan önlemler Tang Hanedanlığı’nın sınır bölgelerini genişletirken aynı zamanda antik İpek Yolu üzerindeki hakimiyetini de arttırmıştır. Dolayısıyla söz konusu çalışmada; Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi strateji kapsamında kurulan Anxi Genel Valilik birimi kapsamı ve faaliyetleri ile Antik İpek Yolu’na olan etkileri ele alınacaktır.
4
Çalışmanın birinci bölümünde, konuya dair yapılan çalışmalar ve araştırmalar ele alınmıştır. Anxi Genel Valilik Yönetim Birimi konusunda günümüzde yapılan araştırmalar, söz konusu çalışmada kullanılacak Çin’in resmi tarih kayıtları, bölgede yapılan arkeolojik çalışmalar ve Tang Hanedanlığı döneminde kurulan valilik birimi konusunda yapılan çalışmalar ele alınmıştır. Tarihi perspektifte Anxi Genel Valilik birimi konusunun araştırılmasının hem Çin Tarihi, hem de Orta Asya Tarihi ve günümüz Çin’in Yeni İpek Yolu Projesi açısından önemi ele alınmıştır.
İkinci bölümde, Çin tarihi kaynaklarında belirtilen Batı Bölgesi terimi, Han Hanedanlığı ve Tang Hanedanlığı dönemi başlıklarına ayrılarak detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Tarihsel arka planda Han Hanedanlığı dönemi siyasi yapısı, Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di’nin Batı Bölgesi politikası ve bu doğrultuda izlediği stratejiler incelenmiştir. Diğer bir başlıkta Tang Hanedanlığı dönemi Batı Bölgesi stratejisini anlamak için öncelikle Tang dönemi siyasi yapısı, İmparator Gaozu, İmparator Taizong ve İmparator Gaozong döneminden Anlushan İsyanı’na kadar olan dönemdeki Batı Bölgesi stratejileri ve Batı Bölgesi ulusları ile olan ilişkileri araştırılmıştır. Bu bölümde ‘‘Farklı imparatorlar döneminde izlenilen Batı Bölgesi politikasının Çin ve Batı Bölgesi ulusları ilişkilerine etkileri nelerdir?’’ sorusuna cevap aranmıştır. Bu bağlamda alınan tedbirler ve bu tedbirlerin sonuçları açıklanmaya çalışılmıştır.
5
Üçüncü bölümde çalışmanın ana konusu olan Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi strateji kapsamında Batı Bölgesi’nde kurduğu Anxi Genel Valilik3 birimi ve bu birim altında kurulan Anxi Dört Garnizon detaylı bir şekilde incelenmiştir. Anxi Genel Valilik biriminin kurulması ve yönetimi ele alınmıştır. Aynı zamanda Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi politikası ve savunmasında çok önemli bir yere sahip olan Qiuci (Kuça)4, Yutian
3 Çin kaynaklarında duhufu ( 都 护 府 ) olarak geçen terim Genel Valilik anlamına gelmektedir. “Genel Vali özellikle de şimdiki Xinjiang’da itaat altına alınan yabancı halkları idare etmek üzere kurulan ve çeşitli birimlerde genel valinin güçlerine sahip askeri bir görev.’’ (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler II’’, Avrasya Terim Dergisi, 3(1), s. 25, İstanbul, 2015.)
4 Çin kaynaklarında ilk olarak Qiuci (龟兹) olarak kaydedilen yer bugünkü Xinjiang Kuça bölgesine işaret etmektedir. Han Sülelesinde Kuei—tzu (Qiuci) olarak geçer.
Hunlar devrinde Kuei-tzu (Qiuci-Kuça) Devleti’nin payitahtı Yen şehriydi. Ch’angan’a uzaklığı 7.480 li idi. Güneyde Ching-chüeh (Niya), güneydoğuda Ch’ieh-mo (Çerçen?), güneybatıda Yü-mi, kuzeyde Wu-sun’lar, batıda Ku-mo (Aḳsu) ile komşuydu. Gök- Türkler devrinde Kuça, batıdaki Çin payitahtı Ch’ang-an’a 7.000 küsur li uzaktaydı.
Ḳaraşeher’den 100 li güneybatıya yürünürse, küçük bir dağ aşılarak iki büyük ırmak geçilir sonra 700 li kadar daha yürünürse Kuça’ya gelinirdi. Topraklar doğudan batıya ve kuzeyden güneye 600 li idi. (Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök- Türkler Döneminde Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi), s.
55.)
6
(Hoten)5, Yanqi (Karaşeher)6, Shule (Kaşgar)7 dört garnizon araştırılarak Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisindeki önemi açıklanmıştır. Söz konusu bölümde Anxi Valilik birimi altında kurulan Dört Garnizon ve antik İpek Yolu güzergahlarındaki
5 Çin kaynaklarında Yutian (于阗) olarak kaydedilen yer günümüz Xinjiang Hoten bölgesine işaret etmektedir. Milâttan önceki devirlerde Yü-t’ien (Ḫoten) Devleti’nin payitahtı Hsich’eng (“Batı Şehri”) idi ve Ch’ang-an’a uzaklığı 9.670 li idi. Güneyde Ch’o-ch’iang, kuzeyde Ku-mo (Aḳsu) ile komşuydu. Yü-t’ien (Ḫoten)’in batısında, ırmakların hepsi batıya akar ve Batı Denizi’ne dökülürdü. Onun doğusunda, ırmaklar doğuya akar, Yen-tse (LopNur)’ya ve Sarı Irmağın doğduğu yere dökülürdü. Batıdaki P’i-shan (Guma)’a uzaklığı 380 li idi. (Kürşat Yıldırım, s. 48.)
6 Çin kaynaklarında Yanqi ( 焉 耆 ) olarak kaydedilen bölge bugünkü Xinjiang Karaşeher’e işaret etmektedir. Ḳaraşeher (Yen-ch’i) Devleti’nin payitahtı Yüan-ch’ü idi.
Ch’ang-an’a 7.300 li, güneybatıdaki Wu-lei (Çedır etrafı)’ye 400 li, güneydeki Wei-li (Korla)’ye 100 li uzaklıktaydı ve kuzeydeki Wu-sun’lar ile komşuydu. (Kürşat Yıldırım s. 51)
7 İlk Çin kaynaklarında Shule (疏勒) adıyla kaydedilen bugünkü Xinjiang Ḳaşḳar
havalisine tekabül etmektedir. Milâda takaddüm eden yüzyıllarda büyük bir kısmı kumlu çöl, pek az kısmı ekilebilir topraklarla kaplı olan bu toprakların konumu şöyleydi:
Ch’ang-an’a 9.350 li, doğudaki Wu-lei’ye (Ḳaraşeher’in batısı, Çedır havalisi) 2.210, güneydeki Sha-ch’e (Yarkend)’ya 560 li uzaklıktaydı. Batıya doğru giden Ta (Büyük) Yüeh-chih (Kuşan), Ta-wan (Fergana) ve K’ang-chü yolları üzerindeydi. Sha-ch’e (Yarkend)’dan kuzeydoğuya gidilirse Shu-le (Ḳaşḳar)’ya varılırdı. Miladın başlarında ise Shu-le (Ḳaşḳar), Liu-chung (Lükçün)’a 5.000, Lo-yang’a ise 10.300 li uzaklıktaydı.
(Kürşat Yıldırım, s. 41.)
7
önemi ele alınırken aynı zamanda, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde karşı karşıya geldiği başta Batı Göktürkler, Tibet ve Araplar ile olan ilişkileri de ele alınmıştır.
‘‘Tang Hanedanlığı’nın Anxi (Kuça) Genel Valiliği ve bu birim altında Anxi Dört Garnizonu kurmasından sonra Batı Bölgesi’ndeki faaliyetleri nelerdir? Kuça merkez olmak üzere kurulan valilik merkezi ile Tang Hanedanlığı neyi amaçlamıştır? Sorularına cevap aranmıştır.
