Orta Asya - Avrupa Ulaşım ve Etkileşimindeki Köprü: Pamir

Pamir antik dönemde Congling (葱岭) olarak adlandırılmakta ve Çin’in tarihi

kayıtlarında da Congling olarak geçmektedir. Pamir, antik dönemde Asya ve Avrupa iki büyük medeniyet arasında önemli bir konumda olup, doğu-batı arasındaki medeniyetlerin etkileşiminde geçilmesi gereken zorunlu güzergahta yer almıştır. Antik dönemde Pamir ulaşımda bir engel gibi gözükse de, bu hat üzerindeki geçiş güzergahında yer almasıyla akıllarda bir çelişki yaratmaktadır. Konuya dair araştırma yapan Çinli Coğrafyacı Fan Yakun bu durumu şu şekilde açıklamaktadır: ‘‘Pamir, birbirine oldukça uzak mesafede olan doğu ve batı dünyasını ve bu iki medeniyeti birbirine bağlayan bir kuşak görevi görmektedir. Pamir, Asya’nın iç bölgesinde aynı zamanda medeniyetin beşiğinde yer almaktadır. Bu bölgeden sayısız zengin kültüre sahip medeniyet geçmiş ve geride hiç birinin izi kalmamıştır.’’³³⁸ Antik dönemde doğu ve batı etkileşiminde köprü vazifesi gören Pamir’in önemini anlamak için öncelikle Pamir’in coğrafi özelliklerine, antik dönemde ulaşım güzergahı olarak kullanılmasına, farklı medeniyetlerin stratejik merkezi olmasına ve çoklu kültür etkileşimindeki yeri gibi başlıklara değinmemiz gerekmektedir.

338 Fan Yakun (范亚昆), ‘‘Pamir – Fudi Bianyuan (帕米尔-腹地边缘)’’, Zhongguo Guojia Lüyou (中国国家旅游), Sayı:1 (第 1 期), 2017, s. 25.

191

Pamir’in coğrafi konumu ile alakalı, Tang Hanedanlığı dönemindeki ünlü keşiş Xuan Zang, “Da Tang Xiyuji (大唐西游记)”³³⁹ eserinde³⁴⁰, Asya-Avrupa dünyası sınır

hattını dört kısma ayırarak şu şekilde betimlemiştir: ‘‘Güney oldukça sıcak ve nemli; batı ise denizi görüp, değerli hazinelerle dolu olan yer; kuzey iyi yetişmiş, irsi atların olduğu yer, doğu ise insanın çok olduğu, uysal insanların bulunduğu yerdir.’’³⁴¹ Japon araştırmacı Yu Tianheng, Orta Asya’nın kapsadığı bölge coğrafyasını şu şekilde tanımlamıştır: ‘‘Pamir Platosu Batı Bölgesi coğrafyasının merkezidir. Doğusunda Tarım Nehri’ndeki Tanrı Dağları güney hattını kapsar, kuzeyde Tanrı Dağları kuzey hattı olan geniş bölgeyi, batıda Sir Derya ve Amu Derya Nehri bölgesini ve güneyde Kunlun Dağları ile Hindikuş Dağları arasındaki sınırı kapsamaktadır.’’³⁴²

339 Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Tang Dönemi Batı Bölgesi Kayıtları Budist rahip Xuan Zang (玄奘)’ın 596 yılında başlayan Hindistan’a yaptığı yolculuktan döndükten sonra dönemin hükümdarı İmparator Taizong’a sunduğu raporudur. Budist bilginin söz konusu eserinde Xinjiang bölgesi, Antik İpek Yolu güzergahları, Orta Asya ulusları ve Çin’in komşuları hakkında bilgi vermektedir.

340 Bakınız: Erkin Ekrem, Hsüan-Tsang Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan, Yayınlanmamış Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2003.

341 Dong Zhiqiao (董志翘), Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Zhonghua Shuju (中华书 局), Beijing, 2011.

342 Yu Tianheng, çeviren Geng Shimin, Xiyu Wenhuashi, s. 79- 80.

192

Pamir kelime anlamı olarak Farsça ’da ‘‘doruk, çatı’’ anlamına gelmektedir. Tıpkı Pamir kelimesinin anlam kökeni gibi, Pamir Batı Bölgesi’nde her anlamda çatı vazifesi görmüştür. Antik dönemde, İpek Yolu hattının geçtiği güzergahta yer almasından ötürü stratejik öneme sahiptir. Pamir, Orta Asya’nın güneydoğu kısmı, Çin’in en batısında yer alır. Tacikistan, Afganistan ve oradan da Çin’e doğru uzanır. Çin’in iç kesimlerinde Xinjiang’ın güneybatısında, Tacikistan’ın güney doğusunda ve Afganistan’ın kuzeydoğusunda yer almaktadır. Pamir Platosu bağımsız bir dağ vadisi olmayıp, Hindikuş Dağları, Tanrı Dağları, Kunlun Dağları, Karakum Dağları ve Himalaya Sıradağları’nın birleşmesi ve bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Akademik dünyadaki betimlemelere göre, dünya üzerinde iki ünlü dağ birleşimi vardır. Bunlardan biri de 8000 metre üzerindeki zirvesi ile Pamir’dir. Pamir’de toplam 14 sıradağ yer almaktadır.

Pamir’in coğrafi olarak en önemli özelliklerinden birisi de geniş vadilere sahip olmasıdır.

