POLONYA AZINLIK OKULU "POLAK MEKTEP"
FAHR~~ TÜRK*
Giri~~
Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda bütün cemaatler kendi dillerinde e~itim
hakk~na sahiptiler. Bu yüzden ~stanbul, Selanik ve Edirne gibi ~ehirlerde
ya~ayan gayrimüslim az~nl~klar kendi okullar~n~' açm~~lard~r. Rum, Ermeni
ve Yahudi cemaatleri daha önceki yüzy~llarda Edirne'ye yerle~mi~~
olmala-r~na ra~men, Bulgarlar ilk olarak 19. yüzy~l~n ortalar~ndan itibaren Edirne
ve civar~na yerle~erek büyük bir h~zla cemaatle~meye ba~lam~~lard~r. Söz
konusu dönemde Do~u'da etkinliklerini art~rmaya çal~~an Katolik
cemaat-ler Rumeli'ye dolay~s~~ ile de Bulgarlara el atm~~lard~r. Katolikli~in Bulgarlar
aras~nda h~zla yay~lmas~nda Frans~zlar, Katolik Ermeniler ve Polonyahlar
önemli bir rol oynam~~lard~r.
Özellikle Polonyahlar Edirne'de ya~ayan Bulgarlar aras~nda
Katolikli-~in yay~lmas~nda önemli bir rol oynam~~lard~r. Osmanl~~ imparatorlu~u'na
s~~~nan bir grup Polonyal~~ Resüreksiyonist 1862 y~l~nda Edirne'ye gelerek
halk aras~nda (Polak Mektep) olarak ünlenen me~hur Polonya Az~nl~k
Yrd. Doç. Dr., Trakya üniversitesi ~~BF Uluslararas~~ ~li~kiler Bölümü, E-mail: ftuerk@web.de 1 Osmanh imparatorlu~u'ndaki az~nl~k ve yabanc~~ okullar~~ 19. yüzrldan itibaren devletin bütünlü~ü için tehlike arz etmeye ba~lanu~lard~r. Baz~~ az~nl~klar e~itim ve ö~retim faaliyetlerinin d~~~na ç~karak ken-di amaçlar~na uygun siyasal hedefler pe~ine dü~mü~lerken-dir. Bu az~nl~klar kapitülasyonlardan yararlanan Avrupa devlederiyle birlikte Türkler aleyhine çah~m~~lard~r. Söz konusu dönemde az~nl~k okullar~= faaliyetleri; misyonerlik çal~~malar~, azml~ldar~n merkezi otoriteye olan ba~l~l~klar~n~~ azaltma ve kendi kültürlerinin hakimiyetini sa~lama üzerine yo~unla~m~~t~r. (Bkz Mustafa özoda~~k, Cumhuriyet Dönemi
Yeni Bir Nesil Yeti~tirme Çal~~malar~, Çizgi Kitapevi Yay~nlar~, Konya 1999, s. 33-34, ayr~ca bu konuda geni~~
bilgi için bkz. Nurettin Polvan, Türkiye'de Yabanc~~ Ö~retim, C. I, Milli E~itim Bakanl~~~~ Yay~nlar~, ~stanbul 1952, Hidayet Vahapo~lu, Osmanhdan Günümüze And~k ve Yabana Okullar~, 2. Bask~, Bo~aziçi Yay~nlar~,
~stanbul 1992 ve ~lknur Polat Haydaro~lu, Osmanl~~ imparatorlü~u'nda Yabanc~~ Okullar, Ocak Yay~nlar~,
An-kara 1993) Türkiye'de yabanc~~ okullar~n yürüttü~ü misyonerlik faaliyetleri Necmettin Tozlu' nun yaznu~~ oldu~u "Kültür ve E~itim Tarihimizde Yabanc~~ Okullar" adl~~ eserde ayr~nt~l~~ olarak ele ahnmaktad~r. Bu çal~~ma ABD'nin Türkiye'de kurmu~~ oldu~u misyoner okullar~~ özellikle de Robert Koleji hakk~nda önemli bilgiler içermektedir. (Bkz. Necmettin Tozlu, Kültür ve E~itim Tarihimizde Yabanc~~ Okullar, Akça~~ Yay~nlar~, Ankara 1991.)
Okulu'nu kurmu~lard~r. Bu okul, kurucular~n~n Polonyal~~ olmas~~ nedeniy-le bu adla amlm~~t~r. Okula sadece Katolik mezhebine geçmi~~ Bulgarlar~n çocuklar~~ kabul edildi~inden bu okul Avrupa'da daha çok Katolik Bulgar Okulu olarak nam salm~~t~r. Nitekim Edirne'nin E~itim Tarihi adl~~ eserde de bu okul Özel Bulgar Katolik Okulu olarak nitelendirilmektedir. Alman ar-~iv belgelerine göre de, Polonya Az~nl~k Okulu, Almanya ve Avusturya'da Bulgar- Alman Okulu olarak tan~nmaktad~r. Edirne e~itim tarihi üzerine ya-z~lm~~~ eserlerde Polonya Az~nl~k Okulu ad~~ pek geçmemektedir. K~saca be-lirtmek gerekirse, yukar~da ad~~ geçen Bulgar Katolik Okulu Polonya Az~nl~k Okulu'nun ta kendisidir.
Bu makalede ilkin 19. yüzy~l~n ortalar~ndan Birinci Dünya Sava~~'n~n sonuna kadar Edirne'nin demografik yap~s~~ üzerinde durulacakt~r. Daha sonra 19. yüzy~l sonu itibar~yla Edirne'de gayrimüslim az~nl~klar~n sahip olduklar~~ okullar kar~~la~t~rmal~~ olarak analiz edilecektir. Polonya Az~nl~k Okulu'nun ortaya ç~k~~~n~~ tam olarak anlayabilmek için Edirne'de Bulgar Cemaati ve Katolik Bulgarlar üzerinde durulacakt~r. Bu makalenin amac~~ Polonya Az~nl~k Okulu'nun tarihçesini ayd~nlatabilmektir.
19. Yüzyddan Birinci Dünya Sava~~'na Kadar Edirne'nin Demograf~k Yap~s~~
Türkler Edirne'yi 1361 y~l~nda ald~ktan sonra ~ehrin nüfus yap~s~~ izle-nen devlet politikas~~ ve sava~lar sonucunda kozmopolit bir duruma gelmi~-tir. Edirne'de Rumlar çok eskiden beri cemaatler halinde ya~amaktayd~lar. Ermeniler Edirne'ye Türklerle birlikte yerle~meye ba~lam~~lard~r. Özel-likle Kanuni Sultan Süleyman ve II. Selim dönemlerinde Do~u Anadolu Ermenileri'nden zanaatkar olanlar ~stanbul ve Edirne'ye getirilerek bunlar-dan yararlanma yoluna gidilmi~tir2. Yahudilerin bu ~ehre toplu olarak yer-le~meleri ise II. Beyaz~t devrinde ~spanya ve Portekiz'den koyulan Yahudile-rin Osmanl~~ ~mparatorlu~u'na kabul edilmesiyle ba~lam~~t~r'. Bu göçle ge-len Yahudilerin birço~u Selanik ve Edirne gibi Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun Avrupa topraklar~na yerle~mi~lerdir. Ayr~ca Kanuni'nin Budin Seferi son-ras~~ bir k~s~m Yahudi padi~aha bu seferde sa~lad~klar~~ kolayl~k ve yard~m-lar nedeniyle Edirne'ye yerle~tirilmi~ler ve vergi muafiyeti elde etmi~lerdir. A~a~~da de~inilece~i gibi, Edirne dolay~nda ya~ayan Bulgarlar buran~n yer-
2
Oral Onur, Edirne Ermeni Kolonisi, Trakya Ofset, Edirne 1998, s. 7. 3
Edirne Yahudileri hakk~nda geni~~ bilgi için bkz. R~fat N. Bali, "Edirne Yahudileri", Edirne: Serhattaki Payitaht , E. Nedret I~~l, M. Sabri Koz (Haz.), Yap~~ Kredi Yay~nlar~, ~stanbul 1998 ve Oral Onur, 1492'den Günümüze Edirne Yahudi Cemaati, Dinç Ofset Matbaac~l~k Sanayi ve Tic. Ltd. ~irketi, ~stanbul 2005.
ii ahalisi olmay~p bu ~ehre 19. yüzy~lda celepçilik ve çiftçilik yapmak için gelerek yerle~mi~lerdir. Bulgarlar burada zamanla ço~alarak kendi cemaat okullar~n~~ kurmu~lard~r4.