Dördüncü ve son bölümde, Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik biriminin Antik İpek Yolu’na olan etkileri incelenmiştir. Batı Bölgesi’nde Anxi Genel Valilik biriminin kurulmasından sonra bölgede alınan tedbirlerden antik İpek Yolu güzergahınca posta teşkilatlarının kurulması, ticaret yönetmeliği ve İpek Yolu güzergahı geçiş izni sisteminin oluşturulması, bölgede uygulanan askeri tarım topluluğu sisteminin kurulması ve yine güzergah boyunca gözetleme ve işaret kulelerinin kurulması ayrı başlıklarda incelenmiştir. Kuça Genel Valiliğin kurulmasından sonra Tang Hanedanlığı’nın güzergah boyunca aldığı tedbirlerin Antik İpek Yolu’na etkileri nelerdir? Sorusuna cevap aranmıştır. Aynı zamanda Antik İpek Yolu merkezi konumda yer alan Anxi Genel Valilik merkezinin İpek Yolu hattı üzerinde gerçekleştirilen ticaret ve kültürel etkileşimlere etkileri araştırılmıştır.
640 yılında İmparator Tai Zong döneminde Kuça merkez olmak üzere kurulan Anxi (Kuça) Genel Valilik yapısı günümüzde Çin’in Yeni İpek Yolu Projesi Bir Kuşak Bir Yol Stratejisi için bir temel niteliğindedir. Nitekim antik dönemde Çin stratejik
8
konum ve verimli topraklara sahip Batı Bölgesi olarak adlandırılan bölgede valilik tarzı yapılar kurarak bölgeyi kontrol altına almayı amaçlamıştır. Aynı şekilde günümüz Çin’in Yeni İpek Yolu projesi de amaç ve stratejisi bakımından benzerlik göstermektedir. Yeni İpek Yolu Projesi ile farklı güzergahlar aracılığı ile stratejiler izlemektedir.
Çalışmada Çin tarihi ve yazılı kaynakları, batılı ve Çinli araştırmacıların araştırmaları ve arkeolojik çalışmalar temel alınmıştır. Çin ve Batı kaynakları ile arkeolojik çalışmalar doğrultusunda oluşturulan tablo, harita ve resimler eklenerek çalışma desteklenmiştir.
Ayrıca çalışmada Çince Pinyin sistemi kullanılmıştır.
9 1. BÖLÜM
ANXİ GENEL VALİLİK YÖNETİM BİRİMİ ARAŞTIRMALARI
Tarihte Çin farklı dönemlerde izlediği politika ve stratejiler doğrultusunda iç kesimlerinde ve sınır bölgelerinde idari yönetim birimleri kurmuştur. Çin’in farklı dönemlerde kurduğu yönetim birimleri bir sonraki hanedanlık için oldukça önemli iken aynı zamanda o dönemdeki Çin’in diğer uluslar ile olan ilişkileri açısından da son derece önemli olmuştur. Söz konusu yönetim birimlerini kurarak o bölgede bulunun uluslar ile yaşadığı anlaşmazlıklara son vermeyi ve bölge yönetimini kontrolü altına almayı amaçlamıştır. Dolayısıyla antik dönemde Çin’in kontrolü altına almak istediği bölgelerde kurduğu valilikler sınır bölgelerdeki en üst idari yönetim birimleri olmuştur. Genel valilik yönetim biriminin kurulması Tang Hanedanlığı dönemi öncesine kadar dayanmaktadır.
Batı Han Hanedanlığı döneminde başlayarak, Ming Hanedanlığı dönemine kadar sınır bölgelerde bu tür idari yönetim birimleri kurulmuştur. Batı Han Hanedanlığı döneminde kurulmaya başlayan valilik birimi Batı Bölgesi Genel Valiliği (西域都护府), Tang Hanedanlığı döneminde Anxi Genel Valiliği ( 安 西 都 护 府 )8, Ming Hanedanlığı döneminde ise Jinwu Shiwei Askeri Valilik yönetim birimi (金吾侍卫亲军都护府) olarak adlandırılmaktadır. Batı Han Hanedanlığı döneminden itibaren kurulan bu yönetim
8 Çin’in yazılı kaynaklarında, Anxi olarak geçen bölge Kuça bölgesine işaret etmektedir.
Tarihi yazılı kaynaklarda Anxi olarak geçmesinden ötürü çalışmanın ilerleyen kısımlarında da antik dönemdeki adı ile Anxi Genel Valilik olarak kullanılacaktır.
10
birimleri Çin tarihinde hanedanlıkların yönetime devam etmesi ve özellikle sınır bölgelerde askerî yönetim kontrolünü sağlamak açısından da son derece önemli bir strateji olmuştur.9 Ayrıca Çin’in tarihi kaynaklarında Batı Bölgesi terimi ile adlandırılan Xinjiang bölgesi yönetimi ve stratejisi açısından da oldukça önemlidir.
1.1. Anxi Genel Valiliğin Önemi
Çin’in antik dönemde farklı hanedanlıklar döneminde kurulan ‘‘duhu zhidu sistemi’’ sınır bölgelerde kurulan valilik yönetim sistemi anlamına gelmektedir. ‘‘Duhu zhidu (都护制度)’’ ya da ‘‘duhufu (都护府)’’ terimini Türkçe’ye Genel Valilik Yönetim birimi olarak çevirebiliriz. Sınır bölgelerde kurulan bu yönetim birimleri hanedanlığın bölgedeki en üst yönetim birimleri olmuştur. Batı Han Hanedanlığı döneminden sonra Tang Hanedanlığı ve Ming Hanedanlığı gibi dönemlerde de kurulan bu idari yönetim birimlerinin amaç ve kapsamı aynı olmak ile beraber o dönemde sınır bölgelerde izlenilen politika ve strateji ile doğrudan alakalıdır. Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi (西 域) olarak adlandırılan bölgeyi kontrol altına almak ve bölgeyi yönetmek amacıyla Anxi Genel Valilik yönetim birimi kurulmuştur. Aslında kurulan bu yönetim birimi daha çok savunma ve askeri strateji amaçlı bir yönetim birimidir. Tang Hanedanlığı döneminde kurulan bu yönetim birimi ile Çin sürekli olarak çekişmeli olduğu Göktürklerin kontrolü
9 Li Dalong (李大龙), Duhu Zhidu Yanjiu (都护制度研究 ), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe (黑龙江教育出版社)，Harbin, 2012, s. 4.
11
altında olan bölgeyi kontrol altına almayı amaçlamıştır. Daha sonra Anxi Genel Valilik yönetim birimi altında Anxi Dört Garnizon kurulmuştur. Kurulan Anxi Dört Garnizon (四镇)10 ile Çin bölgede genişlemek ve orada bulunan ulusları kontrol altına almayı hedeflemiştir.
Valilik yönetim birimlerinin kurulması Çin tarihinde sınır yönetim politikasında son derece önemli bir yer tutmaktadır. Gerek Han Hanedanlığı döneminde gerekse Tang Hanedanlığı döneminde kurulan valilik birimleriyle Çin’in sınır politikası gittikçe güçlenmiştir. Bu sebeple bu konunun araştırılması tarih, siyasi bilimler, politika ve dış ilişkiler alanında araştırma yapan araştırmacılar için daima ilgi çekici bir konu olmuştur.
Konuya dair kaynakları taramamız sonucunda Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört Garnizon’un önemini şu şekilde belirtebiliriz:
Öncelikle Anxi dört garnizonun kurulması Tang Hanedanlığı savunma strateji açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Anxi Genel Valilik idari birimi ve kapsamında
10 Anxi Dört Garnizon Çin kaynaklarında Anxi Sizhen (四镇) olarak geçmektedir. Söz konusu garnizonlar Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi sınırlarında Anxi Valilik birimini kurmasının ardından bu valilik birimi altında kurduğu dört garnizona işaret etmektedir.
Anxi Dört Garnizon olarak bahsettiğimiz bu eyaletler sırasıyla, Qiuci (Kuça), Yutian (Hoten), Shule (Kaşgar) ve Yanqi’dir (Karaşeher).