Pamir’in yapısı ‘‘U’’ şeklindedir. Pamir, Tarım Nehri, Amu Derya ve Sir Derya Nehirleri’nin kaynağının bulunduğu yerdir. Etrafında geniş vadiler olduğu gibi aynı zamanda vahalar ve bir çok doğal kaynak suyu yer almaktadır. Dolayısıyla, Pamir antik dönemde medeniyetler arası etkileşim ve ulaşımda coğrafi olarak merkezi konumda yer almıştır. Doğu-batı arasındaki etkileşim ve ulaşım hattı Tanrı Dağı kuzeyinde Altay Dağı bozkırlarından başlamaktaydı.³⁴³ Pamir çevresindeki stratejik güç doğrultusunda orada bulunan farklı medeniyetler arasında bir birleşme ve etkileşim söz konusu olmuştur. Bu etkileşim ve farklı amaçlar doğrultusunda aynı coğrafya da bir araya gelme, dünya kültürü

343 Li Qi (李琪), ‘‘Lun Eluosi ji Zhongya Guojia de Aertai Shan Lishi Wenhua Yanjiu (论俄罗斯及中亚国家的阿尔泰山历史文化研究)’’, Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu (中国边疆史地研究), 1997, Sayı:1 (第 1 期), s. 93 – 94.

193

ve medeniyetler arasındaki iletişim ve etkileşimi oldukça güçlendirmiştir.³⁴⁴ Çin ve Batı Bölgesi arasındaki etkileşim ve iletişim Shiji kayıtlarında ‘‘değerli taşlar yolu’’ olarak geçmektedir.³⁴⁵ Burada bahsedilen değerli taşlar aslında somut olarak bu güzergah üzerinde transfer edilen değerli eşyaların yanında aynı zamanda farklı medeniyet ve kültürler arasındaki paha biçilemez değeri olan kültürel etkileşimi ifade etmektedir.

Antik dönemde Çin’in Batı Bölgesi’ni tanıması Zhang Qian’in Batı Bölgesi seyahatine dayanmaktadır.³⁴⁶ Zhang Qian’in seyahatinden sonra tarihi yazılı kaynaklarda söz konusu güzergah üzerine tanımlar yer almaya başlamıştır. Zhang Qian’in Batı Bölgesi uluslarından Yuezhi ulusuna gitme güzergahında Tarım Havzası kuzeyi, daha sonra günümüz Wuqia (Uluğçat) kasabası, Pamir’in kuzeyinden Ferghana havzasına girip daha batıya doğru Dayuan’e (Tacikistan Soğd eyaleti) kadar ilerlemiştir. Sonrasında, Zhang Qian Dayuan’den güneydoğuya doğru ilerleyip Kangju’ye (günümüz Özbekistan, Semerkant civarı) varmış, Amu Derya Nehri’nden, Daxia Lanzhi kasabası (günümüz Afganistan, Belh) civarlarına ulaşmıştır. Zhang Qian, geri dönüş yolunda yolculuğa çıktığı aynı güzergahı tercih etmeyerek başka bir güzergahtan geri dönmüştür. Bu sefer

344 Yu Taishan (余太山), Gudai Neilu Ouya Shigang (古代内陆欧亚史纲), Lanzhou Daxue Chubanshe (兰州大学出版社), Lanzhou, 2014, s. 33 – 38.

345 Shiji, Juan 43, Zhao Shijia, s. 1818.

346 Sema Gökenç Gülez, ‘‘İpek Yolu’nun Öncüsü Zhang Qian’in Batı Bölgesi Seyahati ve Hun – Çin İlişkilerine Etkisi’’, 18. Türk Tarih Kongresi Bildiri Özetleri, Türk Tarih Kurumu, 2018, Ankara, s. 61.

194

Daxia, Lanzhi kasabasından doğuya doğru ilerleyip, Wakhan Koridoru’ndan Tarım Havzası’na girmiştir.³⁴⁷ Zhang Qian bu seyahati ile ‘‘Dayuan hattı çatışması’’ askeri yol güzergah sorununu çözmüştür. İkinci olarak, Tarım Havzası da dünya ulaşım hattı ağına katılmıştır. Daha da önemlisi Zhang Qian Batı Bölgesi seyahati ile Batı Bölgesi’nin tanınmasını sağlamış ve Tarım Havzası’ndan, Pamir’in batısı Sir Derya ve Amu Derya Nehirleri’nin olduğu bölgelere ayak basmıştır. Bu seyahatin sonucunda, Pamir doğu - batı hattını birbirine bağlayan önemli bir ulaşım hattı olarak tanınmıştır.³⁴⁸ （Zhang Qian Batı

Bölgesi Seyahati Pamir Gidiş- Dönüş Ulaşım Hattı için Bakınız: Harita 13）

Çin ve Batı Bölgesi ilişkileri Han Hanedanlığı döneminden itibaren güçlenmiş ve iki bölge arasında etkileşim giderek artmıştır. Orta Asya ve güneye doğru giden Budist keşiş ve rahiplerin eserleri bu konu hakkında detaylı bilgiler sunmaktadır. Seyahate çıkan keşişler ilerledikleri güzergah boyunca gördükleri, duydukları her şeyi kayıt altına almışlardır. Söz konusu keşişlerin kaleme aldıkları bu eserler, bugüne kadar antik dönemdeki ulaşım güzergah ve hatları hakkında bilgi veren önemli kaynaklardan olmuştur. Bahsettiğimiz keşişler arasında, Song Yun, Xuan Zang, Hui Chao, Wu Kong

347 Hou Yangfang (侯杨方), Zhangqian Zaokong Zhilü: Zhongguo Wenming Yu Xila Wenming de Di Yi Ci Jiechu (张骞凿空之旅：中国文明与希腊文明的第一次接触), 侯杨方的网络刊文: 18/04/2018 tarihinde erişilmiştir.

348 Han Shu, http://www.guoxue.com/shibu/24shi/hansu/hsu_111.htm

adresinden 03.01.2020 tarihinde 10.45’te erişilmiştir.