Tablo 1: Edirne Nüfusunun Etnik Da~~l~m~~
Milletler Y~llar 1858* 1882*** 1911 1918 Türk/Müslüman 35.000 20.000 25.000 47.289 Rum 45.000 25.000 25.950 19.608 Ermeni 5.000 6.000 3.500 4.005 Yahudi 4.000 15.000 9.500 14.466 Bulgar 5.000 8.000 1.504 **2.324 Toplam 94.000 74.000 65.454 87.692
Kaynak: Evangelia Balta, "Edirne Rum Cemaati (20. yy. Ortas~~ -1922)", Edirne: Serhattaki Pay itaht, E. Nedret I~~l, M. Sabri Koz (Haz.), Yap~~ Kredi Yay~nlar~, ~stanbul 1998, s. 231.
* Bu y~la ait veriler Yunanistan'~n Edirne Konsolosu K. Phoibos'un tahmini rakamlar~d~r. "* Bulgarlara 1898'de okul yapmalar~~ için verilen izin ferman~na göre Edirne'de o zamanlar 623 hanede 2.715 ki~i ya~amaktayd~.
*** Bu y~la ait rakamlar Fransa'n~n Edirne Konsolosu Gustave Laffon'un D~~i~leri Bakan~~ Leon Gambetta'ya yazm~~~ oldu~u 17 Ocak 1882 tarihli rapora dayanmaktad~r. Say~lan be~~ etnik grubun haricinde 2.000 kadar Bohemyal~~ (Çingene) kaydedilmi~tir. Yabanc~~ veya Edirne'de do~mu~~ olanlar kategorisinde ise 40 ki~i belirtilmektedir. Bu gruplar da 1882 y~l~nda Edirne'nin nüfusuna kat~lacak olursa ~ehrin nüfusu toplam olarak 76.000 ki~iye tekabül etmektedir. (CPC/Türkiye Edirne. 3 punto, A-4:1880-1887, 101-110, Balta, a.g.e., s. 246.)
1858 y~l~nda Edirne'de 35.000 Müslüman Türk ya~arken, ~ehirde ya~a-yan gayrimüslimlerin say~s~~ toplam olarak 59.000'dir. Yani bir ba~ka ifadey-le gayrimüslimifadey-ler Türkifadey-lerin yakla~~k iki kat~na denk gelmektedir. 1882'ye gelindi~inde ~ehrin toplam nüfusunun 74.000'ne dü~tü~ü görülmektedir. Bunun sadece 20.000'inin Müslüman oldu~u göz önüne al~n~rsa, gayrimüs-limler Müslümanlar~n 2,5 kat~na yakla~maktad~r. (K~~. Tablo 1.) Bu duru-mun en önemli nedeni 1877-78 Osmanl~-Rus Sava~~~ sonras~nda Türklerin Edirne'yi terk ederek Anadolu'ya göç etmeleridir. Edirne'nin Müslüman nüfusu Balkan sava~lar~~ öncesinde bölgedeki huzursuzluklar~n artmas~~ ne-deniyle çok az artm~~t~r. Edirne'de Müslüman Türklerin nüfusu tarihte ilk
olarak 1918'de 47.289 ki~iyle ilk s~raya yükselirken, gayrimüslimlerin toplam nüfusu 40.403 ile hemen hemen ~ehirdeki Müslümanlar~n say~s~na e~it du-rumdayd~. 1918'de Edirne'de Türklerin ve Yahudilerin nüfuslar~n~n önemli oranda artmas~n~n as~l nedeni, Balkan ve Birinci Dünya Sava~lar~nda Türk-lerin bütün Rumeli topraklar~n~~ kaybetmesidir. Özellikle Balkanlar~n kaybe-dilmesinden sonra Selanik'te ya~ayan Yahudi Cemaati'nin büyük bir k~sm~~ Edirne'ye yerle~mi~tir.
Rumlar 1911 y~l~na kadar Edirne'de en kalabal~k nüfusa sahip etnik grup olma özelli~ini korumu~tur. Ancak 1918'den sonra ~ehirde Müslüman Türklerden sonra ikinci s~raya yerle~mi~lerdir. (Kr~. Tablo 1.) Edirne'de Bulgarlar~n 1858'te 5.000 olan nüfusu 1882'de 8.000'e yükselmi~~ ve 1911'e gelindi~inde ise h~zl~~ bir dü~ü~~ göstererek 1.504'e gerilemi~tir. Bunun temel nedeni 1908'de Bulgaristan'~n tam ba~~ms~zl~~~n~~ elde etmesidir. Edirne'nin Bulgar nüfusu 1858'de Ermenilere e~it, 1882'de bu etnik gruptan fazla 1911 ve 1918 y~llar~nda ise Ermenilerin nüfusundan daha azd~r. (Kr~. Tablo 1.) 1858'de Edirne'nin 94.000 olan toplam nüfusu peyderpey azalarak 1911'e gelindi~inde 65.454'e dü~mü~tür. Edirne nüfusunda 1918'de kayda de~er hiçbir art~~~ olmam~~t~r.
Edirne'de Gayrirnüslindere Ait Cemaat Okullar~~
Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun di~er yerlerinde oldu~u gibi Edirne'de de gayrimüslimler millet sistemi gere~i çocuklar~n~~ kendi kurmu~~ olduk-lar~~ okullarda e~itmi~lerdir. Bu okullar içerisinde Yahudilerin kurmu~~ ol-duklar~~ Alliance okullar~5 büyük bir üne kavu~mu~tur. Nitekim Osmanl~~
5
May~s 1860'da y~l~nda Paris'te kurulan 511liance Israelite Universelle" ilk uluslararas~~ Yahudi örgütü olma özelli~ini ta~~maktayd~. Bu örgüt dünyadaki bütün Yahudilerin haklar~n~~ savunmak için ortaya ç~km~~t~r. Kurucular~ndan.J. Carvallo'nun belirtti~ine göre Alyans'~n amac~n~~ ~öyle s~ralayabiliriz:
Her yerde Yahudilerin ahlaki olarak ve e~itlikçi bir ~ekilde ilerlemesine yard~mc~~ olmak, Yahudi kar~~t~~ hareketlerden etkilenen Yahudi kitlelere etkili ~ekilde yard~m etmek, Bu amaca hizmet edebilecek bütün yay~nlar~~ desteklemek ve te~vik etmek. Alyans'~n aktivitelerini ise üç ba~l~k alt~nda a~a~~daki gibi s~ralayabiliriz:
Diplomatik alan: Alyans'~n 1880% y~llardan itibaren diplomatik aktivitelerinin merkezini Orta Do~u'daki Yahudi cemaati olu~turmu~tur. Alyans diplomatik alanda zirveye Berlin Kon-gresi esnas~nda ç~km~~t~r. Bu Kongre'de özellikle Balkan Yahudileri'nin haklar~~ için mücadele verilmi~tir. Birinci Dünya Sava~~'n~n sonunda ise Alyans'~~ Versay Konferans~'nda Polonya, Macaristan ve Romanya Yahudileri lehine çal~~~rken görmekteyiz.