12
kurulan dört garnizon Çin’in askeri stratejisinde büyük bir rol oynamıştır. Kurulan bu idari yönetim birimlerinden sonra Çin bölgedeki hakimiyetini arttırmaya ve çatışma içinde olduğu ulusları kontrolü altına almaya çalışmıştır. Bu dönemde Çin kuzeydeki Göktürkler (突厥)11, güneydeki Tibetliler (吐蕃)12 ve doğuya doğru genişlemeye ve yükselmeye başlayan Araplar (大食)13 ile sürekli olarak karşı karşıya gelmiştir. Çin, Batı Bölgesi’nin büyük çoğunluğunun kontrolü altında olan Göktürkler ile uzun dönem çatışmıştır. Batı Bölgesi topraklarını kontrolü altına almak isteyen ve bu doğrultuda da antik İpek Yolu güzergahları yönetimini kontrol altına almak isteyen Çin, sınır bölgelerde merkez olarak valilik idari birimi ve bunun da altında garnizonlar kurmuştur. Tang
11 Göktürkler Çin kaynaklarında Tujue (突厥) olarak geçmektedir. Göktürk Kağanlığı 552-745 yılları arasında varlığını sürdürmüştür. Çin'in Kuzey Zhou, Kuzey Chi, Sui ve Tang hanedanları ile uzun süre savaşmıştır. Kardeş kavgaları, diğer Türk halklarıyla arasında yapılan savaşlar, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar devletin yıkılmasına neden olmuştur.
12 Tubo ( 吐 蕃 ) Çin kaynaklarında Tibetlilere verilen isimdir. Tang Hanedanlığı İmparatoru Taizong’un ölümünden sonra Tibet İmparatorluğu çok güçlenmiş ve bunun sonucunda Çin Tibet işgalini durdurmak için güçsüz kalmıştır. Tibetliler Qinghai, Sichuan ve Gansu'ya doğru askeri saldırı başlatarak Tang Hanedanlığı’nın başkenti olan Chang-an’ı işgal etmiştir. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında Tubo yerine Tibet ifadesi kullanılacaktır.
13 Çin kaynaklarında Araplar, Dashi (大食) olarak kaydedilmiştir. Tang Hanedanlığı döneminde doğuya doğru genişleyen Araplar Çin ile çatışma halinde olmuştur.
Çalışmanın ilerleyen kısımlarında Dashi yerine Arap ifadesi kullanılacaktır.
13
Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Valilik birimi ile Çin sınırlarını genişletmiştir.
Aynı zamanda farklı güzergahlarda İpek Yolu geçiş yollarını da kontrolü altına alması, Çin’in çatışma halinde olduğu sınırlarını tehdit eden uluslara karşı askeri savunmasını güçlendirmesi açısından da son derece önemlidir.
İkinci olarak Anxi (Kuça), Tarım Havzası bölgesinde yer almaktaydı. Tarım Havzası14 sahip olduğu coğrafi konum ve koşullar sebebiyle oldukça geniş ve verimli topraklara sahip bir bölgeydi. Anxi Genel Valilik ve dört garnizon kurulduğu bölge ise üç taraftan yüksek dağlarla çevrili bir bölgeydi. Dolayısıyla valiliğin bulunduğu bölge coğrafi olarak stratejik öneme sahip olmuştur. Bölgenin sahip olduğu coğrafi konum Tang Hanedanlığı için stratejik avantaj sunmuştur. Ayrıca bölge, Doğu Hexi Koridoru (河西 走 廊 )15 ile bağlantılıdır ve bu dönemdeki askeri savunma güzergahı buraya kadar
14 Tarım Havzası Çin kaynaklarında Talimu Pendi (塔里木盆地) olarak geçmektedir.
15 Hexi Koridoru (河西走廊) Gansu’nun batı kısmında bulunan Hexi, Qinghai ve Tibet Platoları ve Moğol Platoları arasında yer almakta ve antik dönemde Çin ve Batıyı birbirine bağlayan kanal niteliğindedir. Doğudan batıya kadar uzanan bu binlerce kilometrelik yol, askeri anlamda önemli bir coğrafyada bulunmaktadır. He-hsi işaretleri kelimesi kelimesine “ırmağın batısı” demektir. Buradaki “ırmak” ise Çin kaynaklarında Huang-he 黃 河 olarak geçen “Sarı Irmak”tır. Bugünkü Kansu koridorunu ifade eden He- hsi’nin dört komutanlığı Kan-su eyaletindeki Liang-chou, Kan-chou, Su-chou ve Tun- huang’da bulunmaktaydı. (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler I’’, s. 22)
14
uzanmaktadır.16 Sahip olduğu coğrafi konumdan ötürü bölgeye hakim olmak, Tang Hanedanlığı’nın bölge politikası açısından büyük bir önem teşkil etmiştir. Bölgenin üç tarafının dağlarla çevrili olması hanedanlığın çatışmada olduğu uluslara karşı savunmasını güçlendirmesi açısından da önemlidir.
Üçüncüsü, Tarım Havzası sahip olduğu özel coğrafi konumu sebebiyle yeşil ovalar ve verimli topraklara sahip olan bir bölgedir. Dolayısıyla Tarım Havzası’nın verimli topraklara sahip olması bölgede ekilip biçilebilir tarım faaliyetlerinde bulunma imkanını sunmuştur. Tang Hanedanlığı bölgede Anxi Valilik birimini kurduktan sonra bölgede bir tür toprak işleme olarak adlandıracağımız tarım faaliyetlerine başlamıştır.
Tang Hanedanlığı döneminde askeri birlik veya toplulukların tarım faaliyetlerinde bulunması ‘‘tuntian sistemi’’ 17 olarak adlandırılmaktadır. Tarım Havzası’nın sunduğu
16 Zhang Anfu ( 张安 福 ), Tian Haifeng ( 田海 峰 ), Talimu Lishi Wenhua Ziyuan Diaoyan Xing Ji (环塔里木历史文化资源调研行纪), Zhongguo Shehui Kexueyuan (中国社会科学院), Beijing, 2016, s. 24.
17 Tuntian sistemi ( 屯 田 制 度 ) askeri birliklerin bölgeye gönderilerek orada tarım faaliyetlerinde bulunması anlamına gelmektedir. Kürşat Yıldırım’ın makalesinde şu şekilde geçer: Tun-t’ien 屯 田 teriminin kelimesi kelimesine tercümesi “askerî kışla ve tarım”dır. Çin dışındaki bölgelerde konuşlanan Çin memur ve askerlerinin kurduğu bir tür toprak işletme sistemidir. (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler I’’, s. 22) Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde tuntian sistemi, askeri tarım topluluğu olarak ifade edilecektir.
15
stratejik konum avantajını kullanan Tang Hanedanlığı bölgede askeri tarım topluluğu sistemini başlatarak burada Askeri Tarım Topluluğu Sınır Garnizonunu (屯田戍边) kurmuştur. Tang Hanedanlığı Anxi Valilik birimini kurmasının ardından izlediği bu strateji ile askeri birliklerin gıda temini sorununu çözmüştür. Aynı zamanda bölgeye belirli sayıda asker göndererek askeri savunmayı da güçlendirmesi açısından son derece önemli olmuştur.
Dördüncü olarak, Tang Hanedanlığı’nın ilk dönemlerinde (618-755) kurulan , Anxi Genel Valilik yönetim birimi ve bu kapsamda dört garnizonun kurulduğu yer olan Tarım Havzası ve civarı, günümüzde Çin’in öne sürdüğü Yeni İpek Yolu Projesi: Bir Kuşak Bir Yol (一带一路)18 stratejisinin uygulandığı bölgedir. Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi politikası ve Xinjiang bölgesi stratejisi direkt olarak söz konusu bölge ile
18 Yeni İpek Yolu Projesi: Bir Kuşak Bir Yol (一带一路) stratejisi Çin devlet Başkanı Xi Jinping’in 2013 Eylül ve Ekim aylarında Orta Asya ve Güneydoğu Asya ziyaretlerinde öne sürdüğü stratejidir. Xi Jinping İpek Yolu Ekonomi Kuşağı ve 21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu yani Bir Kuşak Bir Yol projelerini öne sürmüştür. Bu projenin amacı, Çin Halk Cumhuriyeti için daha fazla ticaret ve yatırım fırsatı açarken, Çin’i ABD ile müttefiklerinin stratejik kuşatmasından kurtarmaktır. İpek Yolu Ekonomik Kuşağı ve 21.
Yüzyıl İpek Yolu ya da Bir Kuşak Bir Yol olarak bilinen proje, Afrika’nın yanı sıra Avrasya kara parçasını hem karadan hem de denizden birbirine bağlamak üzere büyük çaplı altyapı geliştirilmesini öngörmektedir. (Bakınız: İnci İnce Erdoğdu, Bir Kuşak Bir Yol Projesinde (一带一路) Türkçe ve Çincenin Önemi, Türkbilim, Aralık, 2016, s. 121)
16
ilişkilidir. Tarihte Tang Hanedanlığı döneminde bölge yönetim ve kontrolünü ele almak amacıyla kurulan Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört Garnizon aslında günümüzdeki Kuşak ve Yol stratejisinin de temelini oluşturmaktadır. Nitekim izlenilecek politika ve strateji temelde benzerlik göstermektedir. Valilik yönetim birimi sınır bölge güvenliğini sağlamak, batıya doğru genişlemek ve oradaki ulusları kontrolü altına atmak için önemli iken, günümüzde Kuşak ve Yol stratejisi de aynı şekilde sınır bölgesi güvenliğini sağlamak ve Xinjiang bölgesi politikasını uygulamak açısından son derece önemlidir. Bu bağlamda Anxi Valilik birimi araştırılması antik dönemdeki sınır yönetimi hakkında bilgi vereceği gibi aynı zamanda günümüz Bir Kuşak Bir Yol stratejisi açısından da bir temel niteliğindedir. Dolayısıyla Anxi Genel Valilik ve kapsamında kurulan dört garnizon konusunun araştırılması Çin’in en parlak dönemini yaşadığı Tang dönemin Batı Bölgesi politikası ve bu bağlamda Xinjiang yönetim stratejisini anlamamızı sağlayacaktır. Aynı zamanda izlenilen stratejinin, gerek Xinjiang bölgesi gerek İpek Yolu kavşağı olan Kuça bölgesi için ne gibi sonuçlar doğurduğunu anlamamıza ışık tutacaktır. Bunun yanında söz konusu araştırma Çin’in geçmişten günümüze Xinjiang bölgesi politikasının ele alınması açısından önemlidir. Aynı zamanda günümüzde öne sürülen Yeni İpek Yolu Projesi, Kuşak ve Yol projesinin arka planında yatan ve Çin’in antik dönemde temelini oluşturduğu Batı Bölgesi stratejisini Çin’in tarihi yazılı kaynakları, arkeolojik buluntular, Batılı ve Çinli araştırmacı ve arkeologların bölgedeki çalışmaları doğrultusunda tarihi bir perspektiften ele alınması açısından da önem taşımaktadır.
1.2. Araştırmada Kullanılan Kaynaklar
17
Söz konusu çalışmamızda, Tang Hanedanlığı dönemi ilk yıllarında kurulan Anxi Genel Valilik yönetim birimi ve kapsamındaki Anxi Dört Garnizon birimlerine dair araştırmada genel olarak Çin kaynaklarından yararlanılacaktır. Söz konusu kaynaklar arasında, Tang dönemi Çin resmi tarih kayıtları, Çin yıllıklarında geçen kayıtlar, hatıra notlarında geçen kayıtlar, arkeolojik buluntular ve geçmişten günümüze araştırmacıların çalışmaları yer almaktadır. Ele alınan kaynaklar doğrultusunda Anxi Valilik birimi ile alakalı araştırmaları şu şekilde değerlendirebiliriz:
Sınır bölgelerde kurulan Genel Valilik yönetim sistemi asıl olarak Han Hanedanlığı döneminde başlayıp Tang Hanedanlığı dönemine kadar devam etmiştir.
Dolayısıyla konuya dair kayıtlar bu dönemlerde ya da bundan sonraki gelen yakın dönemlerde kaydedilmiştir. Bu döneme ait konuyla alakalı kaynaklarda ilgili kayıtlar açıkça görülmektedir. Song Hanedanlığı sonrasında çoğu belgede de konuya dair kayıtlar yer almaktadır. Fakat çoğunluk olarak bu belgeler kendinden önceki dönemde yazılan kayıtları tekrarlamaktadır. Kayıtlar içerik ve kapsam olarak kendinden önceki dönemin kapsamını geçemediği gibi aynı zamanda da ikinci el belge olarak ele alınmaktadır. Bu tür kaynaklarda kendinden önceki döneme ait yazılı kaynakların içeriği yer almaktadır.
Örneğin, Qing Hanedanlığı dönemindeki valilik sistemi ile alakalı kayıtlar bunun bir örneğini teşkil etmektedir. Aslında söz konusu dönemin, önceki dönemlerin kayıtlarını tekrar kaydetmesi içeriğin değersiz olduğu anlamına gelmemektedir. Tam aksine söz konusu kayıtta önceki dönem kayıtlarını ele alması, o dönemin yazılan tarihe ve kayda olan olumlu tutumunu yansıtmaktadır.
18 1.2.1. 24 Tarih’te Yer Alan Kayıtlar
24 Tarih19 antik Çin dönemi her bir hanedanlık döneminde yazılan 24 tarihi kitaptır. M.Ö. 2550’den 17. yüzyıl Ming Hanedanlığı’nın yıkıldığı tarih olan 1644 yılına kadar olan dönemi kapsayan Çin’in resmi tarih kitaplarıdır. Yirmi Dört Tarih’te toplamda 3213 el yazması tomar ve yaklaşık 40 milyon im bulunmaktadır. Shiji (Tarih Kayıtları, 史记) ile başlayıp Ming Hanedanlığı dönemine kadar ulaşmakta ve yaklaşık 4000 yıllık bir tarihi kapsamaktadır. İçerik olarak oldukça zengin olmakla beraber ekonomi, siyasi, kültür, sanat, bilim ve teknoloji gibi bir çok alanı kapsamaktadır.
Yirmi Dört Tarih kayıtları arasında Genel Valilik yönetimi ile alakalı bir çok kayıt yer almaktadır. Doğu Han Hanedanlığı Dönemi’nde Bangu’nun kaleme aldığı Han Shu’dan (Han Kayıtları), Song Hanedanlığı döneminde derlenen Yuan Shi (Yuan Tarihi) kayıtlarına kadar Genel Valilik birimine dair kayıtlar bulunmaktadır. Her bir hanedanlık
19 Çin yazılı tarih kayıtlarından biri olan 24 Tarih (二十四 史) Çin’in resmi devlet arşividir. Çin hanedanlıklarının resmi kayıtlarını içermektedir.
19
tarihi kayıtları, ben ji (本纪)20, shi bioa (史表)21, shu zhi (书志)22, liezhuan (列传)23, shi jia ( 世 家 )24 olarak bölümlere ayrılmaktadır. Tarihi süreçte farklı hanedanlıklar döneminde yazılan tarihi kayıtlarda Genel Valilik ile alakalı bölümlerin geçtiği kayıtları ele alacağız. Öncelikle Han Shu’da25 Genel Valilik sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar genel olarak Juan26 70, 94, 96 ve 99’da geçmektedir. Juan 70 Zhu Zhenji (主郑 吉), Gan Yanshou (甘延寿), Chen Tang (陈汤), Duan Huizong (段会宗) bölümlerinde Han döneminde sınır bölgelerde kurulan Batı Bölgesi Askeri Valilik ve Batı Bölgesi’nde alınan tedbirler ile izlenilen strateji hakkında kayıtlar yer almaktadır. Han Shu Juan 96, Lie Zhuan 66, Xiyu Zhuan (Batı Bölgesi Monografisi, 西域传)bölümünde Çin’in Batı Bölgesi’ndeki Batı Bölgesi stratejisi, bölgede görevlendirilen yetkililer ve burada kurulan idari birimlerin amaçları hakkında bilgi vermektedir. Batı Han Hanedanlığı döneminde
20 Ben Ji (本纪) imparatorun biyografisinin anlatıldığı bölümdür.
21 Shi Biao (史表) kronolojik tablo olarak adlandırılmaktadır.
22 Shu Zhi (书志) devlet yönetimine dair her türlü belge ve dokümana verilen addır.
23 ‘‘Lie Zhuan (列传)’’ önemli kişilerin biyografilerinin bulunduğu bölümdür.
24 Shi Jia (世家) yüksek düzeydeki memur ve soyluların soy kütüklerine verilen addır.
25 Han Shu (Han Kayıtları, 汉书) Batı Han Hanedanlığı dönemini anlatan bir tarih çalışmasıdır. Toplamda 120 bölümden oluşmaktadır. Çalışma Doğu Han Hanedanlığı döneminde (M.S. 25 - 220) Ban Gu tarafından yazılmıştır.
26 Antik dönemde yazılar bambu kamışlara yazılıyor ve tomar şeklinde muhafaza ediliyordu. Bu sebeple ‘‘Juan’’ sözcüğü tomar veya rulo anlamına gelmektedir.