Göçmenlere Yard~m: Alyans 1869'dan itibaren Rusya ve Romanya gibi ülkelerden gelen Ya-hudilere yard~m elini uzatm~~t~r. örne~in Yahudiler 1881'de Rusya'da ya~ad~klar~~ katliam sonras~nda göçmek zorunda kald~klar~nda Alyans bunlara di~er Yahudi organizasyonlanyla birlikte insani yard~m yapm~~t~r.
E~itim: Alyans, Balkanlar ve Orta Do~u'da 1890'11 y~llardan ba~layarak e~itim alan~nda da kurdu~u okullar yoluyla katk~da bulunmaya ba~lam~~t~r. Sözkonusu okullar Frans~zca
~mparatorlu~u'nda ilk Alliance Okulu 1867'de Edirne ve Filistin'de kurulmu~-tur. Rum Cemaati'nin jimnaz okullar~~ da buna benzer bir üne sahipti. Dört y~l boyunca bu okulda Frans~zca ve Latince ö~renim gören ö~renciler Atina Oniversitesi'ne devam edebildikleri gibi diplomalar~m Yunanistan'da onaylat-malar~~ halinde de Paris'te ö~renim görebilme hakk~na sahip oluyorlard~6.
Tablo 2: 1891/92 Edirne Vilayet Salnamelerine göre Az~nl~k Okullar~'n~n Kar~~la~t~rmas~'
Milletler Okul Say~s~~ Ö~renci Say~s~~
Toplam Ö~renci Say~s~~ Nüfus* Erkek K~z Rumlar 16 1.103 1.528 2631 28.953 Ermeniler 6 264 260 524 3.782 Yahudiler 7 1.100 730 1.830*** 9.002 Bulgarlar 12** 339 347 686 9.806 Toplam 41 2.806 2.865 5.671 51.543
Kaynak: Ratip Kazanc~gil, Nilüfer Gökçe, Ender Bilar, Edirne'nin E~itim Tarihi ~lk-Orta ö~retim 1361-2005, Edirne Valili~i Yay~nlar~, Edirne 2006.
e~itim yapt~~~~ için Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda elit tabakan~n çocuklar~~ da bu okullarda e~itim görmü~lerdir. Okul, Frans~zca e~itim verdi~i için baz~~ Yahudiler taraf~ndan Frans~z kültürünün etkisini perçinleyece~i için ele~tirilmi~tir. Ancak Alyans okullar~n~n I. Dünya Sava~~'ndan sonra Fas, Iran, Lübnan Tunus ve Suriye gibi ülkelerde uzun y~llar varl~klar~n~~ sürdürdükleri dikkate al~n~rsa bu okullar~n as~l amac~n~n söz konusu ülkelerin elit tabakas~n~~ etkilemek oldu~u anla~~lmaktad~r. Çünkü amaçlar~~ Yahudi insan~n~~ yeti~tirmek olsayd~, e~itim dili olarak Frans~zca yerine ~branice seçilirdi. Alyans'~n kurdu~u okul a~~n~n h~zl~~ geli~mesinde Baron Maurice de Hirsch'in yüklü miktarda yapt~~~~ yard~mlar~n önemi de unut-mamak gerekir. Baron'un yapt~~~~ yard~mlar~n miktar~~ 1874'te 1 milyon alt~n Frank iken 1889 y~l~nda on kat artarak 10 milyon alt~n Frank'a ç~km~~t~r. Alyans 1912 y~l~nda sadece Türkiye'de 71erkek okuluna ve 44 k~z okuluna sahip bulunmaktayd~. Bunlardan 52'si Osmanl~'n~n Avru-pa topraklar~nda bulunurken di~er 63'ü imAvru-paratorlu~un Asya topraklar~nda yer almaktayd~. (Fahri Türk, "Yahudi Devletinin Demografik Temelleri: Birinci Dünya Sava~~'na Kadar Osmanl~~ Devleti'nin Filistin Siyaseti", Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 9, say~~ 2, s. 97-98.) Bu konuda ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. Aron Rodrigue, FrenchJews, TurkishJews. The Alliance Israelite Universelle and the Politics of the Jewish Schooling in Turkey 1860-1925, Indiana University Press, Bloomington 1990, yine ayn~~ yazar~n Aron Rodrigue, Türk Yahudiler:nin Bant:ta~~nan 'Al-liance Okullar~" 1860-1925, Araç Yay~nlar~, Ankara 1997 ve EngclopaediaJudaica (1971), A-ANG, 2. Cilt, Kudüs, Keter Publishing, s. 648-54.
6 Ratip Kazanc~gil, Nilüfer Gökçe, Ender Bilar, Edirne'nin E~itim Tarihi (~lk-Orta ö~retim) 1361-2005, Edirne Valili~i Yay~nlar~, Edirne 2006, s.160.
Edirne de bu cemaatlere ait okullar~n d~~~nda di~er Avrupahlarm kurduklar~~ yabanc~~ okullar da vard~r. örne~in Avusturyal~~ Charite d'Agram rahibeleri Edirne'de St. Helene adl~~ bir k~z koleji (ortao-kul) kurmu~lard~r.
*Nüfus verilen i Edirne Kazas~'na ait 1894-95 vilayet salnamelerine dayanmaktad~r. Bu y~l~n verile-rine göre Edirne'de Müslümanlar~n nüfusu 55.073 olarak verilmi~tir. Bundan ba~ka ~ehirde 643 Katolik, 70 Protestan ve 4 Latin ya~amaktad~r. Bunlar~n hepsi birlikte hesaba kat~ld~~~nda ~ehrin toplam nüfusu 107.333 olmaktad~r. (Balta, a.g.e., 240.)
** Bulgarlar~n sahip oldu~u bu 12 okuldan sadece bir tanesi özel Katolik Okulu'dur. 1892'de top-lam 113 ö~rencisi olan bu okulun ö~rencilerinin 87'si yat~l~, 8'i gündüzlü ve 18'i de sanayi ö~rencisidir. Edirne'deki Protestan Bulgar okullar~nda okul ba~~na dü~en ö~renci say~s~n~n ortalama 52 oldu~u dik-kate al~nacak olursa, Katolik Bulgar Okulu'nda di~er okullardan iki kat daha fazla ö~rencinin ö~renim gördü~ü anla~~lmaktad~r.
*** 1892'de Edirne'de bulunan yedi Yahudi okulunda okuyan 1.830 ö~rencinin 694'ü Alliance Okulu'na devam etmekteydi. Bunlardan 452'si erkek 242'si de k~z ö~rencidir. Okul ba~~na takriben 261 ö~renci dü~tü~ü göz önünde bulundurulursa, Alliance Okulu'nun Edirne Yahudi Cemaati nezdindeki de~eri ve yeri daha iyi anla~~l~r. Okulun ö~renci say~s~~ 1885 senesi hariç tutulacak olursa sürekli bir art~~~ göstermi~tir. Bali'nin bildirdi~ine göre Edirne Alliance Okulu'nda 1879'da 516, 1885'te 506, 1891'de 694, 1898'de 852 ve 1908'de 1657 ö~renci e~itim ve ö~retim görmü~tür. (Bu konuda ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. Bali, a.g.m., 217.)