20
kurulan Batı bölgesi asker valiliklerin faaliyetleri ve burada Hunların güçlerini bastırmak amacıyla izledikleri yollardan bahsedilmektedir. (Bakınız: Tablo 2) Han Shu Juan 94, Lie Zhuan 64 Xiongnu Zhuan’da (匈奴传)27 Batı Bölgesi askeri valilik idari birimiyle alakalı kayıtlar bulunmaktadır.28 Yine Han Shu Juan 99, Lie Zhuan 69, Wang Mang Zhuan’da Batı Bölgesi askeri valilik ile alakalı kayıtlar Wang Mang Monografisi’nde de geçmektedir. Bunun yanında Juan 8, Xuan Di Ji (宣帝纪) ve Juan 19, Baiguan Gongqing Biao’da (百官公卿表) sınır bölgelerdeki valilik birimleri genel durum ve sorumlulukları hakkında bilgi vermektedir. 29
Doğu Han Hanedanlığı döneminde Genel Valilik yönetim birimi ile alakalı kayıtlar ve gelişmeler Batı Han Hanedanlığı döneminde İmparator Wang Mang döneminde atılan adımlardan ibarettir. Aynı zamanda bu dönemde Xianbei Büyük Valiliği, Henan Askeri Valilik gibi birimler de kurulmuştur. Bu sebeple Hou Han Shu (Sonraki Han Kayıtları)30 Genel Valilik ve askeri valilik ile alakalı kayıtlar; Juan 1 Guang
27 Xiaongnu Liezhuan (Hun Monografisi) Hunlar hakkında yazılmış bölümdür.
28 Ayşe Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun, Han Hanedanı Tarihi Hsiung-Nu (Hun) Monografisi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.
29 Li Dalong, Duhu Zhidu Yanjiu, 2012, s.8.
30 Hou Han Shu (Sonraki Han Kayıtları) Fan Ye (范晔) tarafından kaleme alınmıştır.
Toplamda 120 bölümden oluşmaktadır. İmparator Wang Mang’dan Han Xian Di’ye kadar Doğu Han Hanedanlığı’nın tarihi kaydedilmiştir.
21
Wudi Ji (光武帝纪), Juan 2 Xian Zong Xiao Ming Di Ji (显宗孝明帝纪), Juan 4 Xiao he Xiao Shang Di Ji (孝和孝殇帝纪), Juan 5 Xiao An Di Ji (孝安帝纪), Juan 9 Xiao Xian Di Ji (孝献帝纪), 16 Zhi Wuxing Si (五行四), Juan 19, Geng Yan liezhun (耿弇), Juan 20, Wang Ba Zhai Ji Zun liezhuan (王霸祭遵祭尊传), Juan 25Zhuo Lu Wei Liu liezhuan (卓鲁魏刘传), Juan 33 Zhu Feng Yu Zheng Zhou Zhuan (朱冯虞郑周传), Juan 47 Ban Liang Liezhuan (班梁列传), Juan 65 Huangfu Zhang Duan Zhuan (皇甫张段), Juan 86 Nan Xinan Yi Liezhuan (南蛮西南夷列传), Juan 90 Wuhuan Xianbei Liezhuan (乌桓鲜卑列传) kayıtlarında yer almaktadır.
Üç İmparatorluk döneminde askeri valilik sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar az olsa da San Guo Zhi (Üç İmparatorluk Kayıtları, 三国志) yer almaktadır. Özellikle Juan 9 Wei Kayıtları (魏书) ve Xiahou Cao Zhuan (夏侯曹传), Juan 25. Cilt Xingpi Zhuan (辛毗传), Juan 28 Zhuge Dan Zhuan (诸葛诞传) ve 50-51. Cilt de kayıtlar geçmektedir.
Jin Hanedanlığı dönemi kayıtlarında sınır bölgedeki valilik ve garnizon yönetim birimleri ile alakalı kayıtlar, Jin Shu’da (晋书), Juan 3 Di Ji (帝纪), Juan 14, 4. Zhi (地 理志), Juan 20, 10. Zhi, Li Zhong (礼中), Juan 24, 14. Zhi, Zhi Guan (职官志), Juan 66,
22
36. Zhi, Liuhong Zhuan (刘弘传), Juan 81 Zhuxu Zhuan (朱序传) ve Juan 102 Liucong Zaiji (刘聪载记) kayıtlarında geçmektedir. Daha sonraki dönemlerde Song Kayıtları (宋 书), Wei Kayıtları (魏书), Kuzey Hanedanlık Tarihi (北史), Güney Hanedanlık Tarihi ( 南 史 ), Sui Kayıtları ( 隋 书 ) kayıtlarında da Genel Valilik ve garnizon sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar yer almaktadır.
Tang Hanedanlığı döneminde Genel Valilik birimi ve bu dönemde Batı Bölgesi sınır bölgelerde kurulan Anxi Genel Valilik birimi hakkında oldukça fazla ve detaylı kayıtlar yer almaktadır. Bu dönemde Genel Valilik birimi ile alakalı detaylı kayıtlar Jiu Tang Shu (Eski Tang Tarihi, 旧唐书)31 ve Yeni Tang Tarihi (Xin Tang Shu, 新唐书)32 kayıtlarında geçmektedir. Söz konusu kaynaklar, Tang Hanedanlığı döneminde Genel Valilik yönetim birimleri ve Anxi Genel Valilik biriminin kurulması ve bölgedeki
31 Jiu Tang Shu (Eski Tang Tarihi, 旧唐书) olarak adlandırılan Tang Dönemine ait eserdir. Tang Hanedanlığı hakkında kayıtlar içermektedir. Kitabın yazılması emri 941 yılında Xi Jingtang tarafından verilmiştir. 945 yılında ise tamamlanmıştır. Kitabın içeriğinde Tongdian gibi eski kitapların derlenmesi ve bazı kişilerin biyografilerine yer verilmek suretiyle oluşturulmuştur.
32 Xin Tang Shu (Yeni Tang Tarihi, 新唐书) 10 benji, 50 zhi, 15 biao, 150 liezhuan olmak üzere toplamda 225 bölümden oluşmaktadır. Tang Hanedanlığı resmi kayıtlarından biridir. Çalışma, Ouyang Xiu ve Song Qi liderliğindeki Song hanedanı alimlerinden oluşan bir ekip tarafından derlenerek 1060 yılında tamamlanmıştır.
23
faaliyetleri hakkında bilgi vermektedir. Tang Hanedanlığı döneminde konuya dair derlenen kayıtlar önceki dönemlere göre oldukça detaylıdır. Bu durum sınır bölgelerde kurulmaya başlayan valilik ve askeri savunma sisteminin Batı Han Hanedanlığı döneminde başlaması ve Tang Hanedanlığı dönemi için temel teşkil etmesinden kaynaklanmaktadır. Bu sebeple Batı Han Hanedanlığı döneminde başlayan sınır bölgelerde valilik kurma sistemi, Tang Hanedanlığı dönemine geldiğinde gelişerek zirveye ulaşmıştır.
Jiu Tang Shu kayıtlarında Genel Valilik “duhu (都护) ” ile alakalı kayıtlar ben ji (imparator kayıtları) , liezhuan (önemli kişilerin biyografileri), ve zhi (devlet yönetimine dair belge ve döküman) olmak üzere üç farklı şekilde kaydedilmiştir. Tang Hanedanlığı döneminde Anxi Genel Valilik ile alakalı kayıtlar; Juan 4 Gao Zong Benji Shang (高宗 本纪上), Juan 5 Gao Zong Benji Xia (高宗本纪下), Juan 8 Xuanzong Benji Shang (宣 宗本纪上), Juan 9 Xuan Zong Benji Xia (宣宗本纪下), Juan 11 Dai Zong Benji (代宗 本纪), Juan 12 De Zong Benji Shang (德宗本纪上), Juan 13. Cilt De Zong Benji Xia (德 宗本纪下), Juan 15 Xian Zong Benji (宪宗本纪), Juan 16 Mu Zong Benji (穆宗本纪), Juan 17 Jingzong Benji(敬宗本纪), Juan 38 Dili Yi (地理一), Juan 39 Dili Er (地理二), Juan 40 Dili San (地理三), Juan 41 Dili Si (地理四), Juan 42 Zhiguan Yi (职官一), Juan 44 Zhiguan San (职官三), Juan 83 Guxiaoke Zhuan (郭孝恪传), Juan 103 Guoxiao Ke Zhuan (郭孝传), Juan 104 Gaoshan Zhifeng Changqing Geshu Han Zhuan (高仙芝封常 清哥舒翰传), Juan 185 Lisu Litan Renhui Zhuan (李素立田仁会传), Juan 194 Tujue
24
Shang Zhuan (突厥传), Juan 196 Tubo Zhuan (吐蕃传), Juan 198 Xirong Zhuan (西戎 传) bölümlerinde geçmektedir.33
Xin Tang Shu kayıtları ise Eski Tang Tarihi’nde farklı ciltlerde dağınık şekilde verilen kayıtlara nispeten daha düzenli ve bir yerde toplanarak kaydedilmiştir. Xin Tang Shu’da Genel Valilik ve Anxi Genel Valilik ile alakalı kayıtlar; Juan 3 Gaozong Benji (高宗本纪), Juan 5 Ruizong Benji (睿宗本纪), Juan 37. Cilt Dili Yi (地理一), Juan 43 Dili Qi (地理七), Juan 111 Guo Xiaoke Zhuan (郭孝恪传), Juan 135 Ge Shu Gao Feng Zhuan (哥舒高封传), Juan 215, 140. Liezhuan Tujue Zhuan Xia (突厥传下), Juan 216 Tubo Zhuan Shang (吐蕃传上), Juan 222 Nanyi Zhuan Zhong (南蛮转中) bölümlerinde geçmektedir.
1.2.2. Çin Yıllıklarındaki Kayıtlar
Çin yıllıkları Çin’in geleneksel tarih kitaplarından biridir. Yıl olarak tarihe geçen olayları kaydetmiştir. Yıllıkların özelliği tarihi olayları yıl, ay ve gün olarak kaydedilmesidir. Sima Guang tarafından yazılan Zizhi Tongjian (资治通鉴), San Chao
33 Li Dalong, Duhu Zhidu Yanjiu, 2012, s.9.
25
Bei Meng Huibian ( 三 朝 北 盟 会 编 ) gibi yıllıklarda antik Çin döneminde farklı hanedanlık dönemlerinde kurulan Genel Valilik birimleri ve bu birimlerin yönetimleri hakkında kayıtlar yer almaktadır.
Zizhi Tongjian yıllıklarında yer alan kayıtların bazı özellikleri vardır. İlk olarak bu kaynakta geçen kayıtlar içerik olarak oldukça kapsamlıdır. İkincisi kapsadığı süre ve dönem oldukça uzun ve geniştir. Batı Han Hanedanlığı döneminden başlayarak her dönemde sınır bölgelerde kurulan valilik yönetim birimleri ve sistemi hakkında kayıtlar yer almaktadır. Üçüncüsü, bir çok farklı yılın kayıtlarının yer almasıdır. Bu da Zizhi Tongjian’da yer alan kayıtlar ile 24 Tarih’te yer alan kayıtların birbirini doğruladığını göstermektedir. Zizhi Tongjian yıllıklarında Genel Valilik ve Dört Garnizon ile alakalı kayıtlar; sırasıyla Juan 25, 26, 27, 29, 30-35, 37, 38, 40, 41, 43-49, 54, 67, 70, 72, 74, 76, 77, 79, 85, 87, 91, 101, 104, 108, 193, 195, 220, 222, 225, 227, 233, 238, 239, 241, 243, 247, 249, 250, 291 bölümlerinde geçmektedir. Zizhi Tongjian Changbian ve San Chao Beimeng Huibian yıllıklarında Song Hanedanlığı döneminde kurulan Longyou Valilik Birimi (陇右都护) ve durumu hakkında kayıtlar yer almaktadır.34
Diğer bazı yıllıklarda da Genel Valilik ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Song Hanedanlığı dönemindeki Batı Han Yıllıkları 20, 21, 23 ve 34. Ciltlerde Ming
34 Li Dalong, Duhu Zhidu Yanjiu, 2012, s.10.
26
Hanedanlığı dönemindeki Dashi Jixu Bian kayıtları 10, 29, 49, 52, 57, 58, 67. Ciltlerde de bu sistemle alakalı kayıtlar geçmektedir. Söz konusu yıllıkların hepsinde farklı hanedanlık dönemlerine ait sınır bölgelerde kurulan valilik sistemi ve askeri valilik birimlerine ait kayıtlar yer almaktadır.
1.2.3. Hatıra Notlarında Geçen Kayıtlar
Ele aldığımız 24 Tarih ve Çin Yıllıkları kayıtları dışında Genel Valilik ile alakalı kayıtlar Song Hanedanlığı dönemindeki Tongjian Jishi Benmo (通鉴纪事本末) Juan 3- 13, 17, 28-36 bölümlerinde Batı Han Hanedanlığı döneminde kurulan Batı Bölgesi Valiliği ve Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Genel Valilik ile alakalı kayıtlar geçmektedir. Song Shi Jishi Benmo (宋事纪事本末) ve Yuanshi Jishi Benmo (元史纪 事本末) kayıtlarında az da olsa Genel Valilik ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Juan 9, 12,14 bölümlerinde bir kaç satır kayıt bulunmaktadır.
Tang Hanedanlığı döneminde Du You’un (杜佑) kaleme aldığı Tong Dian (通 典)35 kayıtlarının bir bölümünde o dönemdeki siyaset ve yönetim sistemi ile alakalı
35 Tong Dian (通典) Çin’in tarih ansiklopedi metnidir ve antik dönemde 756 yılına kadar olan pek çok konuyu kapsar; kitabın dörtte biri Tang Hanedanlığı dönemi ve o dönemdeki
27
bilgiler yer almaktadır. Söz konusu eserin 2, 6, 15, 19, 25, 26, 29, 32, 33, 35, 36, 40, 75, 157, 172, 173, 174, 179, 180, 184, 191, 192, 193, 195, 198 ve 200 bölümlerinde Batı Han Hanedanlığı’ndan Tang Hanedanlığı dönemine kadar sınır bölgelerde kurulan valilik sistemine dair kayıtlar yer almaktadır. Ayrıca Tong Dian kayıtlarında yazar farklı hanedanlık döneminde kurulan bu valilik sistemine dair bağlantılı tanımlamalar ve açıklamalar da yapmıştır. Tang Hanedanlığı döneminde yazılan Tang Huiyao (唐会要)36 ve Wu Dai Huiyao kaynaklarında, Tang Hanedanlığı ve Beş Hanedanlık döneminde Genel Valilik sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar oldukça çoktur. Bu kaynakta temel olarak Juan 3,4, 7, 24, 25, 30, 32, 42, 45, 50, 63, 69, 70, 73, 78-81, 93-96, 98-100 bölümlerinde genel valilik yönetim sistemi ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Beş Hanedanlık kayıtları ise oldukça az olup konuya dair kayıtlar Juan 24, 29 ve 30 bölümlerinde geçmektedir. Tang Hanedanlığın döneminde Li Ji’nin (李吉) derlediği Yuan He Jun Xianzhi (元和郡县志) kaynağı Tang Dönemine ait coğrafya ile alakalı bir kaynaktır. Juan 26, 38, 39, 49, 51, 59, 71, 96, 111, 153, 162, 170-199 bölümlerinde konuya dair kayıtlar geçmektedir. Tang Liu Dian’de Tang Döneminde sınır bölgelerinde kurulan valilik sistemi ile alakalı kayıtlar Juan 3, 4 ve 30 bölümlerinde yer almaktadır.
tarihi gelişmelere odaklanır. Kitap 766 ile 801 yılları arasında Du You tarafından yazılmıştır. Toplamda 200 Cilt vardır.
36 Tang Huiyao (唐会要) Tang Hanedanlığı kuruluşu ve tarihini içeren ve Wang Pu tarafından derlenerek 961’de Song İmparatoru Taizu’ya sunulan Tang Hanedanlığı tarihi kitabıdır. Toplamda 100 tomardan oluşmaktadır. 846 yılından önceki dönemler hakkında detaylı içerik sunmaktadır.