Edirne'deki cemaat okullar~~ içerisinde Rumlar toplam ö~renci say~s~~ bak~m~ndan 16 okulda 2.631 ö~renci ile ba~~~ çekerken, bunu 7 okulda 1.830 ö~renci ile Yahudiler, 12 okulda 686 ö~renci mevcutla Bulgarlar takip et-mektedir. Son s~rada ise alt~~ okulda toplam 524 ö~renciyle Ermeniler gel-mektedir. (Kr~. Tablo 2.) Cemaatlerin e~itim durumlar~n~~ sahip olduklar~~ okul ve ö~renci say~s~na bakarak aç~klamaya çal~~mak ilk bak~~ta yan~lt~c~~ olmaktad~r. Toplam ö~renci say~lar~~ cemaatlerin nüfuslar~na oranlad~~~nda daha net bir tablo ortaya ç~kmaktad~r. Rumlar okul ve ö~renci say~s~~ bak~-m~ndan ilk s~rada yer almalar~na ra~men, nüfuslar~na göre okula gidenlerin oran~~ % 9 ile Bulgarlar~n hemen önünde gitmektedir. Bulgarlar ~ehirde 12 okulla ba~~~ çekmelerine kar~~l~k, % 6,91uk okula gitme oramyla gayrimüslim cemaatler aras~nda en son s~rada yer almaktad~r. Yahudilerde okula gitme % 20,3 ile ilk s~rada gelmektedir. Yani Yahudiler nüfuslar~na göre di~er
ce-maatlere nazaran en yüksek e~itim seviyesine sahiptir. Yahudilerin hemen ard~ndan %13,8 ile Ermeniler gelmektedir. Rumlar ve Bulgarlarda k~z ö~-rencilerin say~s~~ daha fazla iken, Ermeni ve Yahudilerde erkek ö~renciler ço~unluktad~r. Örne~in, Yahudilerde erkek ö~rencilerin say~s~~ k~zlardan 370 daha fazlad~r.
Katolildi~in It~uneli'de Bulgarlar Aras~nda Yay~lmas~~
1854'te Bulgar milliyetçili~i propagandas~~ yapmak isteyen Dragan Tsankov ad~nda bir Bulgar matbaa kurmak amac~yla Istanbul'a gelmi~tir. Osmanl~~ makamlar~ndan resmi izin alamayan Tsankov St. Benoit Kole-
ji8 içinde söz konusu matbaay~~ faaliyete geçirdikten be~~ ay sonra Katolik
mezhebine geçmi~tir. Haftal~k Bulgariya Gazetesi'ni ç~karmaya ba~layan
Tsankov eski Bulgar Patrikhanesi'nin Rum Patrikhanesi'nce yok edilmek
istendi~i konusunu i~lemeye ba~lar. Bu gazete Istanbul'da ya~ayan Macar ve
Polonyah9 göçmenler taraf~ndan da desteldenmi~tir. Daha sonra
Bulgarla-nn Katolik mezhebine geçmelerini sa~lamak için "Bulgar Birli~i" komitesi
kurulmu~tur. Bu harekete mali yard~m sa~lamak isteyen komitenin içinde
Bulgarlardan ba~ka Polonyal~~ Adam Czartoryski de bulunmu~tur. Esasen
Katolik inanc~nm Bulgarlar aras~nda yay~lmas~nda Fransa, Katolik
Erme-niler ve Polonyahlar büyük bir rol oynam~~lard~r. Ayr~ca Fransa ve Katolik
Ermeniler bu harekete büyük bir maddi destek vermi~lerdir. Her ~eyden
önce Istanbul'da kurulan Katolik Kilisesi'nin yanmda Bulgar çocuklar~~ için
yat~l~~ bir okul olu~turulmu~tur. Dini e~itimde gelecek vaat eden ö~renciler
Roma, Krakov ve Beyrut gibi ~ehirlerde bulunan seminerlere gönderilerek
e~itilmi~lerdir. Lakin bunlar~n büyük k~sm~~ daha sonra yeniden Ortodoks-
St. Benoit Koleji'nin kurulu~u geli~imi ve Türk-Frans~z ili~kilerinde oynad~~~~ rol için bkz. Hasan B. Dilan, La Mission da Lyde Saint-Benoit dans les Relations Ii~rco-Franfaises, L'Harmattan, Paris 2003.
9 1772'de Polonya parçaland~ktan sonra Türkiye Polonyal~~ siyasi mültecilerin s~g~nag~~ haline gel-mi~tir. Bu dönemde Türkiye'ye gelen bu ki~iler 19. yüzy~lda Osmanl~~ Imparatorlu~u'nda görev alarak Türkiye'nin Avrupahla~masmda ve liberalle~mesinde önemli roller oynam~~lard~r. Polonya Kolonisi Prens Adam Czartoryski öncülü~ünde Istanbul'da kurulmu~tur. Bu husustald anla~ma 1833'te Paris'te Türk Elçisi Nam~k Pa~a ile Prens Adam Jerzy Czartoryski aras~nda imzalanm~~t~r. A. Czartoryski 1841'de Istanbul'da kendi imkanlar~yla bir Polonya Temsilcili~i kurmu~~ ve ba~~na Mihail Czajkowski'yi (Mehmet Sad~k Pa~a) getirmi~tir. Bu ~ains daha sonra K~r~m Sava~~'nda Birinci Kozak Alar'run komu-tan~~ olmu~tur. 3 Mart 1842 y~l~nda Lazarist rahipler Czartoryski'nin iste~i üzerine Istanbul yak~nlar~n-da bir Polonya Tar~m Kolonisi kurmu~lard~r. 19 Mart 1842'de Ayak~nlar~n-dampol ad~~ verilen koloni yak~nlar~n-daha sonra Türkler taraf~ndan Adamköy, Polenez Karyesi ve son olarak da Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmas~yla birlikte Polenezköy olarak adland~r~lm~~t~r. Polenezköy'de ya~ayan mültecilere 1894 y~l~nda vatanda~l~k hakk~~ verilmi~tir. (Polenezköy Muhtarl~~~~ Bro~iirti, Istanbul 2005) Polonyal~lar~n Türkiye'ye iltica etme-leri daha sonraki y~llarda da sürüp gitmi~tir. Polonyal~lar Türkiye'de dost telakki edilmi~lerdir. Hatta Polonyahlar Lübnanhlarla akrabal~k ba~lar~~ dahi meydana getirmi~lerdir. Genel Vali Franko Pa~a aslen bir Polonyal~'d~r. (Martin Hartmann, Der isla~nische Orient. Unpolitische Brieft aus der Tarkei, Orient Verlag, 3. Bd., Leipzig 1910, s. 77.) Polonya'dan Türkiye'ye iltica eden ki~ilerden birisi de 1849'da Fransa üzerin-den Istanbul'a gelen me~hur Konstantin Borzecki'dir. Borzecki daha sonra Rusya'dan kurtulabilmek için Müslüman olarak Mustafa Celalettin ad~n~~ alm~~t~r. Askeri bir e~itim almamas~na ra~men erkan-~~ harp s~n~fma dahil edilip yüzba~~~ rütbesiyle orduda görev verilmi~tir. Daha sonra Ömer Lütfü Pa~a'n~n k~z~yla evlenen Borzecki tam bir Türk Müslüman aile meydana getirmi~tir. Beyo~lu Alemi ve Avrupa koloni-leri ile irtibatta bulunmam~~t~r. Söz konusu dönemde Türk Ordusu'nda Borzecki'den ba~ka çok say~da Polonya as~ll~~ yüksek subay görev yapmaktayd~. Bunlar aras~nda; Murat Pa~a (josef Bem), ~skender Pa~a (Antony 'k~r~k* Muzaffer Pa~a (Vladstlav), Rüstem Bey, ~ahin Pa~a (Felix Breanski), Mahmut Hamdi Pa~a (Sigmund Fremd), Nihat Pa~a (Severny Bielinsky), Arslan Pa~a (Ludvig Bystzowski), Sefer Pa~a (Vladstlav Koscielski), Mehmet Ali Pa~a (Karol Defroi) ve Ömer Pa~a (Michal Latos) say~labilir. (Mahmut Çetin, Bogazdaki A~iret, Edile, 3. Bask~, Istanbul 1998, s. 15-18.)
lu~a geçmi~lerdir. 1860'lardan itibaren Frans~z ve Polonyal~~ misyonerler Bulgar ba~~ms~zl~k mücadelesini desteklemeye ba~lam~~lard~r. Polonyal~la-r~n bu deste~i vermelerinin en önemli nedeni Bulgaristan'da Rus etkisini k~rmak istemeleridir. A~a~~da görülece~i gibi, Polonya Az~nl~k Okulu'nun kurulmas~~ da ayn~~ amaca hizmet etmek içindir. Bu amaçla Polonyal~lar ta-raf~ndan kurulmu~~ olan Katolik bir okuldur. Edirne'de Katolik Bulgarlar~n örgütlenmesinde Peter Arabaciyski, Polonyal~~ Franz Malçinski ile birlikte çal~~m~~t~rm.
Osmanl~~ Hükümeti'nin 11 Mart 1870 tarihinde yay~nlad~~~~ bir fer-manla Bulgar Eksarhanesi'ni" kurmas~~ ve 1877-78 Osmanl~-Rus Sava~~'nda Ruslar~n Türklere a~~r bir darbe vurmas~~ Bulgarlar aras~nda Katolikli~in itibar~n~~ önemli ölçüde sarsm~~t~r. Bunun üzerine daha önce Katolik olmu~~ Bulgarlar tekrar Ortodokslu~a geçmi~lerdir. Katolikli~in Bulgarlar aras~nda yay~lmas~ndaki ba~ar~s~zl~~~n nedenlerinin ba~~nda hareketi kontrol eden Paris merkezli Polonyal~lar~n Rus korkusunu öne ç~karmalar~~ gelmektedir. Çünkü söz konusu korku Bulgarlar~~ gerçek bir dini inanca yöneltmekten çok Rus kar~~tl~~~na dayanan bir milliyetçili~e yönlendirmi~tir. Bu geli~me-nin sorumlulu~u M. Sad~k Pa~a'ya yüklenmi~tir. Katolik Bulgarlar, Assomp-siyonist°2 Resüreksiyonistm ve Lazaristm kongregasyonlarm's himayesine gir-mi~lerdir. Polonyal~~ Resüreksiyonistlerin ba~rahibi Kasciewich toplulu~~~nu Do~u gelene~ine yönlendirir. ~~te Edirne'de Polonya Az~nl~k Okulu'nu ku-ran bu Resüreksiyonistlerdir16.
12
Bu Katolik kongregasyonu Emmanuel d'Alzon adl~~ bir rahip taraf~ndan 1843 y~l~nda Fransa'n~n Nimes ~ehrinde kurulmu~tur. Assompsiyonistler kendilerini kimsesiz ve sahipsiz çocuklar~ n e~itimine adam~~lar ve bu amaca hizmet etmek için okullar kurmu~lard~r. En önemlisi de Do~u'ya misyoner olarak gitmi~lerdir. 1900 y~l~nda Frans~z Hükümeti' nin bu kongregasyonu yasaklamas~~ üzerine bu tarikat~n üyeleri Fransa d~~~na ç~karak faaliyet alanlar~n~~ ba~ka bölgelere kayd~rm~~lard~r. Böylece Katolik inanc~n~~ Do~u H~ristiyanlar~~ aras~nda yaymak için o zamanlar Türk hakimiyetinde bulunan Balkanlara gelerek faaliyetlere ba~lam~~lard~r. Assompsiyonistler Ortodoks Bulgarlar~~ Katolik yapmak amac~yla 1862'de Türkiye'ye geldiklerinde merkezlerini Edirne ve Karaa~aç'a kurmu~lard~r. (Daha geni~~ bilgi için bkz. http://www.newadventorg/cathen/b.htm)
13
Latince "Resurrectionisten Patres" olarak ifade edilen bu kavram~n Türkçe kar~~l~~~~ "Yeniden Dirili~çi Katolik Papazlar" d~r.
14
Vinzenz von Paul taraf~ndan fakirlere yard~m amac~yla 1625'te Paris'te kurulmu~~ olan Katolik bir rahip tarikat~d~r. (Daha geni~~ bilgi için bkz. http://www.newadvent.org~cathe~ /l0357aJ~tm)
15
Katolik Kilisesi'nde bir tarikata mensup ruhaniler toplulu~una verilen add~r.
10 Elçin Macar, Istanbul'un Yok Olmu~~ ~ki Cemaati. Do~u Rüli Katolik Rumlar ve Bukadar, ~leti~im Yay~n-lar~, ~stanbul 2002, s. 96-110.
Osmanl~~ ~mparatorlu~-u'nda Ortodoks Bulgar Kilisesi'ne verilen add~r.
Osmanl~~ imparatorlu~u'nda ilk Bulgar okulu 1835'te Burgaz'da, 1839'da Selanik'te ve bu tarihten bir y~l sonra da Istanbul'da aç~lm~~t~r. ~~te Bulgarlar Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda bir cemaat olarak a~~rl~klar~n~~ da tam bu dönemde hissettirmeye ba~lam~~lard~r. Bu ba~lamda Polonyal~lar~n Edirne'de kurmu~~ olduklar~~ Polonya Az~nl~k Okulu nam-~~ di~er Katolik Bul-gar Okulu önemli bir rol oynam~~t~r. Ba~~ms~z bir BulBul-gar Kilisesi kurma gi-ri~imleri Rumeli'de Bulgar okullar~n~n yay~lmas~yla el ele gitmi~tir. Bu giri-~imlere özellikle Bulgar din adamlar~~ ve ayd~nlar öncülük etmi~lerdir". Bul-garlar~n Edirne'de okul kurma faaliyetleri Birinci Balkan Sava~~'ndan sonra da devam etmi~tir. Bu tarihten sonra Bulgar milliyetçileri Edirne'de e~itim faaliyetlerine özel bir ilgi duymaya ba~lam~~lard~r. Nitekim, Bulgar milli-yetçilerinden Dr. Pethar Beron 1912'de Edirne'de bir Bulgar ~lkokulu'nun yap~m~n~~ finanse etmi~tir18.
Edirne Bulgar Cemaati
Bulgarlar Edirne'de daha çok K~y~k gibi kenar mahallelerde ya~amak-tayd~lar. Yani ~ehrin merkezinde Bulgar nüfusu neredeyse yok denecek kadar azd~. Örne~in 1911'de Edirne merkezde sadece 300 Bulgar ya~arken, ~ehrin kenar mahallelerinde 1.204 Bulgar ikamet etmekteydi19. Edirne vilayetine2" Bulgarlar~n yerle~mesi üç ~ekilde meydana gelmi~tir: Birincisi Edirne ve De-dea~aç gibi büyük ~ehir merkezlerinde cemaatler kurmak amac~yla Bulgar kolonileri olu~turulmu~tur. ~kincisi k~rsal bölgelerde okullar kurulmu~tur. Üçüncüsü Bulgar Prensli~i'nden gelen tar~m i~çilerinin çiftliklere yerle~ti-rilmesi suretiyle olmu~tur. Osmanl~~ Imparatorlu~u zay~f olan milleti güçlü olana kar~~~ koruma ilkesiyle hareket etti~inden, Trakya'daki Bulgar giri~im-lerine ho~görüyle yakla~m~~t~r. Önceleri say~lar~~ az oldu~u için kendigiri~im-lerine ait özel bir semtte oturamayan Bulgarlar 1875 y~l~nda Kiri~hane ve K~y~k'a yerle~mi~lerdir. Sahip olduklar~~ iki kilise de bu semtlerde bulunmaktayd121. 19. yüzy~l~n son çeyre~inde Rumeli bölgesinde Slav dili konu~an halk-lar~n büyük bir k~sm~n~~ yanhalk-lar~na çekmeyi ba~arabilen Bulgarlar Edirne Vilayeti'nde toplam 123 okul açarak faaliyete sokmu~lard~r. Bulgarlar~n
17 Macar, a.g.e., s. 94. 18
Ayhan Tunca, Edirne ~çin Notlar ve Edirne'de Tarih Kültür ~nanç Turu, ink~lap Kitapevi, ~stanbul 2006, s. 76.