28
Song Hanedanlığı döneminde Wang Qinruo (王钦若) ve Yang Yi’nin (杨亿) derlediği Cefu Yuangui (册府元龟) valilik yönetim sistemi ile alakalı kayıtların daha derli ve toplu ve bir bütün olarak yer aldığı bir kaynaktır. Söz konusu kaynakta, tarihte farklı hanedanlıklar döneminde kurulan valilik yönetim sistemine dair 200 satır kayıt yer almaktadır. Juan 1, 19, 24, 25, 33, 37, 42, 48, 57, 61, 75, 78, 87, Cilt 119-138, 149-229, 257- 297, 322- 412, 429, 432, 434, 445, 445, 454, 503, 655-692, 956-1000 bölümlerinde konuyla alakalı kayıtlar yer almaktadır.
Sonuç olarak Han Shu (Han Kayıtları, 汉书), Hou Han Shu (Sonraki Han Kayıtları, 后汉书), Jiu Tang Shu (Eski Tang Tarihi, 旧唐书), Xin Tang Shu (Yeni Tang Tarihi,新 唐书), Sui Shu (Sui Kayıtları, 隋书) gibi resmi tarih kitaplarından Batı Bölgesi tarihi, Çin ve Batı Bölgesi arasında yaşanan tarihi olaylar hakkında içerik ve kayıtlara ulaşabiliriz.
Özellikle Batı Bölgesi Kayıtları (Xiyu Ji, 西域记) ve Coğrafi Kayıtlar (Dili Jizai 地理记 载) Batı Bölgesi tarihi ve coğrafyasının araştırılmasında önemli belgelerdir. Tarih kitaplarından Tang Huiyao (唐会要) ve Zhenguan Zhengyao (贞观政要) tarih kayıtları da Tang Hanedanlığı yönetim ve politikasında Batı Bölgesi yönetimi hakkında bilgi sunan bir kaynaktır. Çin yıllıklarından Zizhi Tongjian (资治通鉴) çoğunlukla Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde uyguladığı strateji hakkında kayıtlar sunmaktadır.
Coğrafya ile alakalı olarak bölge coğrafya tarihi hakkındaki kaynaklar konuyla alakalı kayıtlar sunmaktadır. Yuan He Jun Xianzhi (元和君县志), Taiping Huanyu Ji (太平寰 宇记), Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Xinjiang Tu Zhi (新疆图纸), Xinjiang Xiang Tu
29
Zhigao (新疆乡土志稿) gibi coğrafya ile alakalı kaynaklar Tang döneminde Batı Bölgesi coğrafyası hakkında detaylı bilgi veren temel kaynaklardır.
1.2.4. Arkeolojik Buluntular
Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Genel Valilik ve o dönemde Çin’in Batı Bölgesi ile olan ilişkilerinin araştırılmasında kullanılan tarihi belgeler, resmi tarih kitapları gibi yazılı kaynaklar dışında söz konusu bölgede keşfedilen arkeolojik buluntu ve çalışmalar araştırmaya ışık tutan son derece önemli kaynaklardır. Konuya dair araştırma yapan Batılı ve Çinli arkeologlar çıkarılan belge ve buluntular doğrultusunda arkeolojik çalışmaları iki kısma ayırmışlardır. Bunlardan birincisi arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda çıkarılan rapor türü belgeler ve ikincisi de arkeolojik çalışma belgeleridir.
Arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda bölgede keşfedilen belgeler ve ilgili tarihi materyaller Batı Bölgesi ile alakalı bilgi eksikliklerini giderme ve tamamlamada büyük ölçüde yardımcı olmuştur. Shanghai Antik Kitaplar Yayınevi (上海古籍出版社) ve Fransa Devlet Kütüphanesi (法国国家图书馆), Fransız Devlet Kütüphanesi Kaynağı Dunhuang Batı Bölgesi Belgeleri (法国国家图书馆载敦煌西域文献), Shanghai Antik Kitaplar Yayınevi 1195 – 2005, Tang Zhangru’nun kaleme aldığı Turfan Buluntuları
30
Belgeleri 1-4 Cilt (吐鲁番出土文献)37, Rong Xinjiang, Li Xiao, Meng Xianshi’nın ortak kaleme aldıkları Turfan Yeni Buluntular (新获吐鲁番出土文书)38 gibi belgeler Batı Bölgesi’nin araştırılmasında bölgedeki arkeolojik buluntu ve çalışmalar konusunda referans alınabilecek önemli kaynaklardandır. Bu alanda yapılan arkeolojik çalışmalar yanında arkeolojik çalışma ve araştırmalara sahip araştırmacıların akademik değeri yüksek çok sayıda eseri bulunmaktadır. Örneğin, Cheng Xilin ve Chen Xigang’ın kaleme aldıkları Turfan Tang Hanedanlığı Askeri Olayları Belgeleri Araştırmaları (吐鲁番唐代 军 事 文 书 研 究 )39, Liu Hongliang’ın kaleme aldığı Turfan Yeni Buluntuların Araştırılması (新出土吐鲁番文书及其研究)40 gibi kaynaklar arkeolojik buluntuların araştırılmasına dair referans alınabilecek kaynaklardır.
37 Tang Zhangru (唐 长 孺 ), Tulufan Chutu Wenshu (吐 鲁 番 出 土 文 献 ), Wenwu Chubanshe (文物出版社), Xinjiang, 1992-1996.
38 Rong Xinjiang (荣新江), Li Xiao (李肖), Meng Xianshi (孟宪实), Xinhuo Tulufan Chutu Wenxian (新获吐鲁番出土文书), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 2008.
39 Cheng Xilin (程喜霖), Chen Xigang (陈习刚), Tulufan Tang Dai Junshi Wenshu Yanjiu (吐鲁番唐代军事文书研究), Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), Xinjiang, 2013.
40 Liu Hongliang (柳洪亮), Xin Chutu Tulufan Wenshu jiqi Yanjiu (新出土吐鲁番文 书及其研究) , Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), Xinjiang, 1997.
31
Konuya dair araştırma yapan Çinli arkeologlar dışında Batılı arkeologların da bölgede kayda değer çalışmaları bulunmaktadır. Bölgede araştırma yapan Fransız doğu bilimcisinin bölgedeki çalışmalarından Paul Pelliot'un Çin Türkistan'daki Misyonuna İlişkin Raporu (1906-1909)41, Kuça Bölgesinde Keşfettiği Metinler42, Dunhuang Mağaraları43 adlı çalışmasıve diğer bir çok arkeolojik çalışmaları bulunmaktadır. Fransız Sinolog ve Dilbilimcisi Edouard Chavannes’in bölgede kayda değer arkeolojik çalışmaları bulunmaktadır. Örneğin, Tang Hanedanlığı zamanındaki Türklerle ilgili belgelerden oluşan çalışması44, Antik Çin ile alakalı çalışması45 bölgede yapılan önemli çalışmalardandır. Yine bölgede çok önemli arkeolojik çalışmalar yapan ve yorumlayan M. Aurel Stein’in de bu alanda dikkate alınması gereken çalışmaları mevcuttur.46 Ayrıca
41 Paul Pelliot, Rapport De M. Paul Pelliot Sur Sa Mission Au Turkestan Chinois, 1906-1909.
42 Paul Pelliot, Les Manuscrits Chinois De Koutcha, Institut Des Hautes Etudes Chinoises De College De France, Paris, 2000.
43 Paul Pelliot, Les Grottes de Touen-houang, C. I-III, Paris, 1920; C. IV-V, Paris, 1921;
C. VI, Paris, 1924.
44 Édouard Chavannes, Documents Sur Les Toukie (Turks) Occidentaux, Librairie d’Amérique et d’Orient, Paris, 1900.
45 Édouard Chavannes, Le Dieu Du Sol Dans La Chine Antique, Editions Ernest Leroux, Paris, 1910.
46 M. Aurel Stein, Sand-Buried Ruins of Khotan: Personnal Narrative of a Journey of Archeological and Geographical Exploration in Chinese Turkestan, Hurst and Blackett Limited, London, 1904.
32
Christopher I. Beckwith’in Batı Bölgesi ulusları ve Çin ilişkilerine dair arkeolojik buluntulara dayalı çalışmaları bulunmaktadır. Bunlardan Orta Asya’daki Tibet İmparatorluğu: Erken Ortaçağ boyunca Tibet, Türk, Arap ve Çin Mücadele Tarihi47 eseri ve diğer çalışmaları48 bu alanda yapılan çalışmalara ışık tutmaktadır.
47 Christopher I. Beckwith, The Tibetian Empire In Central Asia: A History Of The Struggle For The Great Power Among Tibetian, Turks, Arabs And Chinese During The Early Middle Ages, Princeton University Press, Princeton, 1987.