19 Balta, a. g. m., s. 231.
20 Edirne Vilayeti söz konusu dönemde Dimetoka, Ortaköy, Cisri Mustafa Pa~a, K~rkkilise
(K~rklare-li), Lüleburgaz, Babaeski, Üsküp, ~skeçe, Tekfurda~~~ (Tekirda~) ve Ke~an bölgelerini kapsamaktayd~. 21 Balta, a. g. m., 232.
Rumeli'de nüfuz kurma faaliyetlerine s~f~rdan ba~lad~klar~~ göz önüne al~n-d~~~nda bu hiç de küçümsenemeyecek bir ba~ar~d~r. Bu etnik grubun e~itim politikas~~ Bulgarcan~n etkinlik alan~n~~ geni~letmeye dayanmalctayd~. Bul-garlar bunu gerçekle~tirmek için Makedonya ve Trakya k~rsal~nda Slavca konu~ulan bölgelerde kar~~l~ks~z e~itim veren ilkokullar kurmu~lard~r. Bu ba~lamda öncelik k~z okullar~, çocuk bahçeleri ve halk kantinleri aç~lmas~na verilmi~tir. Çünkü bu okullar her ~eyden önce Bulgarcan~n kad~nlar ve ço-cuklar aras~nda yay~lmas~na yol açm~~t~r22.
Polonya Az~nl~k Okulu
Polonyal~~ Resüreksiyonistler 1862'de Edirne'de Katolik Bulgar Okulu'nu kurmu~lard~r. Polonya Az~nl~k Okulu'nun23 kurucular~~ Rusya'dan koyulan Yanski, Kaysiewicz, Semenenko, Yelowicki, Kalinska, Kaczanows-ki, ZbyszewsKaczanows-ki, ProcwlocKaczanows-ki, GrabowsKaczanows-ki, BakanowsKaczanows-ki, PawlicKaczanows-ki, WronowsKaczanows-ki, Kobrzynski ve Smolikowski'dir. Bu yüzden bu okul kurulu~unu müteakiben bütün Edirne'de Polonya Az~nl~k Okulu (Polak Mektep) olarak tan~nm~~t~r. Di~er yandan ayn~~ okul Almanya ve Avusturya'da da "Bulgar-Alman Okulu" olarak tan~nm~~t~r. 1867 y~l~nda Kale'ye ta~~nan okulun bir bölümü 1874'e gelindi~inde seminer ~ekline getirilmi~tir. 1877-78 Osmanl~-Rus Sava~~'nda kapanan okul, 1882-83 y~l~nda tekrar aç~lm~~t~r". Bu tarihten tam on y~l sonra yani 1893'te okul ayn~~ yerde yeniden in~a edilmi~tir. Polonya Az~nl~k Okulu Edirne'de ba~ka okullar~n yap~m~n~~ da te~vik edici bir rol oynam~~t~r. Örne~in, zaman~n Edirne Tabur Komutan~~ Binba~~~ Rafet Bey Me~rutiyetin ilamndan sonra günümüzde Ticaret Lisesi olarak kullan~lan binay~~ Polonya Az~nl~k Okulu'na kar~~l~k olmak üzere yapt~rm~~t~r25.
Balkan Sava~~'nda hastane olarak kullan~lan Polonya Az~nl~k Okulu'na 1914 y~l~nda ~ttihat ve Terakki yönetimi el koymu~tur. Okula ait kilise ve
22 Balta, a. g. m., 237-38. 23
Bu okulun yerinde günümüzde Birinci Murat Lisesi e~itim vermektedir. Bu sat~rlar~n yazar~~ 23 Temmuz 2008 tarihinde söz konusu okulun kütüphanesini ziyaret etmi~~ ancak Birinci Murat Lisesi'nin tarihiyle ilgili hiçbir bilgiye rastlayamam~~t~r. Okulun tarihçesinin anlat~ld~~~~ tablodaki k~sa bilgiler Ay-han Tunca'mn Edirne için Notlar ve Edirne'de Tarih Kültür inanç Turu adl~~ kitab~n~n 76. sayfas~ndalci bilgilerle bire bir örtü~mektedir. Birinci Murat Lisesi Müdür Yard~mc~s~~ Fahrettin Köse Resüreksiyonistlerin to-runlar~= Temmuz 2008'de okullar~n~~ ve bu okulun bahçesinde bulunan eski Katolik Kilisesrni ziyaret ettiklerini bu sat~rlar~n yazar~na belirtmi~tir.
24 Macar, a. g. e., s. 117. 25
Gökçe Kazanc~gil, a. g. e., 271; N. Güngör K~saparmak, Milli E~itim Cephesiyle Edirne, Turan Mat-baas~, Elaz~~~ 1968, s. 22.
matbaa da kapat~lm~~t~r". Polonya Az~nl~k Okulu'nun yerinde 1915-16 sene-sinde zaman~n Milli E~itim Müdürü Servet Bey'in öncülü~ünde Edirne'de ilk "K~z Ö~retmen Okulu" aç~lm~~t~r27. Birinci Dünya Sava~~'ndan sonra tekrar aç~lan okul 1918 il â 1927 y~llar~~ aras~nda ikinci kez Polonya Az~nl~k Okulu olarak hizmet vermi~tir. Edirne'de Resüreksiyonistlerin varl~~~~ 1928 y~l~nda sona ermi~tir.
Yukar~da belirtildi~i gibi, Polonya Az~nl~k Okulu'nun Birinci Dünya Sava~~~ ile birlikte kapat~lmas~~ üzerine, Erzberger bu okulun tekrar aç~lmas~~ için Enver Pa~a'ya bir mektup yazm~~~ ve okulun aç~lmas~n~n Almanya ve Avusturya'da büyük bir sevinç uyand~raca~~m dile getirmi~tir. Erzberger, okulun ö~retmenlerinin tamam~n~n Polonyal~~ olmas~~ nedeniyle okulun tek-rar aç~lmas~n~n Osmanl~~ imparatorlu~u aç~s~ndan bir sorun te~kil etmeyece-~ini vurgulam~~t~r".
Polonya Az~nl~k Okulu di~er Avrupa devletlerinde ise "Katolik Bul-gar Okulu" olarak nam salm~~t~r. Edirne'deki bütün Katolikler bu okulda e~itim görmü~lerdir. 1877-78 Osmanl~-Rus Sava~~'nda bu okulun sahibi Re-süreksiyonist Polonyal~lar binlerce yaral~~ Müslüman Türk askerini tedavi et-mi~ler ve evlerinde bar~nd~rm~~lard~r. Bu feragat ve yard~mseverliklerinden dolay~~ II. Abdülhamid taraf~ndan madalya ile taltif edilmi~lerdir. Erzberger mektubunun sonunda Birinci Dünya Sava~~'nda Polonyal~lar~n evsiz barks~z kald~klar~n~, aç ve peri~an olduklar~n~~ da dile getirmi~tir".
Michel Mirov'un verdi~i bilgilere göre Polonyal~~ Resüreksiyonistler bu okulu Bulgaristan'da Rus etkisini ve nüfuzunu k~rmak için kurmu~lar-d~r. Çünkü Polonyal~lar biliyorlard~~ ki, Ruslar Türkleri boyunduruk alt~na alabilmek için Bulgarlar~~ araç olarak kullanmaktayd~lar. Polonyal~lar~n bu okulu kurmak için Edirne'yi merkez olarak seçmeleri tesadüf de~ildi. Çün-kü bu ~ehirde Ruslara kar~~~ çal~~mak daha kolayd~. Polonyal~lar Rus esareti alt~nda ya~aman~n zorluklar~n~~ çok iyi bilmekteydiler. M. Mirov bu ba~lam-da Polonyal~~ Resüreksiyonistlerin amaçlar~na ula~t~klar~n~~ ifade etmekte-dir. Polonya Az~nl~k Okulu'ndan mezun olan ö~rencilerin baz~lar~~ Bulgar
26 http://edirne.meb.gov.tr/egitim_kurumlari_tanitici_bilgiler/143055.htm. 27 Gökçe Kazanc~gil, a. g. e., s. 249.
28 Katolik Bulgar Ba~piskoposu Michel Mirov'dan milli e~itim, adalet ve d~~~ i~leri bakanl~klar~na, 17 Temmuz 1916 ~stanbul, PA AA Konstantinopel 344, No. 262, Cilt. 2.
29 Michel Erzberger'den Enver Pa~a'ya, 5 Ekim 1916 Berlin, PA AA Konstantinopel 344, No.262, Cilt. 2.
Meclisi'nde (Sobranje) milletvekili olurken, bir k~sm~~ da devlet
kademelerin-de yüksek memur veya konsolos olmu~lard~r. Örne~in söz konusu dönemkademelerin-de
Bulgaristan'~n Viyana Büyükelçisi Polonya Az~nl~k Okulu'nu bitiren
ö~ren-cilerden biriydi.
Mirov, Polonya Az~nl~k Okulu'nu bitiren ö~rencilerin Rusya'n~n
amans~z dü~man~, Türkiye'nin ise sad~k dostu oldu~unu vurgulamaktad~r.
Bu ö~renciler kendilerini Resüreksiyonist papazlar diye adland~ran
idea-list Polonyahlar taraf~ndan yeti~tirilmi~tir. Bu okullarda yeti~tirilen
ö~ren-ciler Bulgaristan'~n Rusya'ya yabanc~la~mas~nda ve hatta Birinci Dünya
Sava~~'nda Türkiye ile Bulgaristan'~n ittifak yapmas~nda önemli bir rol
oy-nam~~lard~r. Mirov'a göre sadece bu sebep dahi Resüreksiyonistlerin
okulla-r~mn tekrar aç~lmas~~ için yeterli bir sebeptir. Mirov, Edirne Valili~i'nin
Resü-reksiyonistlerin amac~n~~ ve 1862'den beri Osmanl~~ imparatorlu~u için
yap-t~klar~n~n de~erini anlamad~~~n~~ ~ayet bunu anlasayd~~ Resüreksiyonistlere
eziyet etmeyece~ini söylemektedir. Bu insanlar ne Polonya ve Bulgaristan'a
ne de Türkiye'ye kar~~~ bir kötülükte bulunmu~lard~r. Mirov bu mektubunda
Enver Pa~a'ya kendisi de dahil bütün Polonya Az~nl~k Okulu ö~rencilerinin
ve çal~~anlar~n~n Türkiye'nin en sad~k dostu olduklar~n~~ ve bu ülkeyi kendi
anavatanlar~~ gibi sevdiklerini ifade etmi~tir. Mirov, mektubunun sonunda
Enver Pa~a'ya dürüst ve sad~k Polonyal~lar~n gözya~larm~~ dindirebilece~ini,
bunu yapt~~~~ takdirde ise Bulgarlar~n ve Polonyal~lar~n sempatisini
kazana-bilece~ini dile getirmektedir. Mirov Osmanl~~ ~mparatorlu~u'ndaki bütün
ya-banc~~ okullar kapat~lsa dahi sadece bir tane olan Katolik Bulgar Okulu'nun
aç~k tutulmas~~ gerekti~ini ifade etmi~tir. Mirov'a göre bu okulun Türkiye,
Polonya ve Bulgaristan yarar~na çal~~abilmesi için aç~k tutulmas~~
gerekmek-tedir'''.
Resüreksiyonist Papazlar
Fransa'n~n Edirne Konsolosu Laffon'a göre Resüreksiyonistlerin
ara-s~nda sadece bir tane Frans~z misyoner bulunmaktad~r. Bu kongregasyonun
gerisi Polonyal~lardan olu~maktad~r. Resüreksiyonistler okullar~nda
Bul-garca ö~retmektedirler. ~~te bu nedenledir ki, Katolik Bulgar Okulu olarak
tamnm~~lard~r. Laffon'un bildirdi~ine göre Resüreksiyonistler
Avusturya-Macaristan ~mparatorlug-u'ndan maddi yard~m almaktad~rlar. Bu yüzden
30 Katolik Bulgar Ba~piskoposu Michel Mirov'dan milli e~itim, adalet ve d~~~ i~leri bakanl~klarma, 17 Temmuz 1916, ~stanbul, PA AA Konstantinopel 344, No. 262, Cilt. 2.
Frans~z diplomatlar Resüreksiyonistlerin desteklenmesine fazla s~cak bak-mamaktad~rlar31. Laffon'un 10 Ekim 1882 tarihli raporuna göre, Thomas Brzeska'n~n idaresindeki Resüreksiyonistler 100 ö~rencisi ve bir matbaas~~ olan bir seminere sahiptirler. Frans~z Konsolosa göre burada ö~retilen Fran-s~zcamn hem kalitesi dü~ük hem de saat say~s~~ yetersizdir. Resüreksiyonist-ler Fransa'dan y~ll~k 2-3 bin Frank yard~m alm~~lard~r32.
Resüreksiyonistlerin ba~rahibi Peter Semenenko, 1882'de göreve ba~la-d~ktan sonra Frans~z Konsolos Laffon'dan daha fazla para ve personel yar-d~m~~ istemi~~ o da bunun sadece Fransa yarar~na çal~~malar~yla mümkün olaca~~n~~ söylemi~tin Laffon Resüreksiyonistlerin y~ll~k ödeneklerinin 4 bin Franka ç~kar~lmas~n~~ talep etti~i halde verilen mebla~da bir art~~~ olmam~~t~r. Bunun üzerine Resüreksiyonistler Bulgarlara cazip gelecek bir yol aram~~~ ve okullar~nda Do~u ritmi uygulamaya ba~lam~~lard~r. 1883'te göreve ba~layan ba~rahip Przivalski Paris'e giderek ödeneklerinin art~r~lmas~n~~ talep etmi~-tir. Ancak y~ll~k ödenek bu iste~in aksine bin Franka dü~ürülmü~tür. 1887'de Bulgaristan Prensli~i'ne Rusya'n~n aday~~ Mingelski yerine Avusturya'n~n aday~~ Ferdinand'~n seçilmesi Resüreksiyonistlerin Edirne'deki konumlar~n~~ oldukça güçlendirmi~tir33.
Sonuç
Bulgarlar Rumeli'ye yerle~tikten sonra Slavlara kar~~~ mücadeleye ba~-lam~~lard~r. Bir di~er ifadeyle Slavcaya kar~~~ Bulgarcan~n etkinli~ini art~r-mak için sava~m~~lard~r. Bu ba~lamda Bulgarlar Edirne Vilayeti'nde 123 tane okul kurmu~lard~r. Yahudiler ve Ermeniler Türklerin Edirne'yi alma-s~yla birlikte bu ~ehre yerle~meye ba~lam~~lar, buna kar~~l~k Bulgarlar ancak 19. yüzy~l~n ortalar~ndan itibaren ~ehirde bir cemaat olarak varl~klar~n~~ his-settirmi~lerdir. Bulgarlar Edirne'ye yerle~tikten sonra t~pk~~ ~ehirdeki di~er cemaatlerin yapt~~~~ gibi kendi okullar~n~~ kurmaya ba~lam~~lard~r. Bulgarlar Tablo 1.'de gösterildi~i gibi de~i~ik dönemlerde Edirne'de nüfus olarak ya üçüncü ya da dördüncü s~ralarda yer alm~~lard~r. Edirne'de bulunan cema-at okullar~na giden ö~renci say~s~~ bu gruplar~n nüfuslar~na oranland~~~nda Bulgarlar~n % 6,9'la en son s~rada geldi~i görülmektedir.