48 Christopher I. Beckwith, Warriors of the Cloisters, The Central Asians Origins of Science in the Medieval World, Princeton University Press, Princeton, 2012.
33 2. BÖLÜM
BATI BÖLGESİ TERİMİNE DAİR
Çin Halk Cumhuriyeti bünyesinde 56 farklı etnik ulus barındırmaktadır. Çin’in eski adı “Huaxia (华夏)” olarak adlandırılmaktadır. Çin ulusu, çoğunluğu Han ulusu49 ve
diğer farklı etnik ulusların birleşmesinden oluşmaktadır. Çin’in batısında kalan ve Çin tarihi kaynaklarında Batı Bölgesi olarak tabir edilen terimi anlamak için öncelikle Çin’in sınır kavramına değinmek gerekmektedir. Nitekim, Çin’in sınırları ve sınır kavramını anlamak, Çin kaynaklarında geçen Batı Bölgesi terimini anlamak açısından temel oluşturmaktadır. Çin kaynaklarında Çin’in sınır kavramına dair açıklamalar genel anlamı ile ele alınmıştır. Aynı şekilde batıda yapılan akademik çalışmalarda da sınır kavramı benzer şekilde genel anlamı ile ele alınmıştır. Türk Dil Kurumu sözlüğünde sınır; iki komşu devletin topraklarını birbirinden ayıran çizgi, hudut olarak tanımlanmaktadır.50 Bazı Çin kaynaklarında sınır “ülkenin toprak çizgilerinin geçtiği yer”, bazı kaynaklarda
49 Han Ulusu (汉族) Çin’in asıl etnik ulusunun adıdır.
50 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5c61 2e5672aca0.40911308
34
“hudut bölgesinin bulunduğu yer”51 , bazı kaynaklarda ise “ülke sınır çizgilerinin olduğu yer” 52 olarak geçmektedir.
Sınır kavramının coğrafi bir terim olmasının yanında aynı zamanda tarihi bir terim olarak da ele alınması gerekmektedir. Her ne kadar sınır devletin topraklarını birbirinden ayıran çizgi, coğrafi bir terim olarak tanımlansa da Çin kaynaklarında geçen sınır ifadesi genelde Çin’in komşu olduğu devlet ile olan siyasi ilişkisi ile doğrudan alakalıdır. Bu bağlamda tarihi ve coğrafi anlamda ayrılan sınır kavramını ayrı şekilde ele almak gerekmektedir. Coğrafi kavram olarak, Çin’in sınırları kara sınırı (陆疆) ve deniz sınırı
(海疆) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kara sınırı ülkenin sınır çizgilerinin ulaştığı
bölgelerdir. Bir bölgenin kara sınırı sayılması için tanımlanan bazı şartları taşıması gerekmektedir. Öncelikle komşu ülke ile sınır hattının birbirine bağlı olması gerekmektedir. İkincisi ise o yerin doğası, tarihi, kültürü gibi kendine has özelliklere sahip olması gerekir. Günümüz Çin’in kara sınır bölgeleri: Heilongjiang Eyaleti, Guilin Eyaleti, Liaoning Eyaleti, İç Moğolistan Özerk Bölgesi, Gansu Eyaleti, Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi, Xizang (Tibet) Özerk Bölgesi, Guangxi Zhuang Etnik Ulusu Özerk Bölgesi ve Yunnan Eyaletini kapsamaktadır. Çin kaynakları, ülke sınır hatlarının geçtiği
51 Ci Yuan (辞源), Shangwu Yinshuguan Xiudingban (商务印书馆修订版)（合订本）, 1989, s. 1683.
52 Zhongguo Shehui Kexue Xueyuan (中国社会科学学), Xiandai Hanyu Cidian (现代 汉语词典)，Shangwu Shuguan (商务印书馆)，1997，s.74.
35
sınır bölgeleri genel anlamda ve günümüz Çin’in dar anlamdaki sınır bölgelerine işaret ettiğini vurgular. Bazı çalışmalarda, günümüzde Ningxia Hui Etnik Ulusu Özerk Bölge, Qinghai Eyaleti, Guizhou Eyaleti gibi bazı yerler de sınır bölgeleri olarak geçmektedir.
Söz konusu bölgelerin sınır bölgesi ( 边 疆 地 区 ) olarak ifade edilmesinin yerine merkezden uzakta yer alan bölgeler (边远地区) olarak ifade edilmektedir.
Çin’in deniz sınırı ise kara sınırına göre daha karışıktır. Deniz sınırı ise iki kısımda açıklanabilir. Birincisi, kara kıyı şeridinden karasuları ana hattı arasındaki deniz sınırıdır.
Bu ülkenin iç denizi olup yasal statü ve yönetim açısından aynıdır. İkincisi ise karasuları dışında kalan ülkenin yönetimindeki deniz ve ada bölgeleridir. Bu şekilde, deniz sınırının içerik ve kapsamı birbirinden ayırt edilebilir. Çin’in deniz sınırı Yalu Nehir ağzından Zengme Resif’e kadar 4000 km, doğu-batı eni 700-1600 km arasında, yaklaşık 4700000 metrekare alana sahiptir. Çin kara sınırlarında Bohai Denizi Çin’in iç denizi dışında, Sarı Deniz, Doğu Denizi ve Güney Denizi bulunur. Dolayısıyla Sarı Deniz, Doğu Deniz ve Güney Denizi deniz sınırına bir hat çizmektedir. Söz konusu deniz sınırlarından en büyüğü Taiwan ve Hainan Adaları’dır.
Sınır kavramı coğrafi teriminin yanı sıra, tarihi bir terim olarak da karşımıza çıkmaktadır. Çin kaynaklarında bahsi geçen sınır kavramı coğrafi açıdan ziyade genel olarak tarihi ve siyasi bir açıdan ele alınmıştır. Tarihi perspektif olarak sınır kavramı, çok uluslu bir ülkenin ülke birliğinin sağlanmasından sonra oturmuş bir kavramdır. Bu bağlamda, Çin bir çok farklı ulusun bir araya gelmesiyle oluşmuş, uzun bir tarihi ve
36
kendine özgü kültürü olan bir ülkedir. Qin Hanedanlığı (秦朝)53 döneminde Çin’in ilk İmparatoru Qin Shi Huang’ın ( 秦 始 皇 )54 feodal merkezi hükümet iktidar ülkesi kurmasıyla başlayan süreçte bir çok kez ülkeyi bütünleştirme ve ülke bütünlüğünü sağlama konusunda gelişmeler yaşanmıştır. Qin ve Han Hanedanlığı ( 汉 朝 )55 dönemlerinde ülke bütünlüğünü sağlama hedefi devam etmiştir. Han Hanedanlığı döneminde sınır bölgelerde uygulanan politika ile Çin’in sınırları genişlemeye başlamıştır.
Sui (隋朝)56 ve Tang Hanedanlığı (唐朝)57 dönemlerinde ise özellikle Tang Hanedanlığı döneminde yaşanan gelişmeler ve izlenilen strateji sonucunda Çin’in sınırları oldukça genişlemiştir. Çin sınır bölgelerinde askeri, politik ve kültürel anlamda bazı önlemler almıştır. Bu süreçten sonra Zhongyuan ( 中 原 )58 ile sınır bölgeler arasında siyasi, ekonomik ve kültürel etkileşimler yaşanmıştır. Song ( 宋 朝 )59, Liao ( 辽 朝 ) ve Jin Hanedanlığı (金朝) dönemlerinde, Han ulusu ve sınır bölgelerdeki diğer etnik uluslar
53 Qin Hanedanlığı (秦朝), M.Ö.221 – M.Ö. 206
54 Qin Shi Huang Çin’in ilk imparatoru ve Qin Hanedanlığı’nın da kurucusudur. Çin’de ilk merkezî bürokratik devlet düzenini kurmuştur.
55 Han Hanedanlığı (汉朝), M.Ö. 206 – M.S. 220
56 Sui Hanedanlığı (隋朝) 581 – 618
57 Tang Hanedanlığı (唐朝) 618 – 907
58 Zhongyuan (中原) Çin kaynaklarında Çin’in asıl merkezi iç bölgesindeki topraklara işaret etmektedir. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında da Zhongyuan olarak kullanılacaktır.
59 Song Hanedanlığı (宋朝) 960 - 1279