31 Macar, a. g. e., s. 119. 32 Macar, a. g. e., s. 121. 33 Macar, a. g. e., s. 121-22.
Edirne'de kurulan Bulgar okullar~~ içerisinde 1862 y~l~nda kurulan Polonya Az~nl~k Okulu'nun ayr~~ bir yeri vard~r. Çünkü bu okul Rusya'dan koyulan Polonyal~~ mülteciler taraf~ndan "Katolik Bulgar Okulu" olarak ku-rulmu~~ ve Rus Ortodokslu~u'na kar~~~ yap~lan mücadelenin ana üssü du-rumuna gelmi~tir. Görüldü~-ü gibi Polonyal~lardaki Rus kar~~tl~~~~ o kadar ileri gitmi~tir ki M. Czajkowski 1853'te K~r~m Sava~~'nda özel Kozak birlik-lerinin ba~~nda Türklerin yan~nda Ruslara kar~~~ sava~m~~t~r. Polonya Az~n-l~k Okulu'nun kurucusu Katolik papazlar 1877-78 Osmanl~-Rus Sava~~'nda Türk yaral~lara bak~p bar~nd~rd~klar~~ için II. Abdülhamit taraf~ndan madal-ya ile ödüllendirilmi~lerdir. Polonmadal-ya Az~nl~k Okulu'nu bitiren ki~ilerden ba-z~lar~~ daha sonralar~~ Bulgaristan'da milletvekili, diplomat vb. olmu~lard~r.
Katolikli~in Assompsiyonist, Resüreksiyonist ve Lazarist kongregas-yonlar taraf~ndan yay~lmas~~ da Bulgarlar aras~nda Polonyal~lar~n etkisini art~rm~~t~r. Polonya Az~nl~k Okulu Resüreksiyonistler taraf~ndan kurulmu~~ ve a~~r~~ bir Rus aleyhtarl~~~m temel ald~~~ndan Bulgarlar aras~nda Katolik inanc~ndan ziyade Bulgar milliyetçili~inin kökle~mesine neden olmu~tur. Bu durumdan M. Czajkowski sorumlu tutulmu~tur. Polonyal~lardan ba~ka Fransa ve Katolik Ermeniler de Bulgarlar aras~nda Katolikli~in yay~lmas~-na katk~~ yapm~~lard~r. Rumeli'de okullar~n yayg~nla~mas~nda esas~nda dini amaçla kurulan misyoner okullar~n~n önemli bir etkisi olmu~tur.
Polonya Az~nl~k Okulu, ö~renime Katolik Bulgar ö~renciler kabul edil-di~inden dolay~~ Avrupa'da Katolik Bulgar Okulu, ö~retmenlerinin Polonya as~ll~~ Resüreksiyonistler olmas~~ nedeniyle Polonya Az~nl~k Okulu, okulda Almancan~n da yabanc~~ dil olarak ö~retilmesinden dolay~~ da Bulgar-Alman Okulu olarak tan~nm~~t~r. Sonuçta bu nitelendirmelerin hepsi Polonya Az ~n-l~k Okulu (Polak Mektep) kavram~yla e~~ anlaml~~ olarak kullan~lm~~t~r.
KAYNAKÇA Ar~iv Belgeleri
Bulgarisches Katholisches Erzbistum 17 Juli 1916, Alman D~~~ ~~leri Bakanl~~~~ Ar~ivi (PA AA) Konstantinopel 344, No. 262, Cilt 2.
Erzberger an Enver Pascha, 5 Oktober 1916; PA AA Konstantinopel 344, No.262, Cilt 2.
Literatiir
Bali, R~fat N., "Edirne Yahudileri", Edirne: Serhattaki Pay ilahi, E. Nedret I~~l, M. Sabri Koz (Haz.) (1998), Yap~~ Kredi Yay~nlar~, ~stanbul.
Balta, Evangelia, "Edirne Rum Cemaati (20. yy. Ortas~-1922)", Edirne: Serhattaki
Payitaht, E. Nedret I~~l, M. Sabri Koz (Haz.) (1998), Yap~~ Kredi Yay~nlar~,
~stanbul.
Çetin, Mahmut (1998), Bo~az'daki A~iret, Edille 3. Bask~, ~stanbul.
Dilan, Hasan B. (2003), La Mission du Lyde Saint-Benoit dans les Relations Turco-Françaises, L'Harmattan, Paris.
Encyclopaedia Judaica (1971), A-ANG, 2. Cilt, Kudüs, Keter Publishing, s. 648-54.
Hartmann, Martin (1910), Der Islamische Orient. Unpolitische Briefe aus der Türkei, Orient Verlag, 3. Bd., Leipzig.
Haydaro~lu, Polat ~lknur (1993), Osmanl~~ imparatorlu~u'nda Yabanc~~ Okullar, Ocak Yay~nlar~, Ankara.
Kazanc~gil, Ratip-Gökçe, Nilüfer-Bilar, Ender (2006), Edirne'nin E~itim Tarihi
(Ilk-Orta Ö~retim) 1361-2005, Edirne Valili~i Yay~nlar~, Edirne.
K~saparmak, Necip Güngör (1968), Milli E~itim Cephesiyle Edirne, Turan Matbaas~, Elaz~~.
Macar, Elçin (2002), Istanbul'un Yok Olmu~~ ~ki Cemaati. Do~u Ritli Katolik Rumlar ve
Bulgarlar, ~leti~im Yay~nlar~, ~stanbul.
Onur, Oral (1998), Edirne Ermeni Kolonisi, Trakya Ofset, Edirne.
Onur, Oral (2005), 1492'den Günümüze Edirne Yahudi Cemaati, Dinç Ofset Matbaac~l~k Sanayi ve Tic. Ltd. ~irketi ~stanbul.
Özoda~~k, Mustafa (1999), Cumhuriyet Dönemi Yeni Bir Nesil Yeti~tirme Çal~~malar~, Çizgi Kitabevi Yay~nlar~, Konya.
Peremeci, Osman Nuri (1939), Edirne Tarihi, Resimli Ay Matbaas~, ~stanbul.
Polonezköy Muhtarl~~~~ Bro~ürü, ~stanbul 2005.
Polvan, Nurettin (1952), Türkiye'de Yabanc~~ Ö~retim, C. 1, Milli E~itim Bakanl~~~~ Yay~nlar~, ~stanbul.
Rodrigue, Aron (1990), French Jews, Turkish Jews. The Alliance Israelite Universelle and
the Politics of the Jewish Schooling in Turkey 1860-1925, Indiana University Press,
Rodrigue, Aron (1997), Türk Yahudilerinin Bat~hla~mas~~ "Alliance Okullar~" 1860-1925, Araç Yay~nlar~, Ankara.
Tozlu, Necmettin (1991), Kültür ve E~itim Tarihimizde Yabanc~~ Okullar, Akça~~ Yay~nlar~, Ankara.
Tunca, Ayhan (2006), Edirne için Notlar ve Edirne'de Tarih Kültür ~nanç Turu, ~nkilap Kitapevi, ~stanbul.
Türk, Fahri (2007), "Yahudi Devleti'nin Demografik Temelleri: Birinci Dünya Sava~~'na Kadar Osmanl~~ Devleti'nin Filistin Siyaseti", Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 9, say~~ 2, s. 69-104.
Vahapo~lu, Hidayet (1992), Osmanl~dan Günümüze Az~nl~k ve Yabanc~~ Okullar~, 2. Bask~, Bo~aziçi Yay~nlar~, ~stanbul.
~nternet
http://edirne.meb.gov.tr/egitim kurumlari tanitici bilgiler/143055.htm (07.07.2008). http://www.newadvent.org/cathen/b.htm (22.07.2008).